Отбасы бұл – әдет-ғұрыптың, жанға жағымды өнегелердің сондай-ақ қоғамның іргетасы, ажырамас бөлігі. Тәрбиенің алғашқы әліппесі де осы отбасында қалана бастайды. Жанұя – адамдық құндылықтардың, мәдениет пен адамгершіліктің қорғаушысы, ұрпақтың тарихи сабақтастығы.
Ислам хұқығындағы жанұя – парасаттылықпен даналықпен тәлім-тәрбие беретін киелі шаңырақ. Кез келген мұсылманның мақсаты – салихалы, ізгі ұрпақ тәрбиелеу. Ардақты Пайғамбарымыз (с.ғ.с) өсиет сөзінде: «Әкенің балаға берер ең жақсы сыйы – тәрбие» деп тәрбиенің маңыздылығына мән берген. Отбасы – исламда баға жетпес құндылықтар ретінде қарастырылған. Қоғам отбасынан басталатындығына назар аударып, тұтас қоғамды таза ұстаудың бірден-бір кепілі – отбасы тәрбиесі екендігіне маңыз берген. Егер отбасы тату болса, қоғамда да тұрақтылық орнайды. Отбасында ынтымақ болса, қоғамда да бірлік пен тыныштық салтанат құрады. Яғни отбасы мәселесі сол қоғамға айырықша әсер етеді.
Халқымызда ислам дінімен ұштасқан, тамаша қалыптасқан отбасылық тәрбиенің озық үлгісі бар. Тәрбиенің бұл үлгісі ғасырлар сынынан өткен, ұлағат пен өнеге сіңген зор тағылымдардың құндылығының жиынтығы.
«Үлкеннің алдын кеспе, сөзін бөлме, өзіңнен жасы үлкенге сәлем бер, кішісіне қамқор бол» деген сөздер ата-ананың балаларына айта беретін ескертпелері, түсінген жан үшін бұл – тәрбиенің нағыз қайнар көзі. Онымен бірге «Әке тұрып ұлы сөйлегеннен без», «Атыңа ауыр жүк артпа, анаңа ауыр сөз айтпа», - деген нақыл сөздер отбасы құндылығын сақтауда ерекше рөл атқарады. Осындай сөздерді үлкендерден естіп, қазақы тәрбиені бойына әбден сіңіріп өскен отбасындағы ұрпақ ешқашан ардан аттап өтпесі анық.
«Әке – асқар тау, ана – бауырындағы бұлақ, бала – жағасындағы құрақ» деген халқымыз. Шаңырақта әрқайсының өз орнын яғни тәрбиелік жағынан дәрежесін көрсетіп нақтылап қойған.
Ғұрпымызда ежелден жанұя тірегі ер азамат. Ер адам өз отбасының алдында жауапты болып келген. Асыл дінімізде де отбасын берік ұстау, бала шағасына, әйеліне қамқор болу ер азаматтың басты парызы ретінде бекітілген. Алла Елшісі (с.ғ.с.): «Ер кiсi отбасының бақташысы. Сондықтан да ол қол астындағыларға жауапты»,- деп ер азаматтың жауапкершілігін нақтылаған. Хадисте: «Ері мен әйелі бір-біріне сүйіспеншілікпен, мейіріммен қараса, Алла Тағала да оларға сүйіспеншілікпен, мейіріммен қарайды» делінгендей, отбасы берік, босағасы бекем болу үшін ері мен әйелі бір-біріне мейріммен-қамқорлықпен қарап, өз міндеттеріне адал болу керек.
Отбасы өмірінің мәнімен сәні болған балалар, негізінде осы дүниеде әрбір ата-ананың өмірде жиі жүздесетін сынақтарының бірі деуге болады. Өйткені, ата-ананың балаларға беретін тәрбиесі, олардың тұлға болып қалыптасуына сүбелі үлес қосады. Сондықтан, оларға берілген жақсы тәрбиелеріміз ахиретте жетістікке жетуімізге себепші болады. Құран аяттарында бұл туралы: «Негізінде малдарыңды және балаларыңды сынақ деп біліңдер. Алланың қасында зор сыйлық бар» (Әнфал-28). Тағы бір аятта: «Әй мүміндер! Сендерді малдарың, балаларың Алланы еске алудан тоспасын. Әлде кім бұны істесе, міне солар, зиян тартушылар» (Мунафиқун-9). Бұл аяттардан біз көптеген нәрселерді ұғынуымызға болады. Мәселен, тіршіліктің күйбеңіне беріліп, бала-шағаға напақа табамыз деп жүріп Құдай тағаланы жадымыздан шығарып қоймау, адал еңбек етіп, тапқан табысы харамнаен болмау деген ескертулерді түсінуімізге болады.
Қымбатты бауырлар! Қадірлі оқырман қауым! Мына, қазіргідей өркениеттің жан-жақты дамып, ұрпақтың миын улар түрлі теріс әрекеттер белең алған кезеңде, оларға қарсы тұрар мықты қорғанымыз – ұлттық тәрбиеге, имандылыққа негізділген «отбасы институты» екенін жадымызда ұстайық. Асыл дініміз Ислам – отбасының ең әуелі сенім мен сүйіспеншілік және түсіністік негізінде құрылғанын қалайды. Бахытты отбасы болашақта ұлы тұлғалардың дүниеге келуіне қабілетті. Ендеше, елдің, ұлттың болашағы әр отбасында шешіліп, негізі қаланады.
Тәрбие көзі отбасынан басталатындықтан, баршаңызға шынайы отбасылық бахыт, шаңырақтарыңызға бірлік пен береке, шаттық тілеймін!
Рудный қалалық «Нұр» мешітінің имамы Бектұрсынқажы Торғабайұлы
«Дүние бір қисық жол бұраңдаған, Бақ тайса мал мен басың құралмаған. Күніне мың бір пәле көрсеңдағы Сонда да күдер үзбе бір Алладан!»
Бүгінде өз ғұмырында басына іс түспеген, қиыншылыққа ұшырамаған адамды табу қиын болар. Осындай сәттерде басқа түскен іске төтеп бере алмай сабырсыздық танытып, көптеген қателікке ұрынып қайғы үстіне қайғы қосып жататындар бар. Сондай кезде: «Я, Құдай мен саған не жазып едім» - деп Аллаға қарсылық танытып-та қоятынымыз жасырын емес.
Негізінде адам баласы тағдырындағы істердің бір Алладан екендігіне сену бұл – иманның шарттарының бірі. Құранда:
«Жер бетіндегі және өздеріңе тап келген қандай да бір мұсибат (бәле) Біз оны жаратпастан бұрын Кітапта жазылған. Ақиқатында бұл Алла үшін оңай. Біз бұл туралы сендердің өткізіп алғандарың үшін қайғырып, сендерге берілген нәрсе үшін қатты қуанбауларың үшін айттық..» (Хадид с.22-23).
Түсінген жан үшін адамды тағдыр ісіне күмәнды етіп қою бұл – ібіліс шайтанның айла-шарғысы. Мысалы: бір адам қандай бір іске үлгіре алмай қалса не басына бір сынақ түссе, шайтан келіп: «Егер сен былай істегеніңде ғой, мұндай болмас еді», – деп азғырып, пендені өкінішті жағдайға түсіріп қояды. Ардақты Пайғамбарымыз мұндай жағдай туралы-да біздерге ескертіп кеткен. Әбу Һурайрадан (р.ғ.) жеткен риуаятта Алланың елшісі (с.ғ.с) былай деген: «Күшті мүмін Алла үшін әлсіз мүміннен гөрі қайырлы әрі сүйікті. Алайда әрқайсысында да қайырлылық бар. Өзіңе пайда әкелетін нәрсеге тырысып, Алладан көмек сұра, әлсіздік танытпа. Егер бір нәрсе болып қалса «егер былай істегенімде олай болмас еді» деме, «Алла солай мөлшерледі, қалағанын қылды» деп айт. Расында «егер» сөзі шайтанға жол ашады». (Мүслім риуаяты). Сол үшін-де Алланың тағдырға жазған ісіне разы болып, сабырлықпен шүкір етуіміз керек.
Адам баласы өзінің қимасын жоғалтып қайғыға душар болғанда, қиындық үстіне қиындыққа тап болып, алдағы күннің сәулесі өше бастаған шақта үміт – адам баласын әуелете тік көтеріп әкетеді. Үміт арқылы адам Алланың қалауымен өзінің шамам келмейді-ау деп ойлаған нәрселеріне қол жеткізеді.
Қоғамда ауруынан айыға алмай жүрген науқастар, перзент көрмей жүрген отбасы, қалаған қызметіне қол жеткізе алмай жүрген мамандар, оқуға түсе алмай қалған жастар осы секілді сан қилы сынақтарға түсіп жолы болмай жүрген жандар бар. Мұндайда сағын сындырып, өмірден түңіліп кетпестен, керісінше келешектен үміт күтуі қажет. Алла тағала Құранда: «Алланың рахымынан күдер үзбеңдер» дейді (Зүмәр с.53). Ілгеріде өткен тақуа-ғалымдардың бірі: «Алланың мейірімділігін тілеу – пенде үшін үміт есігін ашады. Оған шынайы ықыласымен құлшылық етуге күш-қуат береді» деген. Үміт бұл – Хақ тағаладан пана тілеу арқылы, ырыс-берекеге қол жеткізу. Халық қаһарманы, батыр, қазақтың көрнекті жазушысы Бауыржан Момышұлының: «Үміт өрге тартады, үмітсіздік көрге тартады» деген сөзі ойға-ой қосып, қиналған пендеге қанат бітіреді.
Үміт – сенімнен туындайды. Иман келтірген жан әрқашан келешекке үмітпен қарайды. Ал, үміт арқылы қиын белестерден қиналмай асып, биік шыңдарға шығуға болады. Қазақта: «үмітсіз тек шайтан» деп айтады. Бұл сөздің астарында терең мағына бар. Қазақтың бұл сөзі асыл дініміз исламнан бастау алатындығы анық. Мұсылман баласының еш уақытта үміті, күдері үзілмеуі керек. Біле-білсек Алладан үмітін үзу - үлкен күнәлардың қатарына жатады. Өйткені Құранда: «Раббыңның рахымдылығынан адасушылардан басқа кім үміт үзеді?» (Хижр с.56)-деп үміт үзудің күнә екендігін ескертеді.
Келесі бір аятта: «Ей, шектен тыс күнә жасап, өздеріне зиян келтірген құлдарым! Алланың рақымдылығынан үміттеріңді үзбеңдер. Алла күнәлардың барлығын кешіреді». (Зумәр, 53) – деп, бізге бұйыру арқылы үмітсіздікке бой алдыруымызға тыйым салып тұр. Шынында да, өмірде орны толмас қателікке бой алдырып, өкініштен өзегі өртенген жандарға осы бір аят үлкен үміт сыйлап, бақытқа жетуіне сеп болмақ. Тіпті, өзін күнәһар санап, иманға жақындай алмай жүрген пенделерге исламды қабылдатты десек-те болады. Пайғамбар заманында хазірет Хамзаны өлтірген Уахшидің өзін, Алла елшісі (с.ғ.с.) бірнеше рет исламды қабылдауға шақырды. Алайда, Уахши жан дүниесін кернеген үмітсіздік пен күдіктен арыла алмады. Ол пайғамбардың жақынын өз қолымен өлтіргені үшін өзін «кешірімге лайық емеспін» дегенге сендірді. Сол үшін де мұсылманшылықты қабылдауға тәуекел ете алмады. Пайғамбарымыз үшінші рет құран аятын жазып жібергенде ғана Уахшидің бойындағы кешірімге деген күдік-күмән сейіліп, көкірегіндегі үміт оты қайта маздап, мұсылмандықты қабылдады.
Үкімі қияметке дейін өзгермейтін Құрандағы бұл аят бүгінгі адамдарға да үміт сыйлаумен қатар, Алла қаласа келер ұрпаққа да үміт қайнары болмақ.
Қадірлі оқырман қауым! Сөзімізді қорытындылай келе айтарымыз:
Үміт – Құдай тағаланың кешірімінің кеңдігіне сену. Құранда: «Менің рахымым барлығын сыйдыратындай өте кең» (Ағраф с.156), – дейді. Міне, осылайша Раббымыз өз құлдарына қаншалықты мейірімді екендігін айтып, үміт сәулесін өшіріп алмауымызды ескертеді.
Рудный қалалық «Нұр» мешітінің бас имамы Бектұрсын Торғайбайұлы
Алла Тағала әрбір ораза ұстауға денсаулығы жарайтын, балиғатқа толған, ақыл-есі бүтін мұсылманға оразаны парыз етті. Алла Тағала Құран Кәрімде былай деген:
فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ
«Сендерден кім Рамазан айында болса, ораза ұстасын. Ал кім (осы айда) науқас болып немесе сапар шегіп ораза ұстамаса, (қаза болған күндерін) басқа уақытта ұстасын. Алла сендерге жеңілдікті қалайды, ауыртпалық артқысы келмейді»[1]. Бұл аяттың мағынасынан Алла Тағала құлдарының кейбіріне Рамазан айында белгілі бір себеппен ораза ұстамауға рұқсат еткенін аңғарамыз. Солардың ішінде Рамазан айында ораза ұстамайтын, бірақ содан кейін қазасын өтейтін адамдар бар. Олар мыналар:
Егер таң атқаннан кейін жолға шықса, онда оған бұл күні ораза ұстау қажет болады да, оразаны бұзуға тыйым (харам) салынады. Дегенмен ораза ұстау жолаушыға қиындық тудырмаса оған ораза тұту мұстахаб болады.
رَخَّصَ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمْ) لِلْحُبْلَى الَّتِى تَخَافُ عَلَى نَفْسِهَا أَنْ تُفْطِرَ وَلِلْمُرْضِعِ الَّتِى تَخَافُ عَلَى وَلَدِهَا.
«Алла Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) өзі және сәбиі үшін қауыптенетін жүкті әйелге мен емізуші әйелге ауыз ашуға рұқсат етті»[2], - дейді. Сонымен қатар дәрігер, бала емізетін әйелге сәбидің еміне қажетті дәрумендер қабылдауды жазып берсе, онда оған ораза ұстамауына рұқсат етіледі.
Сондай-ақ жылдың басқа мезгілінде ораза ұстауға шамасы келмейтін қария кісіге және созылмалы дерті бар кісіге (өмір бойы ауыратын) ораза ұстамауға рұқсат етіледі. Оларға қазасын өтеу де шарт емес. Оларға күніне бір міскінді тамақтандыру (таңғы және кешкі ас) уәжіп болады. Бұл жөнінде Алла Тағала былай деген:
وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍۖ فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُۚ
«Ораза ұстауға шамасы әзер жететіндер (яғни, қарттар және созылмалы дертке шалдыққан науқастар қаза болған әр күнге) підия ретінде бір жарлының (бір күндік екі мезгіл) тамағын (немесе соның құнын ақшалай) беруі керек. Ал енді кімде-кім қайырымдылық жасап (аталмыш мөлшерден) асырып берсе, онысы өзі үшін қайырлы әрі жақсы болмақ»[3].
Дархан Манарбекұлы
Қостанай облысының пәтуаға жауапты маманы
[1]«Бақара» сүресі, 185-аят.
[2] Сунан Ибн Мәджә, китәб әс-сиям, 1658.
[3] Бақара сүресі, 184-аят.
Таяммум араб тілінде бағытталу, ниеттену деген мағынаны білдіреді. Шариғаттағы терминдік мағынасы: екі хадестен тазалану ниетімен су болмаған жағдайда топырақты немесе басқа жер жынысын пайдалану.
Жаратушы Иеміз бұл жөнінде былай деген:
وَإِن كُنتُم مَّرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِّنكُم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْۗ إِنَّ اللَّـهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا
«Ал егер науқас немесе жолаушы болсаңдар, яки үлкен дәретке отырып келгеннен не болмаса әйелмен төсек қатынасына түскеннен кейін (жуынатын) су таба алмасаңдар, таза жер жынысына тәяммум соғып (яғни алақандарыңды таза топыраққа соғып), онымен беттеріңді және қолдарыңды сипаңдар»[1].
Бұл аяттағы (الصَعِيدُ) - жер жынысы топырақты және одан басқа әртүрлі құм-тастарын, гранит, мрамор, ізбес тас, бор т.б. қамтиды.
Енді шаңмен таяммум алу мәселесіне келсек, имам Әбу Ханифа мен Мұхаммад былай деген: «Таяммумды топырақ, шаң, құм, тас, гипс, әк, сүрме ұнтағы, күшән (мышьяк) секілді жер жыныстарымен алуға болады. Ұрғанда қолға шаңы ілінбейтін ылғалды топырақпен де, сор (тұзды) топырақпен де, шаңмен де таяммум алуға болады. Бойына шаң жинаған кез келген нәрсеге екі қолды соғып, шаң көтерумен де таяммум алуға болады»[2].
«Әл-Фәтәуә әл-Һиндия» еңбегінде былай деп келтірілген: «Жер жынысынан болған шаңмен таяммум алу тәсілі: екі қолды киімге, киізге, жастыққа не осы секілді таза әрі шаңы бар нәрселерге соғу арқылы жасалады. Егер шаң екі қолға тисе, сонымен таяммум алынады. Сондай-ақ, киімді сілкігенде ауаға шаң көтеріліп, оған қолдарын тосқанда шаң екі қолға жұқса, онымен де таяммум жасалады. «Әл-Мухит» еңбегінде де осылай айтылған»[3].
Қорыта айтқанда, едендегі жер жынысынан болған шаңға (ол жер нәжістен таза болса) екі қолды соғу арқылы таяммум алуға болады.
Дархан Манарбекұлы
Қостанай облысының пәтуаға жауапты маманы
[1] «Ниса» сүресі 43-аят.
[2] «Әл-Фиқһ әл-Исләми уа әдилләтуһу», 1/589.
[3] «Әл-Фатауа әл-Һиндия», 1/27. «Радду әл-Мұхтар», 1/171.
Барша мақтау Әлемдердің Жаратушысы Аллаға болсын, және оның елшісі Мұхаммед (с.ғ.с.)-ға салауаттар мен сәлемдер жолдаймыз.
Адам баласының бұл дүниеде өз орнын тауып, тура жолдан ауытқымай діттеген мақсатына жетуі үшін де жолсерік қажет. Әркімнің өскен ортасы, ата-анасы, отбасы, туған-туыстары және жора-жолдастары өмірінің маңызды кезеңдерінде онымен бірге болатынын білеміз. Өмірдің ащысы мен тұщысы болады, кезектесіп жетістіктері қоса жүреді, қуанатын да, құлдилайтын да сәттеріңде саған бағыт-бағдар көрсететін де осы кісілер. Бүгінгі тақырыпта қозғайтын мәселеміз дос таңдау жайлы болады. Достықтың нағыз символы, Ислам тарихындағы Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) өмірлік, ақыреттік серігі, жан досы Әбу Бәкір (р.а.) арасындағы сыйластық пен адалдықтың өзі біздер үшін үлкен үлгі өнеге.
Құранда Алла Тағала:
الأَخِلاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلا الْمُتَّقِينَ
«Сол күні тақуалардан басқа достар, бір-біріне дұшпан болады»[1].
Дос таңдағанда ықлас иелерін, тақуаларды, ақиқатқа шақырушыларды, ғұламаларды және дүниеге қызықпайтындарды жақын дос тұту, оларға еру міндет болады. Халық арасында: «Бір кісі жайлы сұрағың келсе өзінен сұрама, қасындағы жақын досынан сұра» деген тәмсіл бар.
Достықта адамды жақсылыққа немесе жамандыққа бұйыратын үлкен күш бар. Тіпті, пенденің ақылын тазартуға, мінез-құлықты ластауға жетіп артатындай әсері бар. Тіршілігінде адамгершілік пен тыныштықта өмір сүру үшін, дінінде түрлі бүліктерден және адасушылықтан аман болу үшін дос таңдау уәжіп (міндет) болады.
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бір хадисінде:
الرجل على دين خليله، فلينظر أحدكم من يخالل : أن النبي ﷺ قال
«Кісі өзінің досының дінінде болады, сендерден біреулерің кіммен дос болып жүргеніне қарасын» - деген[2].
Яғни, досының ұстанған жолы, ақыл-кеңесінде онымен бірге болады. Өмірлік досымызды таңдағанда жақсы мінезді және саған сүйеу болатындай, қажет кезде теріс бұрылып кетпей, қиыншылықта қасыңнан табылатын, жақсылықта жәрдемші, ал, адасушылық пен жаманшылықта бастары бірікпейтін жолдас болуы қажет.
Алла Тағала Өзінің кітабы Құранда:
وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَّا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنكُمْ خَاصَّةً ۖ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ
«Және сендерден жеке залым болғандарға ғана кесірі тиіп қалмайтын фитнадан сақтаныңдар. Сондай-ақ, Алланың қатты азап иесі екенін біліңдер»[3].
Лұқман хакім өзінің баласына өсиет қылып былай дейді: Ей балақай, күнәға бейім, пасық балалармен бірге отырып жүрме, себебі аспаннан бір азап келіп, саған да соның ұшы тиіп кете ме деп қорқамын. Керсінше, ғұламалар мен салихалы абзал жандармен бірге бол, өйткені жарамсыз құрғап қалған жерді жаңбыр жауу арқылы өсімдік өсіріп, тіршілік пайда болғаны секілді, өлген жүректі даналардың хикмет сөзімен нұрландыратынын ескерткен.
Әнәстан (р.а.) хадисте, Алла елшісі (с.ғ.с.) былай деді:
«Құран оқушы мүмин тамаша иісті және дәмді, тәтті лимон секілді, ал Құран оқымайтын мүмин иісі жоқ, бірақ дәмді құрма секілді. Құран оқитын екіжүзді хош иісті, бірақ дәмі ащы райхан секілді, ал Құран оқымайтын екіжүзді, иісі де жоқ дәмі де ащы колоквинт (өсімдіктің бір түрі) секілді»[4].
Омар ибн әл-Хаттаб (р.а.) былай деді: Өзіңе пайдасы жоқ нәрсеге назар аударма, дұшпаннан аулақ бол, сенімді болған досқа жақында, бұзық адамнан алшақта, өйткені ол өзінің жаман істері арқылы саған кесірін тигізеді. Оған сырыңды ашпа, өзіңнің ісінде кеңесетін адамдарың, Алладан қорқатын адамдар болсын, сол нәрсе дәреженің жоғарлауына себеп болады.
Алла тағала Өзінің кәләмі Құранда кімдермен дос болу керек екенін былайша баяндайды:
وَإِنَّ الظَّالِمِينَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ ۖ وَاللَّهُ وَلِيُّ الْمُتَّقِينَ
Шынында залымдар бір-бірінің досы. Сондай-ақ Алла тақуалардың досы[5].
Жаман достар ертең қияметте бір-бірін танымайтын болады. Бірақ, бұл дүниеде танитын еді. Жалған өмірде сырттай дос болғанымен, іштей бір-бірімен жеккөрушілікте, дұшпандықта өмір сүріп, жаманшылық пен адасушылықта бастарын қосқан еді. Арзымайтын мал-дүние мен құлқынның қамы үшін дос болып жүрген кісі, бір күні тақырға отырғаныңда сенімен достығын тоқтататын кісі. Ал тақуа жандар болса, бұл қара ниеттен аулақ, олар әрдайым жақсылықпен, шынайы бауырластықта бас қосады. Жақсы дос пен жаман достар бұл дүниеде қандай қарым-қатынаста болған болса, қияметте де сондай күйде болады. Бір-біріне ашулы болғандар дұшпан, ал сүйіспешілікте болғандар бауыр болады.
Құранда:
الأَخِلاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلا الْمُتَّقِين
«Сол күні тақуалардан басқа достар, бір-біріне дұшпан болады»[6].
Халил – деген сөздің мағынасы дос, жақын адам деген мағынада келеді. Құранда Алла тағала Пайғамбары Ибраһим (а.с.) «Аллаһ тағала Ибраһимді дос тұтты» - деген. Яғни, ізгі, шынайы амалы үшін жақын тұтты мағынасында[7].
Дос таңдауда біліп жүруіміз керек болған нәрсеміз, дін ғұламаларымен бірге отыру, өйткені қасында болып, сұхбатына қатысу, адамға үлкен бір әсерін береді. Ақымақтармен бірге отыру, пендені қор етеді. Өйткені, надан саған пайда беремін деп, зиянын беріп қоюуы мүмкін. Қазақта: білімдімен дос бол - сасқанында ақыл береді – деп білімді, ақылды кісілермен дос болуға шақырған.
Ізгілерден қалған бір сөз бар: Досың ғалым болсын немесе ілім алушы болсын, бірақ надандардан болмасын, олардан алшақ жүр – деген екен. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) сахабаларымен келе жатқанда қарғысқа ұшыраған қауымның қабірінен тез-тез жүріп өткенін хабар етеді. Оларға келетін азаптың бір ұшы бізге де келіп қала ма деп қорыққан.
Әбу Саһид әл-Худридан (р.а.) келген хадисте Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) айтты: «Мүміннен басқасын дос тұтпа және дастарханыңнан тек тақуалар дәм татсын» - деген[8].
Омар ибн әл-Хаттаб (р.а.) былай деген екен: Шыншылмен дос бол, олардың қанатының астында өмір сүр, қиыншылық кезде саған көрік, зейнет және басыңа бәлемен, қиыншылық келіп қалған кезінде жәрдемшің болады.
Имам Ғазали өзінің ғибратты сөзінде дос таңдаған адам мына бес қасиетіне мән берсін деген: 1. Ақылды болуы 2. Көркем мінезді 3. Пасық күнәһар болмауы 4. Бидғатшы 5. Дүниеқұмар болмауы, секілді сипаттарға қатты мән беруі керек екенін ескерткен.
Ақылдылық - жақсы ойға дұрыс бағытқа жол көрсетеді. Ақымақпен сұхбат құру достықты үзуге, жалғыздыққа алып барады.
Бірде имам Әбу Ханифа (р.а.) мешітте шәкірттеріне фиқһтан сабақ беріп жатқан екен, сол кезде дәріске жүзі әдемі, киімі жарасымды бір кісі кіріп келеді. Сонда Имам аяғын жинап құрмет көрсетеді. Имам сабағында ақшам намазының уақытының кіруі күн батқаннан, қызыл шапақ жоғалғанға дейін жалғасады деп түсіндіргенде: Әлгі кірген Кісі, сұрақ қою мақсатында Имамға: егер күн батпаса не болады дегенде, Имам Әбу Ханифа: Ол кісінің ақылының аз, зеректінің нашар екендігін сездім, енді Әбу Ханифа аяғын созса бола береді - деген екен.
Көркем мінез – Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) мінезге қатысты хадисінде: «Мүміннің иман тұрғысынан ең кемелі мінез-құлқының жақсы көркем болғаны» деп айтқан.
Көркем мінезді, шыншыл кісілермен дос бол. Сенің сырың мен айыбыңды жасырады, қиын кезде сенімен бірге болады, өзінің қымбат нәрсесін саған береді, жақсылығыңды жаяды, кемшілігіңді жабады. Жағымпаз, сөзі әдемі, бірақ жүрегінде арам ойы бар достан сақтан. Басыңа іс түскенде тастап кетеді.
Пасық болмау – Пасық кісімен дос болу, сұхбаттасу, саған еш пайда әкелмейді. Құранда Алла тағала:
وَلا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَن ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا
«Тек нәпсі қалауының соңына ергендердің сөздеріне құлақ аспа. Өйткені, олардың жүректерінен Біз жайлы оларды шығарып, селқос қып қойғанбыз. Сондықтан олардың барлық ісі құрдымға кетеді[9]».
Бидғатшы болмау – Дінде негізі жоқ нәрсені ойлап табатын адам. Бұндай кісінің достығында қатер бар. Ондай кісімен ара үзу әбден лайықтырақ. Әл-Фудайл ибн Йиад айтты: Кімде-кім дінге жаңалық енгізушіні жақсы көрсе, оның істері бекер және жүрегінен Алла тағала Исламның нұрын алып қояды деген[10]. Керсінше ықласты, шыншыл иелерімен достықты құру.
Сөзімізді қорытындылай келе дос таңдау жәй ғана амал емес, керсінше көңіл бөлетін, аса сақтықпен қарайтын бағыт-бағдар екенін білдік. Әйтсе де, адам баласы өзінің нәпсісін тәрбиелеумен, жүрегін барлық жаман әдеттерден тазалаумен айналысса, жақын адамдарын да сондай күйде табатынын ұмытпау қажет. Үнемі жақсылықты қалап, пайдалы істермен шұғылданып, уақытын босқа өткізбей жүрген, пенденің жан дүниесі де сондай өзі секілді ізгі достарды іздейтінін білгеніміз жөн.
Қостанай облыстық мешітінің найб имамы Абзал Сұлтанғалиұлы
Пайдаланған әдебиеттер:
Құран кәрім (қазақша аударма)
2. «Әл-маусуғатул минбария фил-хутоби» кітабынан аударылды.
Жаратушы Иеміз бізге Құранды мұра ретінде түсіріп, оны жаттау арқылы сақтауды, оқып ой жүгіртуді және соған сай амал етуімізді бұйырды. Бұған қатысты Алла Тағала былай дейді:
ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَاۖ فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ وَمِنْهُم مُّقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّـهِۚ ذَٰلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ
«(Пайғамбардан кейін) осынау Кітапты пенделеріміз арасынан Өзіміз таңдап алған құлдарымызға (оны көздің қарашығындай сақтасын, оны басшылыққа алсын һәм өзгелерге де үйретсін деп) асыл мұра етіп қалдырдық. Алайда олардың арасында (осынау ұлы міндетті лайықты түрде атқармай, күнәға белшесінен батып) өз-өздеріне зұлымдық жасаушылар бар; олардың ішінде (оны бірде басшылыққа алса, бірде алмай) екі ортада дел-сал болып жүргендер де бар; сондай-ақ олардың арасында Алланың қалауымен қайырлы істерде алдына жан салмайтын ізгі жандар да бар. Міне, (Алланың) ең үлкен шарапаты осы (яғни, Алланың қалауымен пайғамбарға лайықты түрде мұрагер болу)»[1].
Адам жаттаған сүрелерді немесе аяттарды ұмытып қалмау үшін әрдайым Құранды қайталау арқылы онымен үнемі байланыста болуы керек. Себебі, Құран үнемі оқылып және қайталанып тұрмаса, тез ұмытылады.
Абдулла ибн Масғуд (р.а) риуаят еткен хадисте Алла елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) былай деген:
بِئْسَمَا لأَحَدِهِمْ يَقُولُ نَسِيتُ آيَةَ كَيْتَ وَكَيْتَ بَلْ هُوَ نُسِّيَ ، اسْتَذْكِرُوا الْقُرْآنَ ، فَلَهُوَ أَشَدُّ تَفَصِّيًا مِنْ صُدُورِ الرِّجَالِ مِنَ النَّعَمِ بِعُقُلِهَا .
«Олардың бірі: «Қалай да солай аятты ұмыттым»,-деп айтуы, неткен жаман нәрсе! Бәлки ол ұмыттырылды! Құранды естеріңде сақтаңдар. Себебі Құран, адамдардың көкірегінен сытылып кетуге, тұсаулы тұрған малдан да жылдам»[2].
Бұл мәселеге қатысты «Әл-Фәтәуа әл-Хиндия» кітабында былай делінген: «Құранды жатқа оқығаннан қарағанда, мұсхафтан оқыған абзалырақ. Егер бір кісі Құранды (бірнеше сүре не аят) жаттап, кейін ұмытып қалса, онда ол күнәһар болады. «Ұмытып қалса» дегені Құранды тіпті мұсхафтан қарап та оқи алмау деп түсіндіріледі»[3].
Қорыта айтқанда, кімде-кім жаттаған Құранын (бірнеше сүре не аятты) Кітаптан қарап оқи алмайтындай деңгейде ұмытып қалса күнәһар болады. Ал мусхапқа қарап оқи алатындай дәрежеде болса күнәһар болмайды.
Дұрысын бір Алла ғана білуші!
Дархан Манарбекұлы
Қостанай облысының пәтуаға жауапты маманы
[1]«Фатыр» сүресі, 32-аят.
[2]Бұхари,№4744, Муслим, №790.
[3]Әл-Фәтәуа әл-Хиндия, 5/391.
Кешірімділік қасиеті асыл дініміз Исламның негізгі өзегінің бірі болып табылады. Құранда «кешірім» сөзі екі жүзден астам жерде айтылады. Бұл деген сөз, дініміздің кешірімділікке ерекше мән бергендігі. Өзгелердің қатесін кешіре білу –адамгершіліктің ең жоғарғы үлгісі.
Құранда: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ
«Кешір, жақсылыққа шақыр және надандардан бетіңді бұр!» (Ағраф-199), деп әміретілген. Ардақты пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Өзінен алыстап кеткендерге жақындау, зұлымдық жасағандарды кешіру, мақрұм қалдырғандарға (ештеңе бермегендерге) сыйлық беру – жақсы мінезді болу деген сөз»,-десе, бабаларымыз: «Алдыңа келсе, атаңның құнын кеш», деп өсиет қалдырған.
Бала кезімізде ата-анамыз өзгелерге реніш білдірген уақыттарында «Таспен ұрғанды-аспен ұр» деп отыратын. Сонда біз таң қалып, қалың ойда қалатынбыз. Неге таспен ұрғанға ас беруіміз керек? Оның лақтырған тасын өзіне неге қайта лақтырмасқа деген ой балалық сезімді мазалайтын. Кейін есейіп, ес жиып, оқу-білім үйреніп, ақыл таразысына салып көрсек бұл ұғымның терең мағынасын, тіпті қоғам дамуында алатын орны ерекше екенін түсіне бастадық.
Жалпы адами қарым-қатынастарда сыпайылық, сабырлылық, кешірімділік, мейірімділік сезімдері азды-көпті кемшін екендігі байқалып жатады. Өз заманында жан күйзелісін мол көрген хакім Абай әділеттілікті аңсап: «Досыңа достық – қарыз іс, дұшпаныңа әділ бол», яғни досыңның достығына достықпен жауап беру, дұшпаның болса да ол жайында жаман ой немесе іс-әрекет жасама деп айтып кеткен.
Имам Әл-Ғазали өз еңбегінде: «менің пәленшеде ақым кетті деп кек қайтармау.Өзіне жасалған хақсыздыққа қарсылық қылмау, дөрекі сөйлесе-жауап қайтармау сияқты жақсы амалдар кешірім болып саналады. Адамдар арасындағы ең жоғары қасиет –жамандыққа жақсылықпен қайтару. Сол себепті жамандықты кешіру –ғажайып адамның сипаты»-деген.
Дана халқымыздың асыл сөз мұрасында: «Жақсылыққа жақсылық - әр кісінің ісі, жамандыққа жақсылық - ер кісінің ісі» деген. Нендей керемет сөздер. Біз өз ғұмырымызда әркімге қанша рет ренжідік, өкпеледік десеңізші?! Тіпті әліге дейін небір өкпені арқалап жүрміз. Өйткені кешіре алмағанбыз. Енді көрмейтіндей ренжіп, танысымызбен араластықты үзіп, кек тұтып, ат құйрығын кескенбіз. Біле білсек, бұл әрекетімізбен тек өзімізге ғана зиян тигізудеміз. Өкінішке орай, бүгінгі күні осындай зиянды, қажетсіз салмақты өзімен бірге көтеріп жүргендердің саны аз емес. Кейбіріміз тәкаппарлығымызды жеңе алмаймыз, кейбіріміз кешірумен бізге жамандық жасаған адамға жақсылық жасадық деп ойлаймыз.
Мамандардың айтуынша кек сақтау күйзеліс тудырып, ағзада зиянды заттардың пайда болуына себеп болады екен. Дене қысымының жоғарылауы, жүрек аурулары, неврологиялық ауытқушылықтарға жол ашады. Алайда кешіргенде, бұлардың деңгейі барынша төмендейді. Кешіру бұл тек қана тәніміз үшін ғана емес. Ақиқатында, Жаратушы Хақ тағаланың марапатына кенелу.
Құран Кәрімде бұған қатысты:فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِين َ«..кім кешіріп, бейбіт бітім жағын ұстанса, оның сыйы Аллаға тән.Өйткені Алла әрине залымдарды жақсы көрмейді» (Шура-40), -делінген.
Негізінде, кешірімшіл болу бұл – көркем мінезділіктің белгісі.Ғұлама ойшыл,тарихшы Шәкәрім Құдайбердіұлы былай дейді:
«Біреудің мінін кешірсең,Құдай да сені кешеді.
Бірін де қылмай есірсең,Төбеңді әлі-ақ теседі.
Көңілі жұмсақ адамның,Күрмеуін тағдыр шешеді.
Пейілі жаман адамның,Орыны дайын деседі».
Кешірімді болу – қоғамдағы азаматтардың болашағына сенім артып, оның саналы түрде тәлім-тәрбие алуына қамқорлық көрсетудің бір көрінісі.
Адамдарды кешіре білгендер ғана Алланың кешіріміне бөленеді.
Тіпті Құран Кәрімде кешірімді адамдарды Алла сүйіспеншілігіне бөлейтіндігі баяндалған:وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَاللّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ
«....олар ашуларын жеңушілер, адамдарды кешірім етушілер. Алла Тағала жақсылық істеушілерді сүйеді» (Әли-Имран-134).
Кешірім дегеніміз – саған деген жамандықтың бәрін еш жүректе сақтамай кешіру. Исламдағы бауырмашылдық, кешірім ең жақсы істерден болып табылады. Өйткені ислам осындай ұлы жетістіктерге кешіріммен жетті.
Құранда Алла Тағала былай дейді:
وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ «Жақсылық пен жамандық тең емес. Жамандықты ең көркем түрде жолға сал. (Жамандыққа қарсы жақсылық қыл.) Сол уақытта сені мен екеуің араңда дұшпандық болған біреу, өте жақын достай болып кетеді», (Фуссилат-34).
Кешірімді адам біреуге зиян етуді жек көреді. Керісінше, ол біреуге көмек беруге дайын тұрады. Кімде-кім кешірімділік сипатына ие болса, ол адам бұл дүниеде бахытты, ал ахиретте жомарттықпен нығметтеледі. Сондықтан да бұл сипат ислам дінінде де көркем мінезділіктің шыңы болып табылады. Кешірімділік сипатымен сипатталған адамға қандай сый дайындап қойғанын білеміз бе? Ибн Мәжәдан жеткен хадисте Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) былай ша сүйіншілейді: «Егер адамның денесіне зұлымдықтан болған қандай да бір зиян жеткенде оны кешіріп жіберетін болса, Алла ол адамның дәрежесін көтеріп, күнәсін кешіреді».
Қадірлі ағайын! Қымбатты бауырлар! Кешірімділік, сабарлылық сынды қасиеттер адам баласының бойындағы ең қымбат қазыналар. Әртүрлі қиыншылықтар мен пәлекеттерге мықты қалқан бола алатын да – осы сабырлылық пен кешірімділік! Әрі бұл Алла тағала разы болатын сауапты амал.«Жаңылмайтын жақ жоқ, сүрінбейтін тұяқ жоқ» демекші, кешіре білу кеңдіктің белгісі екенін естен шығармайық.
Алла Тағала баршамызға, осы айтылған ұлағатты сөздерді санамызға сіңіріп амал етуімізді нәсіп етсін!
Рудный қалалық «Нұр» мешітінің Бас имамы Уәлиев Бектұрсын Торғайбайұлы
Қанағат – бұл өте аса құнды қасиет. Қанағат – пендеден еш нәрсе дәметпеу, тек Алладан ғана тілеу. Пенде Құдайдың өзіне ажыратып берген несібесін менсінбей, біреудің мүлкін жан-тәнімен қалаудан артық арсыздық болмас, сірә. Сондай-ақ, парақорлық, ашкөздік – бұлар қанағатсыздық салдарынан туындайтын дерттер.
Расында адам баласы өз бойына біте бастаған арам шөп секілді жаман мінездерді жойып отыруы, ал көркем мінездің тамыр жайуына, өсіп- өнуіне қолайлы жағдай жасап отыру керек-ақ. Сондай мақтаулы көркем мінездердің бірі – қанағат. Қанағат – сарқылмас қазына.
Хакім Абай да адам бойындағы қанағат сезімін: «Талап, еңбек, терең ой, Қанағат, рақым, ойлап қой - Бес асыл іс, көнсеңіз», - деп келтірген. Қанағатшыл адам ғұмырында көп жақсылық көріп, жаманшылықтардан құтылады.
Құран Кәрімде әз-пайғамбарымызды (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) Алла Тағала:
وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ
«Расында, сен ұлы мінезге иесің»(1), - деп мақтайды.
Айша анамыз (р.а.) пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) мінезі жайлы: «Оның мінезі Құран еді. Құран риза болған жайтқа риза болушы еді. Құран ашуланған жайтқа ашуланушы еді» (2),- деген болатын.
Сондай- ақ Алла елшісі Мұхаммед (с.ғ.с.): «Шын мәнінде, мен көркем мінездерді кемелдендіру үшін жіберілгенмін» (3),--деп өзінің елші ретінде жіберілгендегі негізгі мақсатының бірі адам баласына жақсы мінез үйрету екендігін баян еткен.
Жәбир (р.а.) риуаят еткен хадисте ардақты Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Ей, адамдар! (ризық- несібені) табуда көркем әрекетте болыңдар! Өйткені пенде тек өзіне тиесілі жазылғанды ғана алады. Пенде дүниеден өзіне тиесілі сыбағасы тап алдына келмейінше дүниеден әсте кетпейді» (4),- деген екен. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) бұл сөзі адамның ашкөздік, қанағатсыздық секілді дерттен емдейді. Алла Тағала өзін несібесіз қалдырмайтындығына шын сенген адамның бойына қанағат сезімі орнай бастайды. Ал, көкте самғаған құсқа да, ағаш ішіндегі құртқа да, барлық тіршілік иелеріне қорек берген Алла тағала адам баласын қалайша азықсыз қалдырсын?!
Алайда, қанағатсыздыққа себеп боладын жаман мінез – ысырапшылдық. Адам баласы көзіне түскен барлық дүниені иемденгісі келеді де тұрады. Осылайша тойымсыздық пен ысырапшылдық кесірінен адам бойындағы қанағат ешқашан жабылмайтын ашкөздік есігіне айналады. Бұдан шығудың жолы – үнемшілдік.
Ибн Масуд (р.а.) Алла елшісінің (с.ғ.с.) мына сөзін риуаят еткен: «Үнемшілдік еткен жоқшылық көрмейді»(5). Расында, дүниесін оңды- солды шаша бермей, байыппен жұмсай білген үнемшіл кісінің қолындағы қаражат берекелі болады.
Имам Ғазалидің (р.а.) «Ихия улум әд-дин» кітабында мынадай риуаят бар: Мұса (ғ.с.) Раббысынан: Сенің қай құлың ең бай? – деп сұраған екен. Алла тағала: Менің бергеніме ең қанағатшылы,- деп жауап береді. Құлдарыңның ең әділі кім? – деп сұрағанда Алла тағала: әуелі өзіне әділ болғаны,- дейді. Расында, байлық дүниенің көптігінде емес. Байлық жүрекетегі қанағатта. Қанағатшыл мұсылман дүниенің жылтырағына көз қиығын да салмайды. Жаратқанның өзіне тиесілі етіп берген ризық- несібесіне шүкіршілік етеді. Қанағатшыл мұсылман ашкөз адамға қарағанда, құлшылыққа едауір жақын. Қанағат шүкіршілікті тудырады. Ал, шүкір етуші Раббысының бұйрығын бұлжытпай орындауға бейім тұрады.
Расында, қанағат – байлық. Бойына қанағат мінезі біткен адамнан артық бай адам болмас. Мұндай жан барға қанағат етіп, жоқтың соңынан қумайды.
Алла тағала баршаларымызды қанағатшыл құлдардың қатарынан болуды нәсіп етсін!
Қарабалық ауланы «Ғашура ана» мешітінің бас имамы
Рахым Серік Темірбекұлы
Миләди
Хижри
