Сұрақ: Мен сіздердің соңғы бір мақалаларыңызды оқыған едім. Бір адамды ілім алуға тұрарлық  ғалым деу үшін қандай талаптар заңдастырылған? Иснад (ілімді жеткізушілердің тізбегі) сол талаптардың бірі болып саналады ма? Бұған шариғат қайнар көздерінде, яғни Құран мен Сүннетте қандай дәлелдер келген? Байқағанымдай, біреуді мужтахид деп атау үшін иснадты ғалымдар керек шарт деп есептей бермейді. Өз бетіңше ілім алып, мужтахид болуға бола ма?

Жауап: Сіздің сұрағыңыз екі бөлімнен тұрады: біріншісі – Ислам іліміндегі тізбектің маңыздылығы (иснад), ал екіншісі – білікті ұстаздан ілім алуға қатысты. Мен сіздің осы екі бірдей сұрағыңызға Құран мен Сүннет және ғалымдардың сөзімен жауап беруге тырысамын.

Иснад (ілім жеткізушілердің тізбегі)

Ұлы Алла Тағала біздің мырзамыз Мұхаммедтің (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) үмметін бізге дейінгі өзге қауымдарға бермеген көптеген ерекшеліктер арқылы беделін үстем еткен.

Осындай нығыметтің бірі – ең озық әрі бірегей ерекшелік, атап айтқанда – әр түрлі Ислами ілімдерді жеткізудегі тізбектің (иснад) сақталуы. Иснадты сәләф ғалымдар шариғат ілімдерінің негізі әрі алғашқы шарты деп қарастырған.

Осылайша Алла Тағала дінді, Кітабын және Сүйіктісінің (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) сүннетін әрі осы екі қайнар бұлақты дұрыс түсінуге қажетті Ислам ілімдерін сақтаймын деген уәдесін орындауда.

Алла Тағала былай дейді: «Ол өз ойынан сөйлемейді. Сөйлегені көкейіне салынған уахи ғана» (Нәжім сүресі, 3- 4 аят)

Уахи сөзі дегенде Құран мен Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) сүннеті айтылып тұр. Себебі Пайғамбар (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) өз ойынан емес, Алла уахи еткен нәрселерді ғана айтады. Алла Тағала былай дейді: «Расында Құранды Біз қорғаушымыз» (Хижр сүресі, 9 аят)

Пайғамбарымыз (оған Алланың иглігі мен сәлемі болсын) сөзімен және ісімен Алланың Кітабын түсіндіріп берген. Құранда Шариғат заңдары айқын айтылмаған, сондықтан да Пайғамбарымыздың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) міндеті- сол жердегі жазылғанды түсіндіріп беру болды.

Алла Тағала Өзінің Пайғамбарына (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) былай дейді:

«Мұғжизалармен, кітаптармен (пайғамбарлар жібердік). Саған да адамдар үшін түсірілгенді ашық баян етерсің деп, Құранды түсірдік. Әрине олар түсінер» (Нахл сүресі, 44 аят)

Осылайша дінді сақтаудың тек қана Құранға емес, Сүннетке де қатысы бар. Сүннетті сахабалар түсінгендей түсіну әрі олардан білім алғандар түсінгендей түсіну.

Иснад – Пайғамбар (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) үмметінің айырықша ерекшелігі. Ешқандай да бір ұлт, дін я болмаса қоғам өздерінің діндеріндегі иснад секілді қатаң талапты шарттарымен мақтана алмайды.

Ертедегі мұсылман ғалымдар өздеріне жеткен әрбір хабарды Пайғамбардан (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) жеткен бе, әлде сахабадан жеткен бе, жоқ па деп тексеріп, талдау жасаған. Олар тізбек ішіндегі адамдардың жеке өмірлері мен қасиеттеріне дейін іздеп білетін болған.

Осылайша үммет бүгінгі таңда ешбір теңдесі жоқ «хадис жеткізушілерді зерттеу ілімінің» басқы бетімен ғана таныс болды. Тек мұсыландар ғана хадис жеткізушілердің есімдері мен туған күнін және өлген уақытын, мінез- құқына дейін жазады.

Ибн Хажар Асқаләнидің «Тахзиб әл-Кәмәл» әл-Миззи, «Тахзиб әл-Тахзиб», Захабидің «Мизан әл-Итидалі» және  Ибн Хажардың «Лисан әл-Мизані» осы таңғажайып нәрсенің дәлелі бола алады. Сондай- ақ шамамен он мың сахабалардың өмірбаяндары жазылып, сақталған Ибн Садтың «Табақаты», Ибн Абдул-Барраның «Әл-Истиабы», Ибн Асирдің «Усд әл-Ғабә» және Ибн Хажардың «Әл-Исабәсы» секілді еңбектер бар.

Имам Абдуллаһ ибн Мубәрәк былай деген: «Иснад – бұл діннің бөлшегі. Егер иснад болмаса әркім қалағанын айтып жүрер еді. Біреуден (тізбексіз сөйлеушіден): «Мұны саған кім жеткізді?»,- деп сұраған кезде сасқанынан үнсіз қалады»

Және ол былай деген: «Кімде кім дінге қатысты сұрақтарды тізбексіз үйренер болса, жоғарыға  баспалдақсыз шыққанмен тең».

Суфиан әс-Сәури былай айтқан: «Иснад – мұсылманның қаруы. Егер адамның қаруы болмаса, ол қалайша соғысады?»

Имам аш-Шафиғи болса: «Кімде кім хадисті тізбегіне мән берместен жаттар болса, орманда отын жинап, шырпыларын байламақ болып жатқанда арасындағы тығылып тұрған жыланды көрмей қалған адамға ұқсайды, яғни ол сенімді болсын, жалған болсын барлық хадистерді жинай береді».

Бірде Бақийә ибн Уалид бірнеше хабарды Хаммад ибн Зейдке тізбексіз жеткізеді.  Мұнысына Хаммад былай деді: «Бұл хабарлар маған қанатсыз ұшып жетіпті, олай болса мен оларды қанаттары болса ғана қабылдаймын».

Ибн Таймиәбылай деген: «Иснад – Ислам мен бұл үмметтің айқын ерекшелігі. Ал мұсылмандар арасында мұнысымен Әһлі Сүннет уәл Жамағат ерекше».(Жоғарыда келтірілген дәйексөздерді шейх Әбу Ғудда өзінің «Әл- Иснад мин әд- дин» еңбегінде жазған, 18- 20 б.)

Біздің салиқалы ата- бабаларымыздың бұл сөздері мұсылмандардың алғашқы  ұрпағы үшін ілім алуда иснадтың міндетті шарты болғандығын көрсетеді. Сондықтан да олар өз еңбектерінде бір сөзді келтіру үшін үш немесе төрт жолдан тұрса да тізбегіндегі адамдарды толықтай жазып шыққан.

Иснад тек Пайғамбарымыздан (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын)  жеткен хабарларда ғана емес, кез келген ілімде, атап айтқанда Құран түсіндірмесінде (тәпсір), әулиелердің және өзге де үмметтің тарихына қатысты хабарларда да қолданылған.

Хадистер «Сахих» Бухари, «Сахих» Муслим секілді үлкен жинақ болып жинақталғанда және өзге де ғылымға қатысты жинақтар шыққан кезде әрбір келген хабардың тізбегін көрсетіп отыру тоқтады. Тек кітап авторының я болмаса жинаққа сілтеме ретінде иснады келсе болды. Автордың иснады еңбектің ішінде келген.

Біздің күнімізде де ғалымдарымыз бүкіл әлемге хадистер мен Ислам ілімдерін осы үлкен еңбектердің авторы енетін тізбекпен таратып жүр.

Алты хадис жинақ оны құрастырыушыларға апарып тірелетін, ал олардан – Пайғамбарымызға (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) жететін иснадпен үйретіледі. Көптеген ғалымдар ең жақсы иснад пен ижәзәға қол жеткізу үшін сапар шегіп, бел асатын.

Пайғамбарымыздың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) иснадына келер болсақ, бірінші қатарда Үндістандық ғалымдар тұрады. Олар хадис жаттау іліміне аса үлкен мән береді және де әр түрлі Ислами жоғары оқу орнында (дарул - ъулум) білім алып жатқан әрбір студент маңызды хадис жинақтарының иснадын жақсы біледі. Тіпті ғалым- арабтардың өздері Үндістан мен Пәкістанға хадис шейхтарынан ижәзә мен иснад алуға келетіні белгілі.

Өзге ғылым салалары, мысалы, тәжуид, фиқһ және де басқа ғылым түрлерін араб ғалымдары көптеген еңбектерді иснадымен келтіріп, үйретеді. Сирияның және өзге елдердің беделді ғалымдары Пайғамбарымыздан (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) Жейбірейілге, одан Ұлы Алла Тағалаға баратын Құранды оқу мен жаттауда иснадқа ие.

Ханафи мәзһабының үлкен еңбектері авторына және имам Әбу Ханифаға баратын өзге ғылым түрлерінің еңбектері де иснадпен үйретіледі. Өзге ғылым түрлері де осы жолмен жеткізіліп, үйретіледі.

Қорыта айтар болсақ: иснад – біздің үмметке берілген айрықша ерекшелік. Ілім іздеу мен үйрену кезінде иснад ең басты орында болған. Ғалымдар, қазыргі таңда студент білімді иснады бар ғалымнан я болмаса иснады бар адамнан ілім алған ұстаздан үйренуі қажет деп санайды. Ілім беру үшін үзілмеген иснадтың болуы міндет емес. Дегенмен, ілім алып жатқан адам өзге шейхтан ілім алған болуы қажет. Бұл жайлы жауабымыздың келесі бөлімінде толық айтып өтеміз.

Білікті ұстаздан ілім алу

Алла Тағала адам баласын хайуаннан артық етіп жаратты. Хайуандар адамдар секілді ұстазға я болмаса жаттықтырушыға мұқтаж емес. Мысалы, балық туыла сала өзі- ақ жүзіп кете береді. Оны ешкім үйретпейді. Қандай адам жаңа туған нәрестені балық секілді суға қоя береді? Тек ақымақ қана. Балыққа жүзуді үйрететін жаттықтырушы қажет емес, ал адамға жүзіп үйренуі үшін жол көрсетуші қажет екенін білеміз.

Я болмаса мысалға жаңа шыққан балапанды алайық. Жұмыртқадан шыға сала тамақты шоқи бастайды, бірақ оны ешкім бұған үйретпеген еді. Алайда жас нәрестеге тамақты қалай ішу керектігін үйретпесе, білмейді.

Бұл- адамдары оларға ұстаздың тәжірибелік ілімі мен жөн көрсетуі қажет етіп жаратқан Алланың әмірі. Туыла салғаннан өмірдің небір қилы жолдарында әркімге болсын үйретуші мен жол көрсетуші қажет.

Бірауыздан келісілген пікірлер бойынша мына өмірде адамды ұстазсыз және жол көрсетушісіз ешқандай ғылыммен жаулап ала алмайды. Егер ұстазың болмаса, ешқандай салада да білім ала алмайсың.

Мысалға медицина ғылымын алайық. Егер біреу медициналық кітаптарды үйінде отырып оқып алып, дәрігер болатын болса, онда ол адамды есі дұрыс деп айтпасы анық. Ал егер осы адам бір науқасқа операция жасап немесе адамдарды емдейтін болса, оның емдеген адамдарын тек зираттан ғана табуға болатын жағдайға ұшырайды.

Тіпті ол адам сондай епті әрі дарынды болса да, жол көрсетушінің басшылығы әбден қажет. Мысалы ол медициналық кітаптарды түсініп, небір терминдерді білуі мүмкін, алайда ол толық медициналық ілімді ұстаздың басшылығымен меңгеріп шықпайынша оны оташылық қызметке қабылдамайды.  Ешқандай да басшылық пен қызмет орындары өз бетімен ілім алған адамды тәжірибеден өткізуге де қабылдамайды. Себебі ол адам қажетті ілімді толық алған жоқ.

Сол секілді, жер бетіндегі кез келген ілімді меңгеру үшін ұстаз міндетті түрде қажет. Егер сіз заңгерлік мектептен, білікті заңгер маманынан ілім алмаған болсаңыз, сізді ешкім заңгерлік тәжірибеден өткізу үшін жұмысқа қабылдамайды.

Үлкен мамандықтарды былай қойғанда тіпті аспаздық өнерді де тек кітабын оқып алып үйреніп кету мүмкін емес. Әр түрлі тағам түрлеріне арналған небір еңбектер жазылғанымен егер адам өмірінде тамақ әзірлеп көрмеген бола тұрып, үлгіге қарап жасар болса, не шығатыны айтпаса да түсінікті.

Адам ұстазсыз тек кітаптан ілім ала алмайды, өйткені табиғаты солай. Кез келген адамға әрбір қадамында жәрдем беретін және де қателіктерден қорғайтын тәжірибелі ұстаз қажет. Бұл заңдылық әрбір ғылым түріне қатысты: өнерге және қол өнерге, рухани және діни ғылым болсын бәрібір. Ешкім кәсіби ұстазы я болмаса жол көрсетушісі болмастан рухани ілім ала алмайды.

Кітап пен Жазбалардың сыры оны түсіндіру үшін Алла Тағала Пайғамбарын жіберген кезде ғана ашылады. Алла Тағала ешқандай Кітап я Жазба түсірместен Пайғамбарын ғана жіберген мысалдар өте көп. Бірақ Пайғамбарсыз Кітап ешқашан түскен емес.

Мұның қарапайым ғана себебі – егер Кітап өзі ғана келер болса, адам баласы Пайғамбарсыз оның мағынасын түсіне алмайтын еді. Егер Алла қаласа, Ол Кітаптың тек өзін ғана түсірер еді. Кез келген адам кітапты өз үйінде тауып алып, «Осыған бағыныңдар» деген дауыс естір еді. Алайда Жаратушы Алла Тағала жаратылысын жақсы білгендіктен кітаптың мазмұнын сөзімен әрі ісімен түсіндіріп беретін жол көрсетуішісімен қосып жіберген.

Алла Тағала мұны төмендегі аятпен түсіндерген: «Расында Алла (Т.) мүміндерге қамқорлық етіп, олардың ішіне өздерінен, оларға Алла аятын оқитын, оларды тазартатын және оларға Кітап, хикмет үйрететін Елші жіберді. Өйткені, олар бұрын ашық адасуда еді»4.

Сондай- ақ: «Мұғжизалармен, кітаптармен (пайғамбарлар жібердік). Саған да адамдар үшін түсірілгенді ашық баян етерсің деп, Құранды түсірдік. Әрине, олар түсінер» 5.

Осылайша Алланың әмірі адамзат үшін екі түрлі тәсілді сақтаған. Бірі – Кітабы арқылы, екіншісі болса, Пайғамбарлары мен сахабалары арқылы. Осылайша екі жол: Алланың Кітабы да, Алла жіберген пенделер де тура жолға бастауда ең қажеттілер болып табылады. Егер осының біріне ғана сүйенер болса, сөзсіз жолдан таяды.

Осыған орай, төменде усулдағы үлкен ғалым имам әш- Шатыбидің «Әл- Мууафақат» атты трактатында осы сұрақ бойынша айтқан сөзін келтіреміз:

«Ілім алудың ең жақсы әрі тиімді тәсілі ілімді сол ғылым саласының маманынан алу болып табылады. Сұрақтар туып, түсіндіруді талап етіп тұратын ілімді ұстаздан ғана алу қажет. Ұстазсыз ілім алу мүмкін емес, сондықтан да ұстаз- ілім алудағы ең бірінші қадам болып табылады». Бұған ғалымдар да бір ауыздан келіскен

Ғалымдар былай деген «Рухани ілім пенделік жүректе болған, осыдан соң кітаптарға көшті, ал ол кітаптардың кілті ғалымдардың қолында». Бұл жерде ілімді сол ілім иелерінен алудың маңыздылығы айтылып тұр.

Бұл Алла Тағала ілімді адамдарға ұмыттыру арқылы алмайды, ғалымдарды алу арқылы алады деген хадиске негізделіп айтылған. Жер бетінде ілім иелері қалмаған кезде адамдар надан бола бастайды. Олардан дін жайлы сұраған кезде олар ешқандай ілімсіз сөйлейтін болады. Олар өздері де жолдан тайып, өзгелерді де адастырады. (Сахих Бұхари). Осылайша, ғалымдар күмәнсіз ілімдердің кілті болып табылады.»6.

Имам әш-Шатыби төменде тәжірибелі әрі жетік ұстаздаң үш түрлі белгісі мен қырын айтып өтеді:

1) Үйреткен ілімі амалында көрінеді.

2) Өзі білікті ұстаздан ілім алған болады.

3) Оның шәкірттері алған ілімдерімен жүріп, оны үзбестен алып отырады. Егер шәкірттер оның артынан ермейтін болса, ұстазда кінәрат бар деген сөз7.

Ұстаздан ілім алуда үлкен даналық пен береке бар. Мәтінді шынайы түрде түсіну, оларды дұрыс тәпсірлеу, терминдерді дұрыс түсіну, туған сұрақтарға тиісінше жауап алып, оны тәжірибеде қолдану және де береке мен тура жолда болу – осындай нығымет пен берекеге шәкірт  шәкірт- ұстаз деген қастерлі ұғымды өмірінде қолдана бастағанда ғана кенеледі.

Қорыта айтар болсақ: кез келген адам білімді, тақуалығы бар, даналығы бар және де сондай қасиеттерге ие ғалымдардан сабақ алған ғалымнан ілім алуы қажет. Бұл деген сөз кітапты басшылыққа алған жан оны үйрететін ғалымды табуы қажет деген сөз емес. Ол адамға жақсы ұстазбен сол ғылымға қатысты терминдер болсын, басқа сұрақтар болсын меңгеруі қажет. Осыдан соң барып қана шәкірт ол кітапты өз бетінше, алайда түсініксіз жерлерін ұстаздан сұрай отыра оқи алады

Алла жақсы Білуші.

1. «Нәжім» сүресі, 3-4 аяттар; 53:3-4.

2. «Хиджр» сүресі, 9 аят; 15:9.

3. «Нәхл» сүресі, 44 аят; 16:44.

4. «Әл- Имран» сүресі, 164 аят; 3:164.

5. «Нәхл» сүресі, 44 аят; 16:44.

6. Әл-Мууафақат.

7. Сол жерде.

Сұрақ: Мен сіздердің соңғы бір мақалаларыңызды оқыған едім. Бір адамды ілім алуға тұрарлық  ғалым деу үшін қандай талаптар заңдастырылған? Иснад (ілімді жеткізушілердің тізбегі) сол талаптардың бірі болып саналады ма? Бұған шариғат қайнар көздерінде, яғни Құран мен Сүннетте қандай дәлелдер келген? Байқағанымдай, біреуді мужтахид деп атау үшін иснадты ғалымдар керек шарт деп есептей бермейді. Өз бетіңше ілім алып, мужтахид болуға бола ма?

Жауап: Сіздің сұрағыңыз екі бөлімнен тұрады: біріншісі – Ислам іліміндегі тізбектің маңыздылығы (иснад), ал екіншісі – білікті ұстаздан ілім алуға қатысты. Мен сіздің осы екі бірдей сұрағыңызға Құран мен Сүннет және ғалымдардың сөзімен жауап беруге тырысамын.

Иснад (ілім жеткізушілердің тізбегі)

Ұлы Алла Тағала біздің мырзамыз Мұхаммедтің (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) үмметін бізге дейінгі өзге қауымдарға бермеген көптеген ерекшеліктер арқылы беделін үстем еткен.

Осындай нығыметтің бірі – ең озық әрі бірегей ерекшелік, атап айтқанда – әр түрлі Ислами ілімдерді жеткізудегі тізбектің (иснад) сақталуы. Иснадты сәләф ғалымдар шариғат ілімдерінің негізі әрі алғашқы шарты деп қарастырған.

Осылайша Алла Тағала дінді, Кітабын және Сүйіктісінің (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) сүннетін әрі осы екі қайнар бұлақты дұрыс түсінуге қажетті Ислам ілімдерін сақтаймын деген уәдесін орындауда.

Алла Тағала былай дейді: «Ол өз ойынан сөйлемейді. Сөйлегені көкейіне салынған уахи ғана» (Нәжім сүресі, 3- 4 аят)

Уахи сөзі дегенде Құран мен Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) сүннеті айтылып тұр. Себебі Пайғамбар (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) өз ойынан емес, Алла уахи еткен нәрселерді ғана айтады. Алла Тағала былай дейді: «Расында Құранды Біз қорғаушымыз» (Хижр сүресі, 9 аят)

Пайғамбарымыз (оған Алланың иглігі мен сәлемі болсын) сөзімен және ісімен Алланың Кітабын түсіндіріп берген. Құранда Шариғат заңдары айқын айтылмаған, сондықтан да Пайғамбарымыздың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) міндеті- сол жердегі жазылғанды түсіндіріп беру болды.

Алла Тағала Өзінің Пайғамбарына (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) былай дейді:

«Мұғжизалармен, кітаптармен (пайғамбарлар жібердік). Саған да адамдар үшін түсірілгенді ашық баян етерсің деп, Құранды түсірдік. Әрине олар түсінер» (Нахл сүресі, 44 аят)

Осылайша дінді сақтаудың тек қана Құранға емес, Сүннетке де қатысы бар. Сүннетті сахабалар түсінгендей түсіну әрі олардан білім алғандар түсінгендей түсіну.

Иснад – Пайғамбар (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) үмметінің айырықша ерекшелігі. Ешқандай да бір ұлт, дін я болмаса қоғам өздерінің діндеріндегі иснад секілді қатаң талапты шарттарымен мақтана алмайды.

Ертедегі мұсылман ғалымдар өздеріне жеткен әрбір хабарды Пайғамбардан (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) жеткен бе, әлде сахабадан жеткен бе, жоқ па деп тексеріп, талдау жасаған. Олар тізбек ішіндегі адамдардың жеке өмірлері мен қасиеттеріне дейін іздеп білетін болған.

Осылайша үммет бүгінгі таңда ешбір теңдесі жоқ «хадис жеткізушілерді зерттеу ілімінің» басқы бетімен ғана таныс болды. Тек мұсыландар ғана хадис жеткізушілердің есімдері мен туған күнін және өлген уақытын, мінез- құқына дейін жазады.

Ибн Хажар Асқаләнидің «Тахзиб әл-Кәмәл» әл-Миззи, «Тахзиб әл-Тахзиб», Захабидің «Мизан әл-Итидалі» және  Ибн Хажардың «Лисан әл-Мизані» осы таңғажайып нәрсенің дәлелі бола алады. Сондай- ақ шамамен он мың сахабалардың өмірбаяндары жазылып, сақталған Ибн Садтың «Табақаты», Ибн Абдул-Барраның «Әл-Истиабы», Ибн Асирдің «Усд әл-Ғабә» және Ибн Хажардың «Әл-Исабәсы» секілді еңбектер бар.

Имам Абдуллаһ ибн Мубәрәк былай деген: «Иснад – бұл діннің бөлшегі. Егер иснад болмаса әркім қалағанын айтып жүрер еді. Біреуден (тізбексіз сөйлеушіден): «Мұны саған кім жеткізді?»,- деп сұраған кезде сасқанынан үнсіз қалады»

Және ол былай деген: «Кімде кім дінге қатысты сұрақтарды тізбексіз үйренер болса, жоғарыға  баспалдақсыз шыққанмен тең».

Суфиан әс-Сәури былай айтқан: «Иснад – мұсылманның қаруы. Егер адамның қаруы болмаса, ол қалайша соғысады?»

Имам аш-Шафиғи болса: «Кімде кім хадисті тізбегіне мән берместен жаттар болса, орманда отын жинап, шырпыларын байламақ болып жатқанда арасындағы тығылып тұрған жыланды көрмей қалған адамға ұқсайды, яғни ол сенімді болсын, жалған болсын барлық хадистерді жинай береді».

Бірде Бақийә ибн Уалид бірнеше хабарды Хаммад ибн Зейдке тізбексіз жеткізеді.  Мұнысына Хаммад былай деді: «Бұл хабарлар маған қанатсыз ұшып жетіпті, олай болса мен оларды қанаттары болса ғана қабылдаймын».

Ибн Таймиәбылай деген: «Иснад – Ислам мен бұл үмметтің айқын ерекшелігі. Ал мұсылмандар арасында мұнысымен Әһлі Сүннет уәл Жамағат ерекше».(Жоғарыда келтірілген дәйексөздерді шейх Әбу Ғудда өзінің «Әл- Иснад мин әд- дин» еңбегінде жазған, 18- 20 б.)

Біздің салиқалы ата- бабаларымыздың бұл сөздері мұсылмандардың алғашқы  ұрпағы үшін ілім алуда иснадтың міндетті шарты болғандығын көрсетеді. Сондықтан да олар өз еңбектерінде бір сөзді келтіру үшін үш немесе төрт жолдан тұрса да тізбегіндегі адамдарды толықтай жазып шыққан.

Иснад тек Пайғамбарымыздан (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын)  жеткен хабарларда ғана емес, кез келген ілімде, атап айтқанда Құран түсіндірмесінде (тәпсір), әулиелердің және өзге де үмметтің тарихына қатысты хабарларда да қолданылған.

Хадистер «Сахих» Бухари, «Сахих» Муслим секілді үлкен жинақ болып жинақталғанда және өзге де ғылымға қатысты жинақтар шыққан кезде әрбір келген хабардың тізбегін көрсетіп отыру тоқтады. Тек кітап авторының я болмаса жинаққа сілтеме ретінде иснады келсе болды. Автордың иснады еңбектің ішінде келген.

Біздің күнімізде де ғалымдарымыз бүкіл әлемге хадистер мен Ислам ілімдерін осы үлкен еңбектердің авторы енетін тізбекпен таратып жүр.

Алты хадис жинақ оны құрастырыушыларға апарып тірелетін, ал олардан – Пайғамбарымызға (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) жететін иснадпен үйретіледі. Көптеген ғалымдар ең жақсы иснад пен ижәзәға қол жеткізу үшін сапар шегіп, бел асатын.

Пайғамбарымыздың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) иснадына келер болсақ, бірінші қатарда Үндістандық ғалымдар тұрады. Олар хадис жаттау іліміне аса үлкен мән береді және де әр түрлі Ислами жоғары оқу орнында (дарул - ъулум) білім алып жатқан әрбір студент маңызды хадис жинақтарының иснадын жақсы біледі. Тіпті ғалым- арабтардың өздері Үндістан мен Пәкістанға хадис шейхтарынан ижәзә мен иснад алуға келетіні белгілі.

Өзге ғылым салалары, мысалы, тәжуид, фиқһ және де басқа ғылым түрлерін араб ғалымдары көптеген еңбектерді иснадымен келтіріп, үйретеді. Сирияның және өзге елдердің беделді ғалымдары Пайғамбарымыздан (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) Жейбірейілге, одан Ұлы Алла Тағалаға баратын Құранды оқу мен жаттауда иснадқа ие.

Ханафи мәзһабының үлкен еңбектері авторына және имам Әбу Ханифаға баратын өзге ғылым түрлерінің еңбектері де иснадпен үйретіледі. Өзге ғылым түрлері де осы жолмен жеткізіліп, үйретіледі.

Қорыта айтар болсақ: иснад – біздің үмметке берілген айрықша ерекшелік. Ілім іздеу мен үйрену кезінде иснад ең басты орында болған. Ғалымдар, қазыргі таңда студент білімді иснады бар ғалымнан я болмаса иснады бар адамнан ілім алған ұстаздан үйренуі қажет деп санайды. Ілім беру үшін үзілмеген иснадтың болуы міндет емес. Дегенмен, ілім алып жатқан адам өзге шейхтан ілім алған болуы қажет. Бұл жайлы жауабымыздың келесі бөлімінде толық айтып өтеміз.

Білікті ұстаздан ілім алу

Алла Тағала адам баласын хайуаннан артық етіп жаратты. Хайуандар адамдар секілді ұстазға я болмаса жаттықтырушыға мұқтаж емес. Мысалы, балық туыла сала өзі- ақ жүзіп кете береді. Оны ешкім үйретпейді. Қандай адам жаңа туған нәрестені балық секілді суға қоя береді? Тек ақымақ қана. Балыққа жүзуді үйрететін жаттықтырушы қажет емес, ал адамға жүзіп үйренуі үшін жол көрсетуші қажет екенін білеміз.

Я болмаса мысалға жаңа шыққан балапанды алайық. Жұмыртқадан шыға сала тамақты шоқи бастайды, бірақ оны ешкім бұған үйретпеген еді. Алайда жас нәрестеге тамақты қалай ішу керектігін үйретпесе, білмейді.

Бұл- адамдары оларға ұстаздың тәжірибелік ілімі мен жөн көрсетуі қажет етіп жаратқан Алланың әмірі. Туыла салғаннан өмірдің небір қилы жолдарында әркімге болсын үйретуші мен жол көрсетуші қажет.

Бірауыздан келісілген пікірлер бойынша мына өмірде адамды ұстазсыз және жол көрсетушісіз ешқандай ғылыммен жаулап ала алмайды. Егер ұстазың болмаса, ешқандай салада да білім ала алмайсың.

Мысалға медицина ғылымын алайық. Егер біреу медициналық кітаптарды үйінде отырып оқып алып, дәрігер болатын болса, онда ол адамды есі дұрыс деп айтпасы анық. Ал егер осы адам бір науқасқа операция жасап немесе адамдарды емдейтін болса, оның емдеген адамдарын тек зираттан ғана табуға болатын жағдайға ұшырайды.

Тіпті ол адам сондай епті әрі дарынды болса да, жол көрсетушінің басшылығы әбден қажет. Мысалы ол медициналық кітаптарды түсініп, небір терминдерді білуі мүмкін, алайда ол толық медициналық ілімді ұстаздың басшылығымен меңгеріп шықпайынша оны оташылық қызметке қабылдамайды.  Ешқандай да басшылық пен қызмет орындары өз бетімен ілім алған адамды тәжірибеден өткізуге де қабылдамайды. Себебі ол адам қажетті ілімді толық алған жоқ.

Сол секілді, жер бетіндегі кез келген ілімді меңгеру үшін ұстаз міндетті түрде қажет. Егер сіз заңгерлік мектептен, білікті заңгер маманынан ілім алмаған болсаңыз, сізді ешкім заңгерлік тәжірибеден өткізу үшін жұмысқа қабылдамайды.

Үлкен мамандықтарды былай қойғанда тіпті аспаздық өнерді де тек кітабын оқып алып үйреніп кету мүмкін емес. Әр түрлі тағам түрлеріне арналған небір еңбектер жазылғанымен егер адам өмірінде тамақ әзірлеп көрмеген бола тұрып, үлгіге қарап жасар болса, не шығатыны айтпаса да түсінікті.

Адам ұстазсыз тек кітаптан ілім ала алмайды, өйткені табиғаты солай. Кез келген адамға әрбір қадамында жәрдем беретін және де қателіктерден қорғайтын тәжірибелі ұстаз қажет. Бұл заңдылық әрбір ғылым түріне қатысты: өнерге және қол өнерге, рухани және діни ғылым болсын бәрібір. Ешкім кәсіби ұстазы я болмаса жол көрсетушісі болмастан рухани ілім ала алмайды.

Кітап пен Жазбалардың сыры оны түсіндіру үшін Алла Тағала Пайғамбарын жіберген кезде ғана ашылады. Алла Тағала ешқандай Кітап я Жазба түсірместен Пайғамбарын ғана жіберген мысалдар өте көп. Бірақ Пайғамбарсыз Кітап ешқашан түскен емес.

Мұның қарапайым ғана себебі – егер Кітап өзі ғана келер болса, адам баласы Пайғамбарсыз оның мағынасын түсіне алмайтын еді. Егер Алла қаласа, Ол Кітаптың тек өзін ғана түсірер еді. Кез келген адам кітапты өз үйінде тауып алып, «Осыған бағыныңдар» деген дауыс естір еді. Алайда Жаратушы Алла Тағала жаратылысын жақсы білгендіктен кітаптың мазмұнын сөзімен әрі ісімен түсіндіріп беретін жол көрсетуішісімен қосып жіберген.

Алла Тағала мұны төмендегі аятпен түсіндерген: «Расында Алла (Т.) мүміндерге қамқорлық етіп, олардың ішіне өздерінен, оларға Алла аятын оқитын, оларды тазартатын және оларға Кітап, хикмет үйрететін Елші жіберді. Өйткені, олар бұрын ашық адасуда еді»4.

Сондай- ақ: «Мұғжизалармен, кітаптармен (пайғамбарлар жібердік). Саған да адамдар үшін түсірілгенді ашық баян етерсің деп, Құранды түсірдік. Әрине, олар түсінер» 5.

Осылайша Алланың әмірі адамзат үшін екі түрлі тәсілді сақтаған. Бірі – Кітабы арқылы, екіншісі болса, Пайғамбарлары мен сахабалары арқылы. Осылайша екі жол: Алланың Кітабы да, Алла жіберген пенделер де тура жолға бастауда ең қажеттілер болып табылады. Егер осының біріне ғана сүйенер болса, сөзсіз жолдан таяды.

Осыған орай, төменде усулдағы үлкен ғалым имам әш- Шатыбидің «Әл- Мууафақат» атты трактатында осы сұрақ бойынша айтқан сөзін келтіреміз:

«Ілім алудың ең жақсы әрі тиімді тәсілі ілімді сол ғылым саласының маманынан алу болып табылады. Сұрақтар туып, түсіндіруді талап етіп тұратын ілімді ұстаздан ғана алу қажет. Ұстазсыз ілім алу мүмкін емес, сондықтан да ұстаз- ілім алудағы ең бірінші қадам болып табылады». Бұған ғалымдар да бір ауыздан келіскен

Ғалымдар былай деген «Рухани ілім пенделік жүректе болған, осыдан соң кітаптарға көшті, ал ол кітаптардың кілті ғалымдардың қолында». Бұл жерде ілімді сол ілім иелерінен алудың маңыздылығы айтылып тұр.

Бұл Алла Тағала ілімді адамдарға ұмыттыру арқылы алмайды, ғалымдарды алу арқылы алады деген хадиске негізделіп айтылған. Жер бетінде ілім иелері қалмаған кезде адамдар надан бола бастайды. Олардан дін жайлы сұраған кезде олар ешқандай ілімсіз сөйлейтін болады. Олар өздері де жолдан тайып, өзгелерді де адастырады. (Сахих Бұхари). Осылайша, ғалымдар күмәнсіз ілімдердің кілті болып табылады.»6.

Имам әш-Шатыби төменде тәжірибелі әрі жетік ұстаздаң үш түрлі белгісі мен қырын айтып өтеді:

1) Үйреткен ілімі амалында көрінеді.

2) Өзі білікті ұстаздан ілім алған болады.

3) Оның шәкірттері алған ілімдерімен жүріп, оны үзбестен алып отырады. Егер шәкірттер оның артынан ермейтін болса, ұстазда кінәрат бар деген сөз7.

Ұстаздан ілім алуда үлкен даналық пен береке бар. Мәтінді шынайы түрде түсіну, оларды дұрыс тәпсірлеу, терминдерді дұрыс түсіну, туған сұрақтарға тиісінше жауап алып, оны тәжірибеде қолдану және де береке мен тура жолда болу – осындай нығымет пен берекеге шәкірт  шәкірт- ұстаз деген қастерлі ұғымды өмірінде қолдана бастағанда ғана кенеледі.

Қорыта айтар болсақ: кез келген адам білімді, тақуалығы бар, даналығы бар және де сондай қасиеттерге ие ғалымдардан сабақ алған ғалымнан ілім алуы қажет. Бұл деген сөз кітапты басшылыққа алған жан оны үйрететін ғалымды табуы қажет деген сөз емес. Ол адамға жақсы ұстазбен сол ғылымға қатысты терминдер болсын, басқа сұрақтар болсын меңгеруі қажет. Осыдан соң барып қана шәкірт ол кітапты өз бетінше, алайда түсініксіз жерлерін ұстаздан сұрай отыра оқи алады

Алла жақсы Білуші.

1. «Нәжім» сүресі, 3-4 аяттар; 53:3-4.

2. «Хиджр» сүресі, 9 аят; 15:9.

3. «Нәхл» сүресі, 44 аят; 16:44.

4. «Әл- Имран» сүресі, 164 аят; 3:164.

5. «Нәхл» сүресі, 44 аят; 16:44.

6. Әл-Мууафақат.

7. Сол жерде.

Өткен сенбіде Анталияда тек әйелдерге ғана келуге рұқсат етілетін жағажай ашылды. Курортты қаланың әкімі Мендерес Түрел, сондай-ақ, билік басындағы партия атынан сайланған әйел депутаттар бастаған жоғары лауазымды тұлғалар аталмыш жағажайдың ашылу салтанатына арнайы келіп қатысты. Қала әкімі бастаған құрметті меймандар жағажай лентасын қиып, әйелдердің демалыс орнын өз көздерімен аралап көрді. Бұл жағажай Анталияның батыс аумағындағы Конияалты ауданында орын тепкен Сарысу демалыс аймағында орналасқан. Бір айта кетерлігі, қазіргі уақытта мұндай демалыс орындарына сұраныс өте үлкен. Ыстамбұл шаһарында осындай 3 жағажай бар.

Шейх әл-Ислам Әбу Ысхақ аш-Ширәзи (393-476 гг. хижра бойынша/1003-1083 ж.миләди бойынша) былай деп айтқан:

فإن قيل: إذا قلتم إنه ليس على العرش، ولا في السماوات، ولا في جهة من الجهات، فأين هو؟! يُقال لهم: أول جهلكم: وصفكم له بـ" أين "؛ لأن " أين " استخبار عن المكان، والرب  منزه عن ذلك. ثم يقال لهم: هل تثبتون خلق العرش والسماوات وجميع الجهات أم لا؟  فإن قالوا: ليست مخلوقة فقد قالوا بقدم العالم، وينتقل الكلام معهم إلى القول بحدوث العالم. وإن وافقوا أهل الحق وقالوا بخلق جميع الجهات، يقال لهم: فهل كان الرب موجوداً قبل وجودها، وهو الذي أوجدها من العدم إلى الوجود أم لا؟ فإن قيل: لم يكن موجوداً قبلها ولا أوجدها، فقد قالوا بحدث الرب  وهذا هو الكفر الصراح. وإن وافقوا أهل الحق في القول بوجوده قبل وجود المخلوقات ( من العالم العلوي والسفلي )، قيل لهم: فأخبرونا عما كان عليه قبل وجودها؟ فكل دليل لهم قبل وجودها، هو دليل لنا بعد وجودها؛ فإن الرب  بعد وجود جميع المخلوقات على ما كان عليه قبل وجودها، لا يجوز على الرب التغيُّر من حال إلى حال، ولا الانتقال من مكان إلى مكان؛ قال   في قصة إبراهيم :  فلما جنّ عليه الليل رأى كوكباً قال هذا ربي فلما أفل  أي: انتقل من جهة إلى جهة، وتغيّر من حال إلى حال  قال لا أحب الآفلين  أي: لا أحب المنتقلين المتغيرين. فمن وصف القديم بما نفاه عنه إبراهيم فليس من المسلمين.

Егер олар: «Алла Аршыда, аспанда және де бірде бір тарапта орналаспады десеңіз, Ол қайда?» деп сұраса, оларға былай деп жауап беріңіз: «Сіз «қайда» деген сөзді қолданып оны сипаттау арқылы, өз надандығыңызды көрсеттіңіз, өйткені бұл мекен-жайды білдіретін сұрақ, ал Алла Тағалаға белгілі бір мекенге орналасу тән емес».  Одан кейін оларға мына сұрақты қойыңыз: «Сіз Аршының, аспанның және барлық мекеннің жаратылғанын мойындайсыз ба?». Егер олар  жаратылмады деп жауап берсе, кеңістіктің бастауы жоқ деген пікірде болуларын білдіреді, демек, бұл әңгімені кеңістіктің жаратылысы саласында өрбіту керек. Ал егер олар барлық тараптың жаратылғанын мойындаса, оларға мына сұрақты қойыңыз: «Алла мекен жаратылғанға дейін бар болды ма? Ол оларды жоқтан жаратты ма жоқ па?».  Егер олар Алла мекендерге дейін болмады, және Ол оларды жаратқан емес десе, онда бұл олардың Құдайды жаратылған деген пікірде болғандарын білдіреді. Ал бұл айқын күпірлік. Егер де олар Құдай барлық  мақұлықтар жаратылмай тұрып та бар болды деген дұрыс пікірде болса, оларға мына сұрақты қойыңыз: «Барлық жаратылысқа дейін Алла Тағала қандай қалыпта болды?». Олардың жаратылысқа дейін Алла жайында айтқандары, бұл- барлық нәрсені жаратқаннан кейін Алла Тағала қандай қалыпта екенінің дәлелі, өйткені Алла барлық нәрсені жаратқаннан кейін де еш өзгерместен сол қалыпта болды. Аллаға бір қалыптан екінші қалыпқа, бір мекеннен екінші мекенге ауысу тән емес.

Алла Тағала Ибраһим (оған Алланың сәлемі болсын) жайында былай деген (мағынасы): «Түн жамылған кезде, ол бір ғаламшарды көреді (бұл Шолпан деген тұжырым бар) де, өз халқына былай деп айтады: Бұл менің Раббым (сендердің пікірлерің бойынша)». Ал ол сөніп қалған кезде, яғни бір қалыптан екінші қалыпқа және бір жерден екінші жерге ауысқан кезде, ол былай деп айтады: «Мен бір қалыптан екінші қалыпқа ауысатын нәрсеге құлшылық еткім келмейді»(6:76) – яғни, мен өзгеріп ауысатындарды ұнатпаймын дегені. Демек, өзгеріп, ауысу Аллаға тән емес.

فإن قيل: إذا لم يكن في جهة، فما فائدة رفع الأيدي إلى السماء في الدعاء، وعروج النبي  إلى السماء؟ يُقال لهم: لو جاز لقائل أن يقول إن الرب  في جهة فوق، لأجل رفع الأيدي إلى السماء في الدعاء!! لكان لغيره أن يقول: هو في جهة القبلة، لأجل استقبالنا إليها في الصلاة!! أو هو في الأرض، لأجل قربنا من الأرض في حال السجود؛ وقد رُوي في الخبر عن النبي أنه قال: { أقرب ما يكون العبد من إذا سجد }، قال  :  واسجد واقترب !! فلو كان في جهة فوق، لما وُصف العبد بالقرب منه إذا سجد؛ فكما أن الكعبة قبلة المصلي يستقبلها في الصلاة، ولا يقال إن   في جهة الكعبة ومستقبل الأرض بوجهه في السجود لا يقال: إن  في الأرض، فكذلك _ أيضاً _ جُعلت السماء قبلة الدعاء، لا أنّ   حالّ فيها. وكذلك أيضاً عروج النبي إلى السماء، لا يدل على أن   في السماء، كما أن عروج موسى عليه الصلاة والسلام إلى الجبل، وسماعه لكلام  تعالى عنده، لا يدل على أن   حالّ في الجبل؛ فعروج النبي : إنّما كان زيادة في درجته، وعلواً لمنزلته؛ ليتبين الفرق بينه وبين غيره في المنزلة وعلو الدرجة

Егер де сізге мынандай сұрақ қойса: «Алла Тағала бірде бір тарапта орналаспаса, дұға еткенде қолдарымызды аспанға көтерудің және Пайғамбарымыздың (Алланың оған игілігі мен сәлемі болсын) миғраж сапарында көкке көтерілуінің мәні неде?», - оларға былай деп жауап беріңіз: «Алла Тағала аспанда, өйткені біз дұға жасағанда қолымызды көкке қаратамыз, деп біреу айтатын болса, дәл солай басқа біреу, Алла тағала құбыла тарапында орналасқан, өйткені біз құбылаға қарап намаз оқимыз деп, ал үшінші бір адам, Алла Тағала жерде, өйткені сәжде жасағанда біз жерге жақындаймыз, Пайғамбардың(Алланың оған игілігі мен сәлемі болсын)  мына сөздері бар емес пе: «Құлдың Аллаға ең жақын болатын мезеті, сәждеге жығылған кезі» . Алла Тағала да былай деген: «Жоқ! Оған бойсұнба, сәжде жасап, Аллаға жақында»(96:19)». Алла Тағала көкте болатын болса, адам сәждеге жасаған кезде Оған жақын болмас еді. Сол сияқты, адам Қағбаға қарап намаз оқыса да, Алла Қағбада деп ешкім айтпайды, жерге қарап сәжде етсек те, ешкім Алла жерде деп айтпайды, алақанымызды көкке қаратып жайсақ та, Алланың көкте болған себебінен емес.

Пайғамбардың (Алланың оған игілігі мен сәлемі болсын) көкке көтерілуі де, Алла Тағаланың көкте болуының дәлелі емес. Мұса (оған Алланың сәлемі болсын) Синай тауына шығып, онда Оның Сөзін естуі де, Алла Тағаланың Синай тауында екенін дәлелдемейді. Ал Пайғамбардың (Алланың оған игілігі мен сәлемі болсын) көкке көтерілуі, оның өзге адамдардың жанында мәртебесінің жоғары екенін көрсету үшін болған еді.

[Имам Әбу Ысхақ  әш-Ширәзидің  «Әл-Ишәрат илә мәзһаб әһлу әл-Хаққ» кітабынан]

Ғалымдардың Әбу Ысхақ әш-Ширәзи жайында айтқандары:

Имам Науәуи (хижра ж.с.б. 636-676 ж) оның «Әл-Мухаззаб» кітабына шарх жазған уақытында былай деп айтқан:

هو الإمام المحقق ، المتقن المدقق ، ذو الفنون من العلوم المتكاثرات ، والتصانيف النافعة المستجادات ، الزاهد العابد الورع ، المعرض عن الدنيا ، المقبل بقلبه على الآخرة ، الباذل نفسه في نصرة دين الله تعالى ، المجانب للهوى ، أحد العلماء الصالحين ، وعباد الله العارفين الجامعين بين العلم ، والعبادة ، والورع ، والزهادة ، المواظبين على ، وظائف الدين ، واتباع هدي سيد المرسلين صلى الله عليه وسلم ورضي الله عنهم أجمعين أبو إسحاق إبراهيم بن علي بن يوسف بن عبد الله الشيرازي الفيروزآبادي رحمه الله ، ورضي عنه

قال الإمام الحافظ أبو سعد السمعاني  : كان الشيخ أبو إسحاق إمام الشافعية ، والمدرس ببغداد في النظامية ، شيخ الدهر ، وإمام العصر ، رحل إليه الناس من الأمصار ، وقصدوه من كل الجوانب ، والأقطار ، وكان يجري مجرى أبي العباس بن سريج قال : وكان زاهدا ، ورعا متواضعا ، متخلقا ظريفا كريما سخيا جوادا طلق الوجه دائم البشر ، حسن المجالسة ، مليح المحاورة ، وكان يحكي الحكايات الحسنة ، والأشعار المستبدعة المليحة ، وكان يحفظ منها كثيرا ، وكان يضرب به المثل في الفصاحة . وقال السمعاني أيضا : تفرد الإمام أبو إسحاق بالعلم الوافر ، كالبحر الزاخر ، مع السيرة الجميلة ، والطريقة المرضية ، جاءته الدنيا صاغرة فأباها ، واطرحها ، وقلاها .

«Ол имам, зерттеуші, дін мәселелерін мұқият қараушы, көптеген ғылымдарды меңгерген, пайдалы еңбектердің иесі, тақуа, көп құлшылық етуші, дүниеден бас тартып, барлық мақсаттары ақырғы өмірге бағытталған, Алланың дініне жан тәнімен берілген, нәпсіден бас тартқан, Алла Тағаланың ізгі де салихалы ғалымдарының бірі, өзіне ілім мен құлшылық сияқты қасиетті иемденген, Пайғамбардың (Алланың оған игілігі мен сәлемі болсын) сүннетін өте берік ұстанған адам. Бұл – Әбу Ысхақ ибн Юсуф ибн Абдаллаһ әш-Ширәзи әл-Файрузабади (Алла оны рахым етіп, оған разы болғай)...»

Имам, хафыз Әбу Саъд әс-Самаъани былай деп айтқан: «Әбу Ысхақ шәфиғи мектебінің имамы  және Бағдадта «Низәмия» медресесінде оқытушы болған шейх және ғасыр имамы. Адамдар оған әр түрлі қалалар мен жердің әр тарапынан  келетін. Ол өте тақуа, салихалы, қарапайым, сонымен қатар, ұшқыр ойлы, сымбатты, жомарт болатын. Жүзінен күлкі кетпейтін, әңгімені өте қызықты баяндайтын, жақсы оқиғаларды айтып, өлендер оқитын, айтқандары есте қалатын». Сол сияқты Самаъани былай дейді: «Имам Әбу Ысхақ терең іліммен ерекшеленген әрі ғылымда теңіз іспетті еді. Бұл дүние оған құшағын жайса да, ол оны қаламай, одан бас тартты».

Хафыз Шәмсуддин әз-Зәһаби (хижра ж.с.б. 673-748 ж.) «Сиәр әъләм ан-Нубалә» еңбегінде ол жайында былай деп айтқан:

الشيخ ، الإمام ، القدوة ، المجتهد ، شيخ الإسلام أبو إسحاق ، إبراهيم بن علي بن يوسف الفيروزابادي ، الشيرازي . قال السمعاني : هو إمام الشافعية ، ومدرس النظامية ، وشيخ العصر . قال أبو بكر الشاشي : أبو إسحاق حجة الله على أئمة العصر . وقال الموفق الحنفي : أبو إسحاق أمير المؤمنين في الفقهاء

«Шейх, имам, үлгі тұтар адам, ыждахатты, Исламның шейхы... Ас-Самаъани былай деп айтқан: «Шафиғилықтардың имамы, «Низәмия» медресесінің оқытушысы және өз заманының шейхы». Әбу Бәкір әш-Шаши былай деген: «Әбу Ысхақ – өз заманының имамдары арасындағы дәйегі». Әл-Муафиқ әл-Ханафи былай деп айтқан: «Әбу Ысхақ –фақыхтардың арасындағы мүміндердің әміршісі (амир әл-мүминин)».

Имам Тәжуддин ас-Субки (хижра ж.с.б. 717-771 ж.) «Табақат Шәфииә әл-Кубра» еңбегінде ол жайында былай деп жазады:

هو الشيخ الإمام شيخ الإسلام صاحب التصانيف التي سارت كمسير الشمس ودارت الدنيا فما جحد فضلها إلا الذي يتخبطه الشيطان من المس بعذوبة لفظ أحلى من الشهد بلا نحله وحلاوة تصانيف

«Ол шейх, имам, шейху л-ислам, күн сияқты қозғалып, әлем сияқты айналған кітаптардың авторы. Олардың пайдасын шайтанға ергендерден басқа ешкім теріске шығармады...».

Автор: Имам Әбу Ысхақ аш-Ширәзи

____________________

Орыс тілінен аударған Azan.kz

Дарульфикр.ру

Шейх әл-Ислам Әбу Ысхақ аш-Ширәзи (393-476 гг. хижра бойынша/1003-1083 ж.миләди бойынша) былай деп айтқан:

فإن قيل: إذا قلتم إنه ليس على العرش، ولا في السماوات، ولا في جهة من الجهات، فأين هو؟! يُقال لهم: أول جهلكم: وصفكم له بـ" أين "؛ لأن " أين " استخبار عن المكان، والرب  منزه عن ذلك. ثم يقال لهم: هل تثبتون خلق العرش والسماوات وجميع الجهات أم لا؟  فإن قالوا: ليست مخلوقة فقد قالوا بقدم العالم، وينتقل الكلام معهم إلى القول بحدوث العالم. وإن وافقوا أهل الحق وقالوا بخلق جميع الجهات، يقال لهم: فهل كان الرب موجوداً قبل وجودها، وهو الذي أوجدها من العدم إلى الوجود أم لا؟ فإن قيل: لم يكن موجوداً قبلها ولا أوجدها، فقد قالوا بحدث الرب  وهذا هو الكفر الصراح. وإن وافقوا أهل الحق في القول بوجوده قبل وجود المخلوقات ( من العالم العلوي والسفلي )، قيل لهم: فأخبرونا عما كان عليه قبل وجودها؟ فكل دليل لهم قبل وجودها، هو دليل لنا بعد وجودها؛ فإن الرب  بعد وجود جميع المخلوقات على ما كان عليه قبل وجودها، لا يجوز على الرب التغيُّر من حال إلى حال، ولا الانتقال من مكان إلى مكان؛ قال   في قصة إبراهيم :  فلما جنّ عليه الليل رأى كوكباً قال هذا ربي فلما أفل  أي: انتقل من جهة إلى جهة، وتغيّر من حال إلى حال  قال لا أحب الآفلين  أي: لا أحب المنتقلين المتغيرين. فمن وصف القديم بما نفاه عنه إبراهيم فليس من المسلمين.

Егер олар: «Алла Аршыда, аспанда және де бірде бір тарапта орналаспады десеңіз, Ол қайда?» деп сұраса, оларға былай деп жауап беріңіз: «Сіз «қайда» деген сөзді қолданып оны сипаттау арқылы, өз надандығыңызды көрсеттіңіз, өйткені бұл мекен-жайды білдіретін сұрақ, ал Алла Тағалаға белгілі бір мекенге орналасу тән емес».  Одан кейін оларға мына сұрақты қойыңыз: «Сіз Аршының, аспанның және барлық мекеннің жаратылғанын мойындайсыз ба?». Егер олар  жаратылмады деп жауап берсе, кеңістіктің бастауы жоқ деген пікірде болуларын білдіреді, демек, бұл әңгімені кеңістіктің жаратылысы саласында өрбіту керек. Ал егер олар барлық тараптың жаратылғанын мойындаса, оларға мына сұрақты қойыңыз: «Алла мекен жаратылғанға дейін бар болды ма? Ол оларды жоқтан жаратты ма жоқ па?».  Егер олар Алла мекендерге дейін болмады, және Ол оларды жаратқан емес десе, онда бұл олардың Құдайды жаратылған деген пікірде болғандарын білдіреді. Ал бұл айқын күпірлік. Егер де олар Құдай барлық  мақұлықтар жаратылмай тұрып та бар болды деген дұрыс пікірде болса, оларға мына сұрақты қойыңыз: «Барлық жаратылысқа дейін Алла Тағала қандай қалыпта болды?». Олардың жаратылысқа дейін Алла жайында айтқандары, бұл- барлық нәрсені жаратқаннан кейін Алла Тағала қандай қалыпта екенінің дәлелі, өйткені Алла барлық нәрсені жаратқаннан кейін де еш өзгерместен сол қалыпта болды. Аллаға бір қалыптан екінші қалыпқа, бір мекеннен екінші мекенге ауысу тән емес.

Алла Тағала Ибраһим (оған Алланың сәлемі болсын) жайында былай деген (мағынасы): «Түн жамылған кезде, ол бір ғаламшарды көреді (бұл Шолпан деген тұжырым бар) де, өз халқына былай деп айтады: Бұл менің Раббым (сендердің пікірлерің бойынша)». Ал ол сөніп қалған кезде, яғни бір қалыптан екінші қалыпқа және бір жерден екінші жерге ауысқан кезде, ол былай деп айтады: «Мен бір қалыптан екінші қалыпқа ауысатын нәрсеге құлшылық еткім келмейді»(6:76) – яғни, мен өзгеріп ауысатындарды ұнатпаймын дегені. Демек, өзгеріп, ауысу Аллаға тән емес.

فإن قيل: إذا لم يكن في جهة، فما فائدة رفع الأيدي إلى السماء في الدعاء، وعروج النبي  إلى السماء؟ يُقال لهم: لو جاز لقائل أن يقول إن الرب  في جهة فوق، لأجل رفع الأيدي إلى السماء في الدعاء!! لكان لغيره أن يقول: هو في جهة القبلة، لأجل استقبالنا إليها في الصلاة!! أو هو في الأرض، لأجل قربنا من الأرض في حال السجود؛ وقد رُوي في الخبر عن النبي أنه قال: { أقرب ما يكون العبد من إذا سجد }، قال  :  واسجد واقترب !! فلو كان في جهة فوق، لما وُصف العبد بالقرب منه إذا سجد؛ فكما أن الكعبة قبلة المصلي يستقبلها في الصلاة، ولا يقال إن   في جهة الكعبة ومستقبل الأرض بوجهه في السجود لا يقال: إن  في الأرض، فكذلك _ أيضاً _ جُعلت السماء قبلة الدعاء، لا أنّ   حالّ فيها. وكذلك أيضاً عروج النبي إلى السماء، لا يدل على أن   في السماء، كما أن عروج موسى عليه الصلاة والسلام إلى الجبل، وسماعه لكلام  تعالى عنده، لا يدل على أن   حالّ في الجبل؛ فعروج النبي : إنّما كان زيادة في درجته، وعلواً لمنزلته؛ ليتبين الفرق بينه وبين غيره في المنزلة وعلو الدرجة

Егер де сізге мынандай сұрақ қойса: «Алла Тағала бірде бір тарапта орналаспаса, дұға еткенде қолдарымызды аспанға көтерудің және Пайғамбарымыздың (Алланың оған игілігі мен сәлемі болсын) миғраж сапарында көкке көтерілуінің мәні неде?», - оларға былай деп жауап беріңіз: «Алла Тағала аспанда, өйткені біз дұға жасағанда қолымызды көкке қаратамыз, деп біреу айтатын болса, дәл солай басқа біреу, Алла тағала құбыла тарапында орналасқан, өйткені біз құбылаға қарап намаз оқимыз деп, ал үшінші бір адам, Алла Тағала жерде, өйткені сәжде жасағанда біз жерге жақындаймыз, Пайғамбардың(Алланың оған игілігі мен сәлемі болсын)  мына сөздері бар емес пе: «Құлдың Аллаға ең жақын болатын мезеті, сәждеге жығылған кезі» . Алла Тағала да былай деген: «Жоқ! Оған бойсұнба, сәжде жасап, Аллаға жақында»(96:19)». Алла Тағала көкте болатын болса, адам сәждеге жасаған кезде Оған жақын болмас еді. Сол сияқты, адам Қағбаға қарап намаз оқыса да, Алла Қағбада деп ешкім айтпайды, жерге қарап сәжде етсек те, ешкім Алла жерде деп айтпайды, алақанымызды көкке қаратып жайсақ та, Алланың көкте болған себебінен емес.

Пайғамбардың (Алланың оған игілігі мен сәлемі болсын) көкке көтерілуі де, Алла Тағаланың көкте болуының дәлелі емес. Мұса (оған Алланың сәлемі болсын) Синай тауына шығып, онда Оның Сөзін естуі де, Алла Тағаланың Синай тауында екенін дәлелдемейді. Ал Пайғамбардың (Алланың оған игілігі мен сәлемі болсын) көкке көтерілуі, оның өзге адамдардың жанында мәртебесінің жоғары екенін көрсету үшін болған еді.

[Имам Әбу Ысхақ  әш-Ширәзидің  «Әл-Ишәрат илә мәзһаб әһлу әл-Хаққ» кітабынан]

Ғалымдардың Әбу Ысхақ әш-Ширәзи жайында айтқандары:

Имам Науәуи (хижра ж.с.б. 636-676 ж) оның «Әл-Мухаззаб» кітабына шарх жазған уақытында былай деп айтқан:

هو الإمام المحقق ، المتقن المدقق ، ذو الفنون من العلوم المتكاثرات ، والتصانيف النافعة المستجادات ، الزاهد العابد الورع ، المعرض عن الدنيا ، المقبل بقلبه على الآخرة ، الباذل نفسه في نصرة دين الله تعالى ، المجانب للهوى ، أحد العلماء الصالحين ، وعباد الله العارفين الجامعين بين العلم ، والعبادة ، والورع ، والزهادة ، المواظبين على ، وظائف الدين ، واتباع هدي سيد المرسلين صلى الله عليه وسلم ورضي الله عنهم أجمعين أبو إسحاق إبراهيم بن علي بن يوسف بن عبد الله الشيرازي الفيروزآبادي رحمه الله ، ورضي عنه

قال الإمام الحافظ أبو سعد السمعاني  : كان الشيخ أبو إسحاق إمام الشافعية ، والمدرس ببغداد في النظامية ، شيخ الدهر ، وإمام العصر ، رحل إليه الناس من الأمصار ، وقصدوه من كل الجوانب ، والأقطار ، وكان يجري مجرى أبي العباس بن سريج قال : وكان زاهدا ، ورعا متواضعا ، متخلقا ظريفا كريما سخيا جوادا طلق الوجه دائم البشر ، حسن المجالسة ، مليح المحاورة ، وكان يحكي الحكايات الحسنة ، والأشعار المستبدعة المليحة ، وكان يحفظ منها كثيرا ، وكان يضرب به المثل في الفصاحة . وقال السمعاني أيضا : تفرد الإمام أبو إسحاق بالعلم الوافر ، كالبحر الزاخر ، مع السيرة الجميلة ، والطريقة المرضية ، جاءته الدنيا صاغرة فأباها ، واطرحها ، وقلاها .

«Ол имам, зерттеуші, дін мәселелерін мұқият қараушы, көптеген ғылымдарды меңгерген, пайдалы еңбектердің иесі, тақуа, көп құлшылық етуші, дүниеден бас тартып, барлық мақсаттары ақырғы өмірге бағытталған, Алланың дініне жан тәнімен берілген, нәпсіден бас тартқан, Алла Тағаланың ізгі де салихалы ғалымдарының бірі, өзіне ілім мен құлшылық сияқты қасиетті иемденген, Пайғамбардың (Алланың оған игілігі мен сәлемі болсын) сүннетін өте берік ұстанған адам. Бұл – Әбу Ысхақ ибн Юсуф ибн Абдаллаһ әш-Ширәзи әл-Файрузабади (Алла оны рахым етіп, оған разы болғай)...»

Имам, хафыз Әбу Саъд әс-Самаъани былай деп айтқан: «Әбу Ысхақ шәфиғи мектебінің имамы  және Бағдадта «Низәмия» медресесінде оқытушы болған шейх және ғасыр имамы. Адамдар оған әр түрлі қалалар мен жердің әр тарапынан  келетін. Ол өте тақуа, салихалы, қарапайым, сонымен қатар, ұшқыр ойлы, сымбатты, жомарт болатын. Жүзінен күлкі кетпейтін, әңгімені өте қызықты баяндайтын, жақсы оқиғаларды айтып, өлендер оқитын, айтқандары есте қалатын». Сол сияқты Самаъани былай дейді: «Имам Әбу Ысхақ терең іліммен ерекшеленген әрі ғылымда теңіз іспетті еді. Бұл дүние оған құшағын жайса да, ол оны қаламай, одан бас тартты».

Хафыз Шәмсуддин әз-Зәһаби (хижра ж.с.б. 673-748 ж.) «Сиәр әъләм ан-Нубалә» еңбегінде ол жайында былай деп айтқан:

الشيخ ، الإمام ، القدوة ، المجتهد ، شيخ الإسلام أبو إسحاق ، إبراهيم بن علي بن يوسف الفيروزابادي ، الشيرازي . قال السمعاني : هو إمام الشافعية ، ومدرس النظامية ، وشيخ العصر . قال أبو بكر الشاشي : أبو إسحاق حجة الله على أئمة العصر . وقال الموفق الحنفي : أبو إسحاق أمير المؤمنين في الفقهاء

«Шейх, имам, үлгі тұтар адам, ыждахатты, Исламның шейхы... Ас-Самаъани былай деп айтқан: «Шафиғилықтардың имамы, «Низәмия» медресесінің оқытушысы және өз заманының шейхы». Әбу Бәкір әш-Шаши былай деген: «Әбу Ысхақ – өз заманының имамдары арасындағы дәйегі». Әл-Муафиқ әл-Ханафи былай деп айтқан: «Әбу Ысхақ –фақыхтардың арасындағы мүміндердің әміршісі (амир әл-мүминин)».

Имам Тәжуддин ас-Субки (хижра ж.с.б. 717-771 ж.) «Табақат Шәфииә әл-Кубра» еңбегінде ол жайында былай деп жазады:

هو الشيخ الإمام شيخ الإسلام صاحب التصانيف التي سارت كمسير الشمس ودارت الدنيا فما جحد فضلها إلا الذي يتخبطه الشيطان من المس بعذوبة لفظ أحلى من الشهد بلا نحله وحلاوة تصانيف

«Ол шейх, имам, шейху л-ислам, күн сияқты қозғалып, әлем сияқты айналған кітаптардың авторы. Олардың пайдасын шайтанға ергендерден басқа ешкім теріске шығармады...».

Автор: Имам Әбу Ысхақ аш-Ширәзи

____________________

Орыс тілінен аударған Azan.kz

Дарульфикр.ру

Алау Әділбаев

Әбу Ханифаның ұстаздарын тану оның ғасырлар бойы нұр шашып, көңілдерді шуаққа бөлеген ілімінің қайнарларының бастауының қайда жатқанын  көрсетеді. Бұл жайында өзі: «Мен ілім мен фиқһтың қайнаған ортасында өстім. Ғұламалармен бірге жүріп-тұрдым. Фиқһта ең білгір деген ғалымнан білім алдым» деген. Әбу Ханифаның бұл сөзі оның нағыз ілім ордасында өскенін көрсетеді. Көптеген ғалымдармен жолығып, белгілі бір салада тереңдеп, танымал болғандарынан сабақ алған. Солардың арасында Ирактағы фиқһ саласының көрнекті ұстаздарының бірі Хаммад ибн Әбу Сүлейменге шәкірт болып, одан ілім үйренген. Әрине, ол Хаммадтан ғана сабақ алумен шектелмеген.

Тарихул-Бағдат кітабында Әбу Ханифаның кімнен ілім алғандығы жайында былай делінген: «Әбу Ханифа бір күні Халифа Мансұрдың жанына барады. Халифаның жанында Иса ибн Муса да бар еді. Бұл тақуа, сопы ғалым Иса ибн Мұса халифа Мансұрға бүгінгі әлемнің бірегей ғалымы осы деп Имам Ағзам Әбу Ханифаны көрсетті. Сонда Мансұр:

– Ей, Нұғман, ілімді кімнен үйрендің? – дегенде Әбу Ханифа:

– Хазірет Омардан білім алғандар арқылы Омардың, хазірет Алиден сабақ алғандар арқылы Алидің, Абдуллаһ ибн Масғудтан ілім үйренгендер арқылы Абдуллаһ ибн Масғудтың білім кәусарынан сусындадым. Иә, өз кезеңінде Ибн Аббастан асқан ғалым жоқ еді, – дейді. Осыны естіген Мансұр:

– Сен өте дұрыс істеген екенсің, білімді түп-тамырынан алған екенсің», – деп мақтайды. Осы жерден байқағанымыздай, Әбу Ханифа ілімінің бастауын ілім мен фиқһы жағынан танымал осы төрт сахабаға апарып негіздейді. Шынында да, Әбу Ханифа мен оның мәзһабының ілімінің қайнар бұлағы Пайғамбарымыз (с.а.с.) жарық дүниеден өткеннен кейін Куфаға қоныс аударған Али ибн Әбу Тәліп пен Абдуллаһ ибн Мәсғуд еді. Осы сахабалардан ілім алған Мәсрук ибн Әжда (қ. 63 һ.ж.), Алқама ибн Қайс (қ. 62 һ.ж.) және Шурәйх ибн әл-Харистан (қ. 80 ж) Әмир ибн Шәрәхил әш-Шағби (қ. 104 ж.) мен Ибраһим ән-Нахаи (қ. 96 ж) сабақ алған. Олардан Хаммад ибн Әбу Сүлеймен (қ. 120 ж.) арқылы Әбу Ханифа ілім үйренген. Сонымен қатар, Абдуллах ибн Аббастың құлы Икрима (қ. 105 һ.ж.) мен Абдуллаһ ибн Омардың азат етілген құлы Нафи (қ. 117 һ.ж.) арқылы осы екі аты аталған сахбалардың ілімдерінен сусындаған. Меккенің фақихы Ата ибн Рабахтан (қ. 114 һ.ж.) ұзақ жылдар бойы сабақ алған.

Олай болса, Әбу Ханифа өзінің ұстазы Хаммадпен бірге басқа да фиқһ және хадис ұстаздарынан сабақ алуды тоқтатпаған. Кейбір кітаптарда ұстаздарының саны төрт мың деп беріледі. Әрине, мұнда біраз әсірелеу бар екені байқалады,  дегенмен, бұл оның бір ғана ұстаздан сабақ алмағанын көрсетеді.

Әбу Ханифаның ұзақ жылдар бойы дәріс алған ең негізгі ұстазы Хаммадқа тоқталмастан бұрын ғылыми танымының қалыптасуында ерекше рол ойнаған Куфа медресесінің негізін қалауға себеп болған сахабалар мен табиғиндарға аз-кем тоқтала кеткен жөн.

Алқама ибн Қайс ән-Нәхәи. Пайғамбарымыз әлі суішкілігі таусыла қоймаған кезде дүниеге келген, әйгілі сахабалардың ілім каусарынан сусындап, Куфа мектебінің негізін қалаған табиғиндардың бірі Алқама ибн Қайс ән-Нәхәи (қ. 62/681). Ол Пайғамбарымыздың (с.а.с.) «Ілімнің қақпасы» деген марапатына бөленген, өзінің ұрпағын жалғастырушы әзірет Алиден нәр алған. Төрт халифамен қатар жүздеген сахабадан хадис риуаят еткен Алқама Ибн Мәсғудпен Куфада бірге өмір сүріп, одан сабақ алған. Өз кезегінде Әбу Ханифа Әузағимен Меккеде кездесіп, бір мәселенің шешіміне қатысты өзінің келтірген дәлелінің де негізсіз емес екенін көрсету үшін «Хаммад Зухриден, Ибрахим Сәлімнен, ал Алқама сахаба болмаса да Ибн Омардан деңгейі төмен емес» деген кезде, Әузәғи оның уәжіне жығылған. Мәсруқ ибн Әждә. Пайғамбарымыз (с.а.с.) дүниемен қош айтыспай тұрып Йеменде Ислам дініне өткен Мәсруқ ибн Әждә Хамадани (қ. 63/682) Әбу Бәкірдің халифалығы тұсында Мәдинаға келген. Әбу Бәкірдің артында тұрып намаз оқыған, Әбу Бәкір, Омар, Осман, Али, Муаз ибн Жәбәл (Бәрінен де Аллаһ разы болғай!) секілді сахабалардан ілім үйренген. Айша анамыз да оған ерекше құрмет көрсеткен. Кейін Куфаға қоныс аударып, Ибн Мәсғудтан сабақ алған. Тақуалығымен қатар ілімге деген құштарлығымен де ерекшеленген тұлға еді. Біраз уақыт қазылық міндетін де атқарған Мәсруқ жайлы «Қады Шурәйхтан да білгір ғалым еді» делінген.

Әмир ибн Шәрәхил әш-Шағби (104/722). Шағби Омар ибн Хаттабтың кезінде дүниеге келген. Абдуллах ибн Мәсғудпен бірге тілдік мәселелерді көп талқылаған оның ең фақих шәкірті еді. Тіпті табиғин болғанына қарамастан сахабалардың арасында отырғанда адамдардың оған сауал қоюы білімінің қай деңгейде болғандығынан хабар береді. Соған қарамастан ол әр мәселеде пікірін білдіруден сақтанып, кейде «оны Ибраһим ән-Нахаиден сұраңдар» дейтін. Әбу Ханифаның түбегейлі ғылымға бет бұруына әсер еткен осы Шағби еді.

Ибраһим ибн Язид ибн Қайс ән-Нәхәи (қ. 95/714). Ибраһим ән-Нахаи – имам, хадис хафызы, өз кезеңінде күллі Ирак аймағының ең білгір фақихы еді. Сахабаларды көзі көрген, бірақ, олардан хадис риуаят етпеген.

Ханафи фиқһының қалыптасуында оның орны бір төбе. Шах Уәлиуллах Дыхләуидің «Ханафи фиқһының қайнар көзі» деп атаған Ибраһим ән-Нәхәи Әбу Ханифаның ұстазы Хаммадтың көзқарасы мен ғылыми әдісінің қалыптасуына ең үлкен ықпал жасаған ғалымдардың бірі. Әбу Ханифаның шәкірттерінің еңбектеріне үңілгенде ханафи мәзһабының пәтуаларының көпшілігінің Ибрахимнің хадистері мен пікірлеріне негізделгені байқалады.

Икрима (қ. 105 ж). Икрима Абдуллаһ ибн Аббастың ілімін бойына сіңірген мәуласы (азат етілген құлы), фиқһ ғалымы. Ұстазы Ибн Аббас оның білімінің кемеліне келгенін көргенде: «Бар, халыққа пәтуа айт!» деген.  Бір күні Саид ибн Жабирге: «Сенен асқан білімді кім бар?» деп сұрағанда ол: «Икрима» деп жауап берген екен. Икрима қайтыс болғанда халық ол жайлы: «Ең фақиһ ғалымымыз дүниеден өтті» деп қайғырып, қара жамылған болатын. Ал әл-Уақиди оны «Мекке мүфтиі» деп атаған.

Әбу Абдуллах Нафи. Нафи (қ. 117) Абдуллаһ ибн Омардың ілімін өз бойына жинаған оның мәуласы, табиғин ғалымы. Көптеген сахабаның көзін көріп, олардан Пайғамбарымыздың (с.а.с.) мүбарак хадистерін жеткізген, дінді терең меңгерген имам еді. Хадис ілімінде оның сенімділігі мен дәрежесінің жоғарылығын ғұламалар бірауыздан мойындаған. Тіпті, имам Бұхари мен имам Мәлік Ибн Омардан Нафи арқылы жеткен тізбекті ең сенімді деп қабылдаған. Әбу Ханифаның «Муснадындағы» (хадис жинағы) хадистердің көпшілігі имам Нафи арқылы келіп жеткен.

Ата ибн Әбу Рабах. Ол Пайғамбарымыздың (с.а.с.) ардақты сахабаларының бірі, Құран білгірі Абдуллаһ ибн Аббастың ілімінен сусындап өскен белгілі табиғин ғұламаларынан. Тарихи дереккөздерде имам Ағзамның елу бес рет Меккеге қажылыққа барғандығы айтылған. Әрине, мұнда әсірелеу болғанымен, бұл оның өмірінде қажылыққа жиі барғандығын көрсетеді. Әбу Ханифа Меккеге әр сапарында Ата ибн Әбу Рабахпен жолығып тұратын. Ілімінің тереңдігі мен тақуалығына тәнті болған Әбу Ханифа «Атадан артық адам көрген емеспін» деген.

Мәлік ибн Әнас. Имам Мәлік ибн Әнас – мәлікия мәзһабының құрушысы, ең алғаш жинақталып, хадисшілердің сенімінен шығып, жоғары бағаланған «Муатта» атты хадис кітабын жинастырған ғалым. Оның хадис ілімінде, Құран мен хадистерден үкім шығарудағы білгірлігін замандас ғұламалары түгел мойындаған.

Ол қажылық уақытында Имам Мәлікпен фиқһ мәселелерін талқылап, пікір таластыратын, тәжірибе алмасатын. Осы алып имам Әбу Ханифаның білгірлігіне таң қалып: «Мен Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сахих хадистерін толық білуде және оны түсіндіруде имам Ағзам Әбу Ханифадан артық жанды кездестірмедім»деген екен.

Куфалық Хаммад ибн Әбу Сүлеймен әл-Әшғари фиқһ ілімін хазірет Али (р.а) мен Абдуллаһ ибн Масғудтан (р.а.) үйренген табиғин ғалымы. Әбу Ханифаның фиқһ ілімін жақсы көріп, сол ілімге терең бойлауына ықпал жасаған ең негізгі тұлға. Оның әкесі әйгілі сахаба Әбу Муса әл-Әшғаридың мәуласы (азат етілген құлы) еді. Куфада туып-өсіп, Ибрахим ән-Нахаиден фиқһ ілімін үйренді. Оның көзқарастарын терең меңгергендердің әрі Куфа фиқһына райды кіргізгендердің алғашқыларының бірі еді. Тек Нахаиден ғана емес, сонымен қатар, заманының хадис ғалымы Шағбидан да фиқһ ілімін үйренді. Сахаба Әнәс ибн Мәліктен хадис тыңдап, одан хадис риуаят еткен. Омар ибн Хаттабтың мәуләсы Абдуррахман ибн Сағыд, Ибн Аббастың мәуласы Икримадан және т.б. табиғиндардан хадис риуаят еткен.

Хаммад Ибрахим ән-Нәхәидан дәріс оқып, оның фиқһын ең жақсы меңгергендердің бірі еді. Ұстазы Ибрахим ол жайлы өзіне келген Мұғираға «Оның етегіне мықтап жармасыңдар. Былайғы жұрттың ішінен маған ең көп сауал қойған сол» десе, өзінен кейін кімнен пәтуа сұрау керек дегендерге «Хаммадтан» деп жауап берген.

Хаммад ибн Әбу Сүлеймен ұстазы жарық дүниемен қош айтысқан кезден бастап (96/714) Куфа мешітіндегі фиқһ дәріс алқасына ұстаздыққа өтеді. Ол осы мешітте табаны күректей жиырма төрт жыл ұстаздық етсе, оның сабақтарына ең ұзақ қатысқан талантты да, алғыр шәкірті Әбу Ханифа еді. Хаммад ибн Әбу Сүлейменнен фиқһ ілімін жиырма екі жасынан қырыққа келгенге дейін оқып, он сегіз жыл сабақ алған. Ұстазы Хаммад қайтыс болғанға дейін (120 ж.) одан сабақ алуды тоқтатпаған.

Қорытындылай келе, Әбу Ханифаның ілім алған ұстаздарының силсиләсін (тізбегін) төмендегідей беруге болады:

Алау Әділбаев

Әбу Ханифаның ұстаздарын тану оның ғасырлар бойы нұр шашып, көңілдерді шуаққа бөлеген ілімінің қайнарларының бастауының қайда жатқанын  көрсетеді. Бұл жайында өзі: «Мен ілім мен фиқһтың қайнаған ортасында өстім. Ғұламалармен бірге жүріп-тұрдым. Фиқһта ең білгір деген ғалымнан білім алдым» деген. Әбу Ханифаның бұл сөзі оның нағыз ілім ордасында өскенін көрсетеді. Көптеген ғалымдармен жолығып, белгілі бір салада тереңдеп, танымал болғандарынан сабақ алған. Солардың арасында Ирактағы фиқһ саласының көрнекті ұстаздарының бірі Хаммад ибн Әбу Сүлейменге шәкірт болып, одан ілім үйренген. Әрине, ол Хаммадтан ғана сабақ алумен шектелмеген.

Тарихул-Бағдат кітабында Әбу Ханифаның кімнен ілім алғандығы жайында былай делінген: «Әбу Ханифа бір күні Халифа Мансұрдың жанына барады. Халифаның жанында Иса ибн Муса да бар еді. Бұл тақуа, сопы ғалым Иса ибн Мұса халифа Мансұрға бүгінгі әлемнің бірегей ғалымы осы деп Имам Ағзам Әбу Ханифаны көрсетті. Сонда Мансұр:

– Ей, Нұғман, ілімді кімнен үйрендің? – дегенде Әбу Ханифа:

– Хазірет Омардан білім алғандар арқылы Омардың, хазірет Алиден сабақ алғандар арқылы Алидің, Абдуллаһ ибн Масғудтан ілім үйренгендер арқылы Абдуллаһ ибн Масғудтың білім кәусарынан сусындадым. Иә, өз кезеңінде Ибн Аббастан асқан ғалым жоқ еді, – дейді. Осыны естіген Мансұр:

– Сен өте дұрыс істеген екенсің, білімді түп-тамырынан алған екенсің», – деп мақтайды. Осы жерден байқағанымыздай, Әбу Ханифа ілімінің бастауын ілім мен фиқһы жағынан танымал осы төрт сахабаға апарып негіздейді. Шынында да, Әбу Ханифа мен оның мәзһабының ілімінің қайнар бұлағы Пайғамбарымыз (с.а.с.) жарық дүниеден өткеннен кейін Куфаға қоныс аударған Али ибн Әбу Тәліп пен Абдуллаһ ибн Мәсғуд еді. Осы сахабалардан ілім алған Мәсрук ибн Әжда (қ. 63 һ.ж.), Алқама ибн Қайс (қ. 62 һ.ж.) және Шурәйх ибн әл-Харистан (қ. 80 ж) Әмир ибн Шәрәхил әш-Шағби (қ. 104 ж.) мен Ибраһим ән-Нахаи (қ. 96 ж) сабақ алған. Олардан Хаммад ибн Әбу Сүлеймен (қ. 120 ж.) арқылы Әбу Ханифа ілім үйренген. Сонымен қатар, Абдуллах ибн Аббастың құлы Икрима (қ. 105 һ.ж.) мен Абдуллаһ ибн Омардың азат етілген құлы Нафи (қ. 117 һ.ж.) арқылы осы екі аты аталған сахбалардың ілімдерінен сусындаған. Меккенің фақихы Ата ибн Рабахтан (қ. 114 һ.ж.) ұзақ жылдар бойы сабақ алған.

Олай болса, Әбу Ханифа өзінің ұстазы Хаммадпен бірге басқа да фиқһ және хадис ұстаздарынан сабақ алуды тоқтатпаған. Кейбір кітаптарда ұстаздарының саны төрт мың деп беріледі. Әрине, мұнда біраз әсірелеу бар екені байқалады,  дегенмен, бұл оның бір ғана ұстаздан сабақ алмағанын көрсетеді.

Әбу Ханифаның ұзақ жылдар бойы дәріс алған ең негізгі ұстазы Хаммадқа тоқталмастан бұрын ғылыми танымының қалыптасуында ерекше рол ойнаған Куфа медресесінің негізін қалауға себеп болған сахабалар мен табиғиндарға аз-кем тоқтала кеткен жөн.

Алқама ибн Қайс ән-Нәхәи. Пайғамбарымыз әлі суішкілігі таусыла қоймаған кезде дүниеге келген, әйгілі сахабалардың ілім каусарынан сусындап, Куфа мектебінің негізін қалаған табиғиндардың бірі Алқама ибн Қайс ән-Нәхәи (қ. 62/681). Ол Пайғамбарымыздың (с.а.с.) «Ілімнің қақпасы» деген марапатына бөленген, өзінің ұрпағын жалғастырушы әзірет Алиден нәр алған. Төрт халифамен қатар жүздеген сахабадан хадис риуаят еткен Алқама Ибн Мәсғудпен Куфада бірге өмір сүріп, одан сабақ алған. Өз кезегінде Әбу Ханифа Әузағимен Меккеде кездесіп, бір мәселенің шешіміне қатысты өзінің келтірген дәлелінің де негізсіз емес екенін көрсету үшін «Хаммад Зухриден, Ибрахим Сәлімнен, ал Алқама сахаба болмаса да Ибн Омардан деңгейі төмен емес» деген кезде, Әузәғи оның уәжіне жығылған. Мәсруқ ибн Әждә. Пайғамбарымыз (с.а.с.) дүниемен қош айтыспай тұрып Йеменде Ислам дініне өткен Мәсруқ ибн Әждә Хамадани (қ. 63/682) Әбу Бәкірдің халифалығы тұсында Мәдинаға келген. Әбу Бәкірдің артында тұрып намаз оқыған, Әбу Бәкір, Омар, Осман, Али, Муаз ибн Жәбәл (Бәрінен де Аллаһ разы болғай!) секілді сахабалардан ілім үйренген. Айша анамыз да оған ерекше құрмет көрсеткен. Кейін Куфаға қоныс аударып, Ибн Мәсғудтан сабақ алған. Тақуалығымен қатар ілімге деген құштарлығымен де ерекшеленген тұлға еді. Біраз уақыт қазылық міндетін де атқарған Мәсруқ жайлы «Қады Шурәйхтан да білгір ғалым еді» делінген.

Әмир ибн Шәрәхил әш-Шағби (104/722). Шағби Омар ибн Хаттабтың кезінде дүниеге келген. Абдуллах ибн Мәсғудпен бірге тілдік мәселелерді көп талқылаған оның ең фақих шәкірті еді. Тіпті табиғин болғанына қарамастан сахабалардың арасында отырғанда адамдардың оған сауал қоюы білімінің қай деңгейде болғандығынан хабар береді. Соған қарамастан ол әр мәселеде пікірін білдіруден сақтанып, кейде «оны Ибраһим ән-Нахаиден сұраңдар» дейтін. Әбу Ханифаның түбегейлі ғылымға бет бұруына әсер еткен осы Шағби еді.

Ибраһим ибн Язид ибн Қайс ән-Нәхәи (қ. 95/714). Ибраһим ән-Нахаи – имам, хадис хафызы, өз кезеңінде күллі Ирак аймағының ең білгір фақихы еді. Сахабаларды көзі көрген, бірақ, олардан хадис риуаят етпеген.

Ханафи фиқһының қалыптасуында оның орны бір төбе. Шах Уәлиуллах Дыхләуидің «Ханафи фиқһының қайнар көзі» деп атаған Ибраһим ән-Нәхәи Әбу Ханифаның ұстазы Хаммадтың көзқарасы мен ғылыми әдісінің қалыптасуына ең үлкен ықпал жасаған ғалымдардың бірі. Әбу Ханифаның шәкірттерінің еңбектеріне үңілгенде ханафи мәзһабының пәтуаларының көпшілігінің Ибрахимнің хадистері мен пікірлеріне негізделгені байқалады.

Икрима (қ. 105 ж). Икрима Абдуллаһ ибн Аббастың ілімін бойына сіңірген мәуласы (азат етілген құлы), фиқһ ғалымы. Ұстазы Ибн Аббас оның білімінің кемеліне келгенін көргенде: «Бар, халыққа пәтуа айт!» деген.  Бір күні Саид ибн Жабирге: «Сенен асқан білімді кім бар?» деп сұрағанда ол: «Икрима» деп жауап берген екен. Икрима қайтыс болғанда халық ол жайлы: «Ең фақиһ ғалымымыз дүниеден өтті» деп қайғырып, қара жамылған болатын. Ал әл-Уақиди оны «Мекке мүфтиі» деп атаған.

Әбу Абдуллах Нафи. Нафи (қ. 117) Абдуллаһ ибн Омардың ілімін өз бойына жинаған оның мәуласы, табиғин ғалымы. Көптеген сахабаның көзін көріп, олардан Пайғамбарымыздың (с.а.с.) мүбарак хадистерін жеткізген, дінді терең меңгерген имам еді. Хадис ілімінде оның сенімділігі мен дәрежесінің жоғарылығын ғұламалар бірауыздан мойындаған. Тіпті, имам Бұхари мен имам Мәлік Ибн Омардан Нафи арқылы жеткен тізбекті ең сенімді деп қабылдаған. Әбу Ханифаның «Муснадындағы» (хадис жинағы) хадистердің көпшілігі имам Нафи арқылы келіп жеткен.

Ата ибн Әбу Рабах. Ол Пайғамбарымыздың (с.а.с.) ардақты сахабаларының бірі, Құран білгірі Абдуллаһ ибн Аббастың ілімінен сусындап өскен белгілі табиғин ғұламаларынан. Тарихи дереккөздерде имам Ағзамның елу бес рет Меккеге қажылыққа барғандығы айтылған. Әрине, мұнда әсірелеу болғанымен, бұл оның өмірінде қажылыққа жиі барғандығын көрсетеді. Әбу Ханифа Меккеге әр сапарында Ата ибн Әбу Рабахпен жолығып тұратын. Ілімінің тереңдігі мен тақуалығына тәнті болған Әбу Ханифа «Атадан артық адам көрген емеспін» деген.

Мәлік ибн Әнас. Имам Мәлік ибн Әнас – мәлікия мәзһабының құрушысы, ең алғаш жинақталып, хадисшілердің сенімінен шығып, жоғары бағаланған «Муатта» атты хадис кітабын жинастырған ғалым. Оның хадис ілімінде, Құран мен хадистерден үкім шығарудағы білгірлігін замандас ғұламалары түгел мойындаған.

Ол қажылық уақытында Имам Мәлікпен фиқһ мәселелерін талқылап, пікір таластыратын, тәжірибе алмасатын. Осы алып имам Әбу Ханифаның білгірлігіне таң қалып: «Мен Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сахих хадистерін толық білуде және оны түсіндіруде имам Ағзам Әбу Ханифадан артық жанды кездестірмедім»деген екен.

Куфалық Хаммад ибн Әбу Сүлеймен әл-Әшғари фиқһ ілімін хазірет Али (р.а) мен Абдуллаһ ибн Масғудтан (р.а.) үйренген табиғин ғалымы. Әбу Ханифаның фиқһ ілімін жақсы көріп, сол ілімге терең бойлауына ықпал жасаған ең негізгі тұлға. Оның әкесі әйгілі сахаба Әбу Муса әл-Әшғаридың мәуласы (азат етілген құлы) еді. Куфада туып-өсіп, Ибрахим ән-Нахаиден фиқһ ілімін үйренді. Оның көзқарастарын терең меңгергендердің әрі Куфа фиқһына райды кіргізгендердің алғашқыларының бірі еді. Тек Нахаиден ғана емес, сонымен қатар, заманының хадис ғалымы Шағбидан да фиқһ ілімін үйренді. Сахаба Әнәс ибн Мәліктен хадис тыңдап, одан хадис риуаят еткен. Омар ибн Хаттабтың мәуләсы Абдуррахман ибн Сағыд, Ибн Аббастың мәуласы Икримадан және т.б. табиғиндардан хадис риуаят еткен.

Хаммад Ибрахим ән-Нәхәидан дәріс оқып, оның фиқһын ең жақсы меңгергендердің бірі еді. Ұстазы Ибрахим ол жайлы өзіне келген Мұғираға «Оның етегіне мықтап жармасыңдар. Былайғы жұрттың ішінен маған ең көп сауал қойған сол» десе, өзінен кейін кімнен пәтуа сұрау керек дегендерге «Хаммадтан» деп жауап берген.

Хаммад ибн Әбу Сүлеймен ұстазы жарық дүниемен қош айтысқан кезден бастап (96/714) Куфа мешітіндегі фиқһ дәріс алқасына ұстаздыққа өтеді. Ол осы мешітте табаны күректей жиырма төрт жыл ұстаздық етсе, оның сабақтарына ең ұзақ қатысқан талантты да, алғыр шәкірті Әбу Ханифа еді. Хаммад ибн Әбу Сүлейменнен фиқһ ілімін жиырма екі жасынан қырыққа келгенге дейін оқып, он сегіз жыл сабақ алған. Ұстазы Хаммад қайтыс болғанға дейін (120 ж.) одан сабақ алуды тоқтатпаған.

Қорытындылай келе, Әбу Ханифаның ілім алған ұстаздарының силсиләсін (тізбегін) төмендегідей беруге болады:

Біраз күн бұрын біздің сайттың редакциясына сәләфи бағытты ұстанып жүрген бір бауырымыз келді. Ислам жайлы басталған әңгімеміздің аяғы пікір таласқа ұласып, бір сағатқа созылды. Әңгіме ақида мәселесімен басталды да, Имам Ағзам Абу Ханифаның ілімімен жалғасып, тақлид мәселесімен аяқталды.

Алғашында біздің қарсыласымыз тақлидке тиым салынған деп тұрып алған еді. Алайда, әңгіме барысында тақлидке рұқсат берілгендігі бірнеше мәрте белгілі болды. Тіпті, кей жағдайда жүгінуге тура келіп жатса, кей мәселелерде міндетті болған екен. Бұл жағдай кез келген мұсылманның өмірінде кездесетін жағдай, тіпті ол адам тақлидке тиым салынған деп есептейтін болса да.

Біздің дәлелдеріміз ол жігіттің ойының өзгерттті ме жоқ әлде өз ойында қалды ма ол жағын тек Алла біледі. Біздегі мақсат, оның көкейіне келешекте жақсы нәтиже беретін ой салу ғана.

Бұл жағдай тақлидтың Исламдағы орнының маңыздылығы мен оның ерте кезден-ақ рұқсат етілгендігі және де Исламның дәлелденген әрі ажырамас бір бөлігі екендігі, сондай-ақ сәләфи бағыттағы бауырларымыздың және де сол кісілердің ұстаздарының себебімен күні бүгінге дейін өзекті мәселе болып отырған жайы ойландырды.

Бұл мақала Кифаятуллаһ мүфтидің «Учение Ислама» атты еңбегінің алғы сөз болып табылады. Ескерту: бұл еңбектің электронды нұсқасында алғы сөз жоқ.

Әр мұсылман тек қана жалғыз Аллаға және Оның Елшісіне (Оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) мойынсұнуы қажет. Алланың Елшісіне мойынсұнудағы хикмет Ол(Оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) бізге Алладан келген әмірлерді түсіндіріп беруінде. Алладан өзге құлшылық етуге лайық ешкім жоқ. Бірақ қарапайым жәй адамға Алла нені қалайтынын, Алла неден разы болатынын білу қиын. Сондай- ақ, өз бетімен Алланың Елшісіне қарап- ақ Алланың әмірлерін өз бетінше де үйренуге болмайды. Сондықтан да Алла мен Оның Елшісіне бағынудың Алланың кітабы мен Пайғамбардың сүннетінен ұстанудан басқа жол жоқ.

Шариғаттың нақты заңдары болып қалыптасқан Құран ме Сүннеттің әмірлері мен үкімдері бар. Олар сенімді қайнақтармен дәлелденген. Олар жөнінде ешқандай күмән мен көзқарастар жоқ. Мысалы: зинаның тиылуы, бес уақыт намаз , ораза, зекет, қажылық және де некенің махрамсыз болмайтыны. Әр адам бұл әмірлерді Құран мен хадистерден оқып, біле алады. Сол себептен бұл мәселелерде ижтихад пен бір ғалымның пікіріне жүгінудің қажеті жоқ.

Бірақ Құран мен Сүннеттің кейбір әмірлерін түсіну кезінде қиындықтар туып жатады, себебі бір мәселеде екі түрлі нұсқау кездеседі. Олардың екеуі де сенімді Құран және Сүннет қайнақтарымен дәлелденіп келеді. Мысалы: Аллаһ Тағала Құранда былай деген: «Талақ болған әйелдер, үш етеккір мерзімін күтеді» (Бақара сүресі, 228 аят)

Бұл жердегі «қуру» сөзі екі түрлі мағына беріп тұр. Біріншісі- етеккір болса, екіншісі- етеккірден тазалану. Осы жерде бұл сөздің қай мағынасын алсақ дұрыс болады деген сұрақ туады.

Болмаса, мысалы, бір хадисте былай делінеді: «Фатиха сүресін оқымағанның намазы жоқ». Бұл хадис бір қарағанда, намазда «Фатиха» сүресін оқу имамға міндетті болғандай- ақ, оның артында ұйып тұрғандарға және де жалғыз намаз оқушыға да міндетті екендігін білдіреді.

Бірақ басқа бір хадисте былай дейді: «Кімде кім имамға ұйыса, Құранды имамның оқығаны жеткілікті». Бұл хадисте имамға ұйушы ештеңе оқымауы керек деп айтылып тұр.

Бұл хадистердің мағынасында пікірталасқа жол бермеу үшін, одан шығудың екі түрлі жолы бар. Бірі- бірінші хадисті негіз етіп алып, соған амал ету керек. Себебі, екінші хадисте «Фатиха» сүресін емес, Құран оқуды айтып тұр, яғни «Фатиха» сүресінен кейін оқылатын сүрелерді. Екінші жолы- екінші хадисті негіз етіп алып, амал ету. Өйткені, бірінші хадисте «Фатиха» сүресін оқу ұйушыға емес, имамға және намазды жалғыз оқушыға қатысты әмір болып тұр. Осындай жағдайда қай жолды таңдаған дұрыс дегенге келер болсақ.

Құран мен хадистердің мағынасына түсінік берген кезде осындай сұрақтар көптеп туады. Сол жағдайдан шығудың тек қана екі жолы бар. Өзің біреуін таңдап аласың да білімің мен ақылыңа сүйене отырып, соған сай амал ете бересің. Болмаса, осындай кездері бізден бұрынғы өткен білімді ғалымдарымыз қалай амал еткендігіне қарайсың да, солардың ішіндегі сенімді ғалым мен мүжтахидтің көзқарасына сәйкес амал етесің.

Осы соңғы ұсынылған жол - «тақлид» деп аталады. Яғни, біреудің пікіріне жүгіну.

Егер екі жақты да алаламай ойланып қарар болсақ, жоғарыда айтылғандардың біріншісінің сөзсіз қауіпті және де күмәнді екендігін көреміз. Тақуалық пен білім жағынан өзімізді ата- бабаларымызбен салыстыруға келмейтінін надандығымыз ғана мойындағысы келмейді.

Біріншіден, мүжтахид имамдар Пайғамбар (Оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) заманына жақын кезеңде өмір сүрген. Сондықтан да оларға Құран мен Сүннеттің мағынасын түсіну әлде қайда жеңіл болған. Әрі Құранның түсу себептерін де жақсы білген.

Екіншіден, олардың Алла жарылқап нәсіп еткен күшті ілімдері мен есте сақтау қабілеттері мен өзіміздің білімімізді салыстыруға болмайды.

Үшіншіден, Алла Тағала қалаған уақытында күнә жасауға дайын тұратын кез келген адамға ақиқат пен Құран және Сүннетің терең мағынасын түсінуді нәсіп ете бермейді. Құран аяттары мен хадистердің мағынасын терең түсіну үшін білімді болу жеткіліксіз, тақуалық қажет. Егер біз өзіміздің білімімізді мүжтахид имамдардың білімімен салыстыратын болсақ, жер мен көктей айырмашылық бар екенін көреміз.

Ислам заңдарының қағидаларын жүйелеген ғалымдар тақлидқа былай деп анықтама берген: «Имам мүжтахидтердің сөздеріне, ешқандай дәлел талап етпестен айғақ ретінде ұстанып, амал ету».

Осы анықтаманы желеуреткен кейбір адамдар біреудің сөзіне амал ету ширк, яғни Аллаға серік қосқан болып табылады деген пікір тарата бастады. Бірақ жоғарыдағы келтірілген тақлидтың анықтамасына қарайтын болсақ, бұл сыни пікірге орын қалмай қалады.

Мүжтахидтер заң шығарып, жаңа шариғат әкелмейді. Олар тек қана мағынасын ашып, түсінік береді. Бұған дәлел, Құран мен Сүннетте нақты келген үкімдерде біз имамдардың пікіріне жүгінбейміз. Біз мүжтахидтерге Құран мен хадистерді түсіну қиынға соққанда ғана не болмаса, Құранда бір мәселе жайында екі түрлі үкім келіп қалған жағдайда жүгінеміз.

Тақлидтің анықтамасындағы «ешқандай дәлел талап етпестен» деген сөзге қарап, мойынсұнуға лайығы мүжтахид деген қате пікір қалыптаспауы керек. Расында біз оған айтқан сөздерінде Құран және хадистерден алынған қуатты дәлелдері болғаны үшін жүгінеміз. Сол себептен, оларды бірде түсініп, бірде түсінбей қалатындығымыз үшін, мүжтахидтің сөзіне амал етер кезде дәлел сұраудың қажеті жоқ.

Тақлидтың екі түрі

Тақлидтың бірінші түрі – әр түрлі сұрақтарда әр түрлі имам- мүжтахидке жүгіну. Тақлидтың бұл түрі «мутлақ тақлид» немесе «тақлид ғайр шахси» деп аталады.

Екінші түрі – мүжтахид имамдардың біреуін ғана таңдап алып, кез келген сұрақтарда тек соның ой- пікіріне жүгіну. Бұл түр «тақлид шахси» деп аталады.

Екі түрлі тақлидтың мәні – өз бетімен Құран мен хадисті түпнұсқадан оқып, түсіне алмаған кісінің білімі мен тақуалығына көңілі толатын адамның пікіріне жүгінуі. Имамға жүгінудің қажет нәрсе екені Құран және хадистермен расталады.

Құран және тақлид

Құран тақлидқа былай деп жол меңзейді:

1. «Әй мүміндер! Аллаға бой ұсынып Пайғамбарға әрі өздеріңнен болған әмір иелеріне бой ұсыныңдар» (Ниса сүресі, 59 аят)

Бұл аятта бойсұну жайлы айтылып тұр. Кейбір тәпсіршілер басшылар деп аударса, ғалымдардың басым көпшілігі бұл жерде мүжтахид ғалымдар айтылып тұр деген. Дәл осындай тәпсір Абдулла ибн Аббастан, Жәбір ибн Абдулладан (Алла олардан разы болсын), Хасан Басридан, Ата ибн аби Рабахтан, Абдул Алия(Алла оларға рақым етсін) және тағы басқалардан жеткен. Сондай ақ Ибн Жәбір мен имам Разидың (Алла оларға рақым етсін) тәпсірлерінде де осы ой құпталады.

Осы тәпсірлерге сәйкес бұл аят тақлидтың айқын дәлелі болып табылады., өйткені бұл аятта Алла мен Оның Пайғамбарынан (Оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) бағынумен қатар, мүжтахид ғалымдарға да жүгіну керек екендігі айтылып тұр. Демек, бұл аят: егер Алла мен Оның Елшісіне бойсұнғыларың келсе, ғалымдарға бойсұныңдар дегенді білдіріп тұр.

2. «Қашан оларға (мұнафиқтерге немесе сенімі әлсіз момындарға жау тарапынан) аманшылық (жағдай) немесе қауіптен (қатерлі жағдай туындағаны туралы) хабар келсе, олар оны жариялап (өршітіп) жібереді (сөйтіп, сол хабарлар жайлы ел арасында түрлі қауесеттер тарайды). Егер оны (өздеріне келген хабарды кезіккеннің бәріне жарияламай) Пайғамбарға (оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын), яки өздерінің араларындағы бастықтарына жеткізгендерінде еді, оны (сол хабардың ақиқатын) білгісі келетіндер солардан (Мұхаммедтен (оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) яки өздерінің араларындағы бастықтардан сұрап) біле алатын (сонда алыпқашты әңгімелер тарамайтын) еді» (Ниса сүресі, 83аят)

Бұл аяттың түсу тарихы былай: екіжүзділер соғыс кезінде өтірік әңгіме тарата бастайды да, ол әңгімеге мұсылмандар да сеніп қалып басқаларға жеткізе бастайды. Осылайша бүкіл қалаға өтірік әңгіме жайылып кетеді де нәтижесінде ретсіздік орын алады. Құранда Алла Тағала мұсылмандарға ондай жалған әңгімелерді жаймас бұрын ғалым сахабаларға айтылу керектігін және де ақиқатына көз жеткізіп барып соған сай амал ету керектігін ескертеді. Бұл аят нақты бір оқиғаға түскен болса да Құранды тәпсірлеудің ережесі бойынша, мынандай бір ауыздан құпталған шарты бар: «Тәпсірлеген кезде аят түскен оқиға ғана емес жалпы астарлы мағынасы алынады».

Олай болса, бұл аят тақлидке нұсқап тұр. Сол себептен имам Рази (оған Алланың рақымы болсын ) «Ахкамул Құран» атты тәпсір кітабында шариғатта тақлидке рұқсат екенін осы аятпен дәлелдейді.

3. «Онымен қатар мүміндердің біртұтас жауға аттанулары тиісті емес. Сонда әр топтан дін ғылымын үйреніп, олар қайтып келгенде; олардың сақсынулары үшін ескертулері керек емес пе?» (Тәубе сүресі, 122 аят)

Бұл аятта Алла Тағала мұсылмандарға барлығы бір уақытта тек бір іспен ғана шұғылданбаулары керектігін айтады. Біразы Алла жолында соғысқа аттанса, біразы білім алу үшін қалсын дейді. Осыдан соң білім алғандар соғысқа аттанғандарға үйретсін дейді. Бұл жағдайда алғашқы аталғандар білім иелеріне бағынып, соларға ерулері керек. Тақлид деген осы.

Тақлид және хадис

«Жәми Тирмизи», «Ибн Мажаның Суннаны», «Ахмадтың Муснады» секілді тағы басқа хадис жинақтарында Хузайфа (Алла ол кісіден разы болсын) Алла Елшісінің(Оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) былай дегенін жеткізеді: «Мен сендердің араларыңда қанша уақыт болатынмыд білмеймін. Сондықтан менен кейін қалатын Әбу Бәкір мен Омарға еріңдер»

Бұл хадисте бойсұнуды әмір еткен. Бойсұну деген сөз қоғамдық жұмыста біреуге еру деген емес, діннің ісінде бойсұну.

Бұхаридің хадистер жинағында намаз кітабында (1 том, 99 бет) келген хадисте сахабалар жамағат намазына кешігіп келе беретін болғандықтанАлла Елшісі(Оған Алланың сәлемі мен игіліг болсын) сахабаларына намазда алдыңғы қатарда тұруды бұйырып былай деген: «Маған еріңдер, ал өзге адамдар сендерге ерсін».

Хадистің бір мағынасы алдыңғы қатарда тұрғандар Пайғамбарымызға (Оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын ) қарап, көргендеріндей намаз оқысын деген болса, екіншісі мағынасы – Алла Елшісінің (Оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) намазын үлгі етіп алсын , өйткені болашақ ұрпақ солардан үлгі алатын болады.

Хафиз ибн Хажар Асқалани (оған Алланың рақымы болсын) «Фатхул Бәри» атты кітабындағы бұл хадистің шархында былай деп жазған: «Бұл хадистің мағынасы мынау: «Сендер менен шариғат негіздерін үйренесіңдер, ал кейінгілер сендерден үйренсін, одан кейінгілер олардан осылайша Қиямет қайымға дейін жалғассын».

«Мишқатул масабих» атты еңбектің (1том, 36 бет) «Китабул ъилмнің» үшінші бөлімінде имам Байхакидан жеткен «Әл мадхал» атты кітапта: Ибрахим ибн Абдуррахман Пайғамбарымыздың (оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) былай дегенін жеткізеді: «Сендердің араларыңдағы ең абзалдарыңа Құран мен хадис ілімі беріледі. Олар бұл ілімдерді өтірікшілердің ойдан шығарғандарынан, нысапсыздық пен білімсіздердің тәпсірлерінен қорғайды».

Бұл хадисте білімсіз адамдардың ілімді дұрыс жеткізбейтіндігі сыналады. Надандардың ілімсіздікпен түсіндіргенін айғақтау ғалымдардың міндеті болып табылады. Осы жерден мынандай қорытынды шығады: Құран мен хадистен ешқандай хабары болмаған адам өз түсінігі мен ойына жүгініп тәпсірлеуіне болмайды. Діни сұрақтарға жауап табу үшін ғалымдарға баруы керек. Тақлид деген осы.

Құран мен хадисті аз ғана білімі бар адам да түсіндіре алады, бірақ жоғарыда келген хадисте ол адамды да надан деп атаған. Осы жерден байқағандай, аз ғана іліммен ешбір адам Құран мен хадистен дін үкімін шығара алмайды.

Сахабалар заманындағы тақлид мутлақ

Бізге сахабалар заманынан ижтихад мәселесіндегі мысалдар көптеп жеткенімен қатар, тақлид мәселесіндегі оқиғалар да жеткен. Құран мен хадистен үкім шығара алмаған сахабалардың өздері ғалым сахабаларға барып, діни сұрақтардың жауабын алған. Ал ғалым сахабалар болса, кейде дәлелмен жауап берсе, кейде дәлелсіз де жауап берген.

Сахабалар кезеңінде жалғыз ғана тақлид шахсиге жүгіну болмаған, екеуін де қолданған. Яғни, тақлид шахси және тақлид мутлақ. Ол кезеңде тақлид мутлақтың небір түрлері кездескен. Әрбір фақиһ (ғалым сахаба) өз ортасында үкім шығаратын да қалғандары соған ілесетін. Сондықтан да Әлләмә ибн Қайюм (оған Алланың рақымы болсын) өзінің «Әләмул муаффин» атты еңбегінде былай деп жазады: «Алла Елшісінің(Оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) сахабалары арасында пәтуә бере алатын 130 дан астам ерлер мен әйелдер болған». Олар берген пәтуалар тақлид мутдақтың анық мысалы. Және де көптеген хадистерден белгілі болғанындай-ақ адамдар олардың сөздеріне ғана амал етіп қана қоймай, тіпті олардың амалдарына сай амалдар жасаған. Мысалы, «Имам Мәліктің Муаттасында» келген хадисте Омар (оған Алла разы болсын) Талханың (оған Алла разы болсын) ихрам халінде түсті киіммен жүргенін көреді де ұрса бастайды. Талха(оған Алла разы болсын) болса: «Бұл бояуда әтірдің иісі жоқ» деп жауап қайтарады. Омар (оған Алла разы болсын) былай дейді: «Сендер имамсыңдар, сендерге өзгелер ілеседі. Егер ешнәрсе білмейтін адам бұл киіміңді көрсе, міндетті түрде Талха ибн Абдуллаһты(оған Алла разы болсын) ихрам кезінде бояуы бар киімде көрдім деп айтатын болады. Сондықтан да сізге мына киімдеріңіздің ешқайсысын киюдің қажеті жоқ».

Сахабалар кезеңіндегі тақлид шахси

Жоғарыда айтып өткендей, бізге сахабалар заманындағы тақлид шахсидің мысалдары көптеп жеткен. Олардың біразы мыналар:

«Сахих Бұхари» жинағында (1 том, 237 бет) «Қажылық кітабында» Икрима (оған Алла разы болсын) былай дейді: «Ибн Аббастан(оған Алла разы болсын) тәуәптан соң етеккірі келген әйелдер жайлы сұрағанда ол былай деп жауап берді: «Оған кету керек». Сонда Мәдиналықтар Зәйдтің (оған Алла разы болсы) пәтуәсына қарама-қарса мағынада айтылған Омардың(оған Алла разы болсын) пәтуәсына амал етпейтіндіктерін айтты».

Дәл осы оқиға Абдул Уаххаб Сакафидың «Муджим Исмаилінде» мәдиналықтардың сөзі былай деп толықтырылады: «Сенің пәтуә берген бермегенің бізге бәрібір. Зәйд(оған Алла разы болсын) оған кетудің қажеті жоқ деді».

Ал «Әбу Дәуідтің Муснадында» олардың келесі сөздері келтіріледі: «Ей, ибн Аббас, біз саған ермейміз, өйткені сен Зәйдке қарсы пәтуә айтып жатырсың».

Осы жағдайдан ол адамдардың барлығы Зәйдке(оған Алла разы болсын) ергендері (тақлид шахси) белгілі болады. Сол себептен де Ибн Аббастай (оған Алла разы болсын) сахабаның пәтуасын қабыл еткен жоқ. Оның пәтуасынан бас тартуларының басқа себебін де айтқан жоқ. Бар айтқандары, оның пәтуасы Зәйдтің(оған Алла разы болсын) пәтуасына қарсы келгендігі.

Ибн Аббас (оған Алла разы болсын) болса, оларды тақлди шахси жасағандары үшін сынған жоқ. Керісінше оларға бұл мәселені Умми Сүлеймнен сұраңдар да қайтадан Зәйдке барыңдар деп кеңес берді. Мәдина жұртшылығы оның кеңесін тыңдап, солай істеген кезде Зәйд (оған Алла разы болсын) хадистерге қарап, өз пәтуасын қайтарып алады, деп «Муслимда» келеді. Осыдан байқайтынымыз Мәдина халқы Зәйдке(оған Алла разы болсын) тақлид шахси жасаған.

«Сахих Бұхаридың» жинағында «Әл Фараид» кітабының «Мирас» бөлімінде Хузейл ибн Шарджил былай дейді: «Біраз кісілер Әбу Мұса Ашғариден (оған Алла разы болсын) бір сұрақ сұрайды. Ол сұраққа жауап берген соң былай деп қосады: «Абдулла ибн Масғудтан(оған Алла разы болсын) да сұраңдар». Әлгі адамдар бұл сұрақты Абдулла ибн Масғұдқа(оған Алла разы болсын) да қояды әрі Әбу Мұса Ашғаридың да жауабын жеткізеді. Бұл сұраққа берген Абдуллаһ ибн Масғұдтың пәтуасыӘбу Мұса Ашғаридың пәтуасына қарама- қайшы келіп қалады. Оған бұл жағдай айтылған кезде ол былай деп жауап берді: «Біздің арамызда бұл ғалым тұрған кезде, менен сұрамаңдар».

Ал «Ахмадтың Муснадында» (1том, 464 бет) бұл хадис былай толықтырылып келеді: «Біздің арамызда бұл ғалым тұрған кезде менен ешнәрсе сұрамаңдар».

Бұл жерде Әбу Мұса Ашғари (оған Алла разы болсын ) оларға кез келген сұрақтарды тек қана Абдулла ибн Масғұдтан(оған Алла разы болсын) сұрауға кеңес берді. Бұл дегеніміз тақлид шахси деп аталады.

«Әбу Дауд», «Тирмизи» және де басқа кітаптарда бәріне белшілі бір оқиға баяндалады. Пайғамбар(Оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) Муаз ибн Жәбәлді (оған Алла разы болсын) Йеменге шариғат негіздерін үйрету мақсатында жіберген кезде Муаз ибн Жәбал ол жерге тек қана өкіл ретінде емес мүфти әрі қазы ретінде де барған. Йемен халқының оған еруден басқа жолдары болмаған еді, яғни оған тақлид шахси жасады.

Кейбір адамдар Муазды(оған Алла разы болсын) мүфти емес қазы болған деп айтады, бірақ бұл мүлде қате пікір. «Сахих Бұхариде» (1 том, 297 бет) «Китабул фараидтың» бөлімінде Асуад(оған Алла разы болсын) былай дейді: «Муаз ибн Жәбал(оған Алла разы болсын) Йеменге әмір немес ұстаз ретінде келген. Адамдар одан өзі қайтыс болып, артында қарындасы мен қызы қалған адам жайлы сұрағанда,ол жартысын қызына берсін деп жауап берген».

Бұл сұраққа жауап берген кезде ол өзінің пәтуасына дәлел келтірген жоқ. Ал Йемен халқы тақлид жасағандықтан оның сөзін қабыл алды.

Бір сөзбен айтқанда сахабалар заманында тақлид мутлақ пен тақлид шахсидың көптеген оқиғалары кездеседі. Расында да тақлидтың екі түріне де рұқсат бар. Исламның алғашқы кезеңдерінде- ақ адамдар екі түрін де ұстанған. Бірақ уақыт өте келе ғалымдар жүйелеге келтіру мақсатында екі тақлидтың орнына тек қана біреуін, яғни тақлид шахсиды ғана міндетті деп танып, қалдырды.

Бұл даналықты түсіну үшін есте болатын жайт, Құранда айтылып кеткендей, өз нәпсіңнің қалауымен жүру өте қауіпті дерт. Бірақ өз нәпсіңнің қалауымен жүрудің бір түрі – күнә жасау және оны күнә деп мойындау. Ал екінші түрі – күнә істеп, оның күнә екендігін мойындамау. Екеуінің ішіндегі ең жаманы соңғысы, себебі күнә жасаған адам, күнәдан қымсынбайды.

Бұрында адамдар шыншыл болған, оларда нәпсінің тіліне еру болмаған. Уақыт өте адамдар өзгеріп кетті, тіпті әлсіреп қалды. Сондықтан ғалымдар, егер тақлид мутлақтың есігі ашық тұра берсе, адамдар нәпсілерінің қалауына еріп, әр түрлі имамнан өздеріне жеңіл болған жағын алатынын сезген. Бұл үлкен адасушылық болып табылады және де мұның Исламға қарама –қайшы екендігіне ешкім күмәнмен қармайды. Мұны Ибн Таймияның өзі кейде бір имамға, кейде басқа имамға өз қалауымен еріп журуді теріске шығарған.

Егер кез келген өзің ұнатқан мүжтахидтың сөздерін ала беретін болсақ, шындығында да дін ойыншық болып кетеді. Мүжтахидтардың да нәпсінің қалауына қарай айтылғанға ұқсайтын сөздері кездеседі. Мысалы: имам Шафиғидің(оған Алланың рақымы болсын) ойынша, шахмат ойнауға рұқсат етілген, Абдулла ибн Жафар(оған Алла рақым етсін) адамдардың айтуы бойынша музыкаға рұқсат еткен. Қасима ибн Мұхаммад (оған Алла рақым етсін) сурет салуға рұқсат берген екен. Мәликилер ішінде әйелмен артқы жағынан жақындасуға рұқсат беріледі деп есептейді имам Сухнун (оған Алла рақым етсін), имам Амаштың ойынша, ораза күн шыққан соң басталады. Ибн Хазаманың (Алла оған рақым етсін) ойынша, егер бір әйелге үйленбек ниетің болса, ол әйелдің жалаңаш халін көруге болады. Ол ары қарай былай дейді, егер бір әйелге ер адамның алдында жабынып жүру қиынға соқса, ол әйел ер адамға өз сүтін берсін, сол кезде ол еркек әйелге махрам болып есептеледі. Осыдан соң ол ер адамның алдында әуретін жабу үкімі мойнынан түседі. Ата ибн Рабах (оған Алланың рақымы болсын) егер айт жұма күні болса, осы күні жұма мен бесін намазы парыз болмайды деп айтады.

Бір сөзбен айтқанда, егер кімде кім осындай сөздерді іздеп тауып, оны іс жүзінде қолданатын болса, құрушы шайтан болған жаңа дін өмірге келеді.

Тақлид мутлақта нәпсінің қалауына ерудің қаупі жатқандықтан 4- ғасырда ғалымдар тақлид шахсиді уәжіб деп белгіледі. Шах Уәлиуллаһ (оған Алла рақым етсін) «Худжатуллахи баалигада » ғалымдардың бұл шешімін еске түсіріп былай дейді: «Бұл кезең осы үкімге мұқтаж еді».

Мұны сынға алушылар шыға бастады. Сахабалар кезінде уәжіб болмаған нәрсе, олардан кейін қалай уәжіб болады деген сөздер шыға бастады. Оларға жауап ретінде өзінің «Аль- инсаф фи баян сабабаль ихтилаф» атты еңбегінде: «Уәжібтің екі түрі бар: 1) Уәжіб лиъайнихи; 2) Уәжіб лиғайрихи»

Уәжіб лиъайнихи – уәжібтің бұл турі Расулалланың(оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) кезінде болған. Оны өзгертуге болмайды. Бірақ уәжіб лиғайрихиге өзгеріс енгізуге болмаса, алып тастауға егер адам қандай да бір уәжіб амал жасаса, бірақ белгілі уақытта бір тәсілмен атқарып, ал басқа тәсілмен амал ету мүмкін болмаса оның бұл тәсілі де уәжіб болып табылады.

Мысалы, Расулалланың(оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) кезінде хадисті сақтау уәжіб болды, себебі ол жаттау арқылы сақталатын еді. Бірақ кейінірек, хафиздердің есте сақтау қабілеттеріне сеніп қалмау керек екендігі белгілі болған соң, хадистерді сақтаудың бір ғана жолы болды. Ол – хадистерді жазып сақтау еді. Осылайша сахаба және табиғиндар кезінде қарапайым адам үшін тақлид мутлақ уәжіб болып саналды. Бірақ бұл жол өте қауіпті болғандықтан, тек қана тақлид шахсиды уәжіб деп тапты. Бұл мәселеге Шейхул Хадис Мәуләна Закария(оған Алланың рақымы болсын) былай дейді: «Тақлид шахси шариғат рұқсат бергендіктен уәжіб болған жоқ, бұл қоғамдық тәртіпке берілген пәтуа».

Тағы бір мысал айтар болсақ: Османның (оған Алла разы болсын) халифалығына дейін Құран әр түрлі жазумен жазылып келген. Қауіпті бүлікті тоқтату мақсатында ол өзінің ортасына жазудың тек қана бір түрін қалдырып, Құранды басқа жазу үлгісімен жазуға тиым салған. Оның бұл шешімімен барлық үмбет келіскен. Өзге де бүліктерді басу үшін тақлид шахсиды уәжіб еткендей, бұл жерде де уәжіб болмаған нәрсені уәжіб жасады деп ешкім сын айта алмайды.

Халық арасындағы тақлид

Ең бірінші дәреже ол – халық арасындағы тақлид. Халық арасында адамдардың үш түрі болады: біріншісі, өзге өнердің шебері бола тұра араб тілін білмейтін және де ешқандай Ислами білімі жоқтар; екінші түрі, араб тілін жақсы білетін, бірақ діни білімді жетік меңгермеген; үшіншісі, олар діни білімі жетілген және де арнайы Ислами білім беретін жоғарғы оқу орнын бітірген, бірақ тәжірибесі жоқ, түсінігі мен шеберлігі де жоқ адамдар.

Осы аталған адамдардың үш түріне де тақлид шахсиді ұстану уәжіб болады. Оларға өздерінің имамы немесе мүфти берген пәтуаға қарама- қайшы амал етулеріне болмайды. Тіпті олардың ойынша, олардың айтқандары хадистерге қарама- қайшы келіп тұрса да.

Бір қарағанда алдында хадис тұрғанда имамның немес мүфтидің айтуымен жүру қызық болып көрінеді. Бірақ жоғарыда аталған адамдар үшін шығар басқа жол жоқ, себебі оларда Құран мен хадистен дәлел алып өз бетінше шешім шығаратын білім жоқ. Көп жерде Құран және хадис бір мағынада келеді, ал басқа дәлелдер тұрғысынан қарасақ мүлде басқа мағына береді. Осындай жағдайда, қарапайым адамға имамның сөзін тәрк етуге рұқсат етіліп, оның сөзіне қарама- қайшы келіп тұрған хадистің өзіне ғана амал ету, нағыз адасушылық болып табылады.

Осындай себеппен көптеген адамдар адасып кеткен. Мысалы: кейбір адамдар намаз кезінде құбылаға қараудан мына аяты дәлелге келтіре отырып бас тартқан: «Шығыс пен Батыс Аллаһтың иелігінде. Сендер қай жаққа бұрылсаңдар да, онда Аллаһтың Жүзі болады. Аллаһ — Қамтушы, Білуші» (Бақар сүресі,115 аят)

Не болмаса хадисте былай деген «Желдің шығып-шықпағаны жайлы күмәнданған адамға желдің дыбысы яки исі сезілмейінше, дәреті бұзылмайды» (Бухари, Уду’, 34). Егер біреу осы хадиске тікелей түсініп, амал етсе, одна имамдар бір ауыздан ол адасты дер еді.

Имам Абу Юсуф (оған Алланың рақымы болсын) былай дейді: «Егер біреу мына хадисті оқыған кезде: «Біреуге қан алдыртқан және қан алған кісілердің екеуінің де оразасы бұзылады» оқыған адам оразасын бұзса, ол адамға оразаның кәфәраты уәжіб болып қалады, бірақ егер, мұны оған мүфтилердің біреуі айтқан болып, осыдан соң ол адам ішіп- жей бастаса, оразаның кәфәраты ол адамға уәжіб болып есептелмейді».

Мұның себебін түсіндіру үшін ол былай деп жазады: «қарапайым адам өз бетімен хадисті түсіне алмайтындығы себепті ғалымның артынан ілесуі уәжіб болып табылады».

Тақлидтың сыны

Кейбір адамдар тақлидты мына аятпен байланыстырады: «(Мекке мүшріктеріне) Алла түсірген (Құранға) бой ұсыныңдар делінсе, олар: «Жоқ, үстінде ата-бабаларымызды тапқан жолға ілесеміз» деді» (Бақара сүресі, 170 аят)

Жауап белгілі. Біріншіден, Құран тиым салған тақлид иманға қатысты. Ал жоғарыда айтып кеткенде және тағы да басқа шариғат қайнақтарымен яғни, Құран мен хадис тағы басқа бекітілген мәселелер тақлдиқа жатпайды.

Екіншіден, бұл аятта ата- бабаларының ұстанған жолдарын дәлел қылып келтіріп, Аллаһтың аятына қарсы келген мүшріктер жайлы айтылып тұр. Имамға ерген адамдар Аллаһтан келген әмірлердің ешқасысына қарсы келмейді. Тек қана мүжтахидтің түсіндіріп бергеніне сенеді. Және де мүжтахидтің сөздері соңғы сөз болып қабылданбайды.

Үшіншіден, ары қарай Құран ата- бабалардың жолымен жүруге тиым салғанының себебін былайша түсіндіреді: «Егер аталары еш нәрсені түсінбеген әрі тура жолда болмаған болса да ма?» (Бақара сүресі, 170 аят) Бұл аяттан белгілі болғандай, олардың ата- бабалары тура жолда болмаған, ал төрт имам жайлы тіпті сәләфиттердің өздері де (имамға ілесуді мойындамайтын ағым) тура жолда жүрген ақыл иелері деп айтады.

Тирмизидің хадистер жинағында (2 том, Әбуәбу- т- тафсир уә мин сура Ат- Тәубә бөлімі) Әди ибн Хатим (Аллаһ оған рақым етсін) Аллаһ Елшісі (оған Алллаһтың сәлемі мен игілігі болсын) Құранның мына аятын тәпсірлеп «Олар, (Яһуди, Христиандар) ғалымдарымен машайыхтарын және Мәриам ұлы Исаны Алладан өзге тәңір қып алды. Негізінде олар, бір тәңірге ғана құлшылық қылуға бұйырылған болатын. Өйткені, Одан басқа ешбір тәңір жоқ. Ол, олардың қосқан шерігінен пәк » (Тәубе сүресі, 31 аят) былай дейді: «Бірақ олар таңдап алғандарына табынбаса да егер олар бір нәрсені бұйырса істейтін еді де, тыйса, тиылатын».

Яғни, Кітап иелері өздерінің ғалымдарын тәпсіршілер ретінде ғана емес, заң шығарушы ретінде де қабылдайтын. Тіпті қазіргі таңда да рим католиктерінің кітабында заң шығаруға Папа толық құқылы деп жазылған. Және де ол еш жаңылыспайтын адам болғандықтан оған Шариғат заңдарын жүргізуге де рұқсат етіледі. Керісінше, мүжтахид имамдарды ешкім жаңылыспайды, заң шығаруға лайық деп есептемегендіктен кей жағдайда көптеген ғалымдар олардың сөздерін тәрк етеді.

Кейбір адамдар тақлидты мына аят арқылы сынға алады: «Расында Құранды насихат үшін қолайлы қылдық. Қане, сонда түсінуші бар ма?». Бұл аят Құранды түсіну және оның әмірлері оңай, сол себептен ешқандай мүжтахидке жүгінудің қажеті жоқ дейді.

Ал Құрандағы аятардың екі мағынасы болатынын ұмытпауымыз керек. Бірінші түрі Шариғат заңдарын қамтыса, екінші түрі насихат пен сақтандыру. Соңғы түрдегі аяттарды түсіну өте оңай және де аятты оқыған кез келген адам насихат ала алады. Сондықтан да жоғарыда келтірілген аятта екінші түрі тұспалданып тұр. Бұған дәлелді Құран өзі беріп тұр: «лиззикр» (еске алу үшін) сөзінен кейін: фахал мим мустанбит» (осыдан үкім шығарушы табылар ма) деп емес, «фахал мим муддакир» (түсінуші табылар ма) деп айтады.

Біраз күн бұрын біздің сайттың редакциясына сәләфи бағытты ұстанып жүрген бір бауырымыз келді. Ислам жайлы басталған әңгімеміздің аяғы пікір таласқа ұласып, бір сағатқа созылды. Әңгіме ақида мәселесімен басталды да, Имам Ағзам Абу Ханифаның ілімімен жалғасып, тақлид мәселесімен аяқталды.

Алғашында біздің қарсыласымыз тақлидке тиым салынған деп тұрып алған еді. Алайда, әңгіме барысында тақлидке рұқсат берілгендігі бірнеше мәрте белгілі болды. Тіпті, кей жағдайда жүгінуге тура келіп жатса, кей мәселелерде міндетті болған екен. Бұл жағдай кез келген мұсылманның өмірінде кездесетін жағдай, тіпті ол адам тақлидке тиым салынған деп есептейтін болса да.

Біздің дәлелдеріміз ол жігіттің ойының өзгерттті ме жоқ әлде өз ойында қалды ма ол жағын тек Алла біледі. Біздегі мақсат, оның көкейіне келешекте жақсы нәтиже беретін ой салу ғана.

Бұл жағдай тақлидтың Исламдағы орнының маңыздылығы мен оның ерте кезден-ақ рұқсат етілгендігі және де Исламның дәлелденген әрі ажырамас бір бөлігі екендігі, сондай-ақ сәләфи бағыттағы бауырларымыздың және де сол кісілердің ұстаздарының себебімен күні бүгінге дейін өзекті мәселе болып отырған жайы ойландырды.

Бұл мақала Кифаятуллаһ мүфтидің «Учение Ислама» атты еңбегінің алғы сөз болып табылады. Ескерту: бұл еңбектің электронды нұсқасында алғы сөз жоқ.

Әр мұсылман тек қана жалғыз Аллаға және Оның Елшісіне (Оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) мойынсұнуы қажет. Алланың Елшісіне мойынсұнудағы хикмет Ол(Оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) бізге Алладан келген әмірлерді түсіндіріп беруінде. Алладан өзге құлшылық етуге лайық ешкім жоқ. Бірақ қарапайым жәй адамға Алла нені қалайтынын, Алла неден разы болатынын білу қиын. Сондай- ақ, өз бетімен Алланың Елшісіне қарап- ақ Алланың әмірлерін өз бетінше де үйренуге болмайды. Сондықтан да Алла мен Оның Елшісіне бағынудың Алланың кітабы мен Пайғамбардың сүннетінен ұстанудан басқа жол жоқ.

Шариғаттың нақты заңдары болып қалыптасқан Құран ме Сүннеттің әмірлері мен үкімдері бар. Олар сенімді қайнақтармен дәлелденген. Олар жөнінде ешқандай күмән мен көзқарастар жоқ. Мысалы: зинаның тиылуы, бес уақыт намаз , ораза, зекет, қажылық және де некенің махрамсыз болмайтыны. Әр адам бұл әмірлерді Құран мен хадистерден оқып, біле алады. Сол себептен бұл мәселелерде ижтихад пен бір ғалымның пікіріне жүгінудің қажеті жоқ.

Бірақ Құран мен Сүннеттің кейбір әмірлерін түсіну кезінде қиындықтар туып жатады, себебі бір мәселеде екі түрлі нұсқау кездеседі. Олардың екеуі де сенімді Құран және Сүннет қайнақтарымен дәлелденіп келеді. Мысалы: Аллаһ Тағала Құранда былай деген: «Талақ болған әйелдер, үш етеккір мерзімін күтеді» (Бақара сүресі, 228 аят)

Бұл жердегі «қуру» сөзі екі түрлі мағына беріп тұр. Біріншісі- етеккір болса, екіншісі- етеккірден тазалану. Осы жерде бұл сөздің қай мағынасын алсақ дұрыс болады деген сұрақ туады.

Болмаса, мысалы, бір хадисте былай делінеді: «Фатиха сүресін оқымағанның намазы жоқ». Бұл хадис бір қарағанда, намазда «Фатиха» сүресін оқу имамға міндетті болғандай- ақ, оның артында ұйып тұрғандарға және де жалғыз намаз оқушыға да міндетті екендігін білдіреді.

Бірақ басқа бір хадисте былай дейді: «Кімде кім имамға ұйыса, Құранды имамның оқығаны жеткілікті». Бұл хадисте имамға ұйушы ештеңе оқымауы керек деп айтылып тұр.

Бұл хадистердің мағынасында пікірталасқа жол бермеу үшін, одан шығудың екі түрлі жолы бар. Бірі- бірінші хадисті негіз етіп алып, соған амал ету керек. Себебі, екінші хадисте «Фатиха» сүресін емес, Құран оқуды айтып тұр, яғни «Фатиха» сүресінен кейін оқылатын сүрелерді. Екінші жолы- екінші хадисті негіз етіп алып, амал ету. Өйткені, бірінші хадисте «Фатиха» сүресін оқу ұйушыға емес, имамға және намазды жалғыз оқушыға қатысты әмір болып тұр. Осындай жағдайда қай жолды таңдаған дұрыс дегенге келер болсақ.

Құран мен хадистердің мағынасына түсінік берген кезде осындай сұрақтар көптеп туады. Сол жағдайдан шығудың тек қана екі жолы бар. Өзің біреуін таңдап аласың да білімің мен ақылыңа сүйене отырып, соған сай амал ете бересің. Болмаса, осындай кездері бізден бұрынғы өткен білімді ғалымдарымыз қалай амал еткендігіне қарайсың да, солардың ішіндегі сенімді ғалым мен мүжтахидтің көзқарасына сәйкес амал етесің.

Осы соңғы ұсынылған жол - «тақлид» деп аталады. Яғни, біреудің пікіріне жүгіну.

Егер екі жақты да алаламай ойланып қарар болсақ, жоғарыда айтылғандардың біріншісінің сөзсіз қауіпті және де күмәнді екендігін көреміз. Тақуалық пен білім жағынан өзімізді ата- бабаларымызбен салыстыруға келмейтінін надандығымыз ғана мойындағысы келмейді.

Біріншіден, мүжтахид имамдар Пайғамбар (Оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) заманына жақын кезеңде өмір сүрген. Сондықтан да оларға Құран мен Сүннеттің мағынасын түсіну әлде қайда жеңіл болған. Әрі Құранның түсу себептерін де жақсы білген.

Екіншіден, олардың Алла жарылқап нәсіп еткен күшті ілімдері мен есте сақтау қабілеттері мен өзіміздің білімімізді салыстыруға болмайды.

Үшіншіден, Алла Тағала қалаған уақытында күнә жасауға дайын тұратын кез келген адамға ақиқат пен Құран және Сүннетің терең мағынасын түсінуді нәсіп ете бермейді. Құран аяттары мен хадистердің мағынасын терең түсіну үшін білімді болу жеткіліксіз, тақуалық қажет. Егер біз өзіміздің білімімізді мүжтахид имамдардың білімімен салыстыратын болсақ, жер мен көктей айырмашылық бар екенін көреміз.

Ислам заңдарының қағидаларын жүйелеген ғалымдар тақлидқа былай деп анықтама берген: «Имам мүжтахидтердің сөздеріне, ешқандай дәлел талап етпестен айғақ ретінде ұстанып, амал ету».

Осы анықтаманы желеуреткен кейбір адамдар біреудің сөзіне амал ету ширк, яғни Аллаға серік қосқан болып табылады деген пікір тарата бастады. Бірақ жоғарыдағы келтірілген тақлидтың анықтамасына қарайтын болсақ, бұл сыни пікірге орын қалмай қалады.

Мүжтахидтер заң шығарып, жаңа шариғат әкелмейді. Олар тек қана мағынасын ашып, түсінік береді. Бұған дәлел, Құран мен Сүннетте нақты келген үкімдерде біз имамдардың пікіріне жүгінбейміз. Біз мүжтахидтерге Құран мен хадистерді түсіну қиынға соққанда ғана не болмаса, Құранда бір мәселе жайында екі түрлі үкім келіп қалған жағдайда жүгінеміз.

Тақлидтің анықтамасындағы «ешқандай дәлел талап етпестен» деген сөзге қарап, мойынсұнуға лайығы мүжтахид деген қате пікір қалыптаспауы керек. Расында біз оған айтқан сөздерінде Құран және хадистерден алынған қуатты дәлелдері болғаны үшін жүгінеміз. Сол себептен, оларды бірде түсініп, бірде түсінбей қалатындығымыз үшін, мүжтахидтің сөзіне амал етер кезде дәлел сұраудың қажеті жоқ.

Тақлидтың екі түрі

Тақлидтың бірінші түрі – әр түрлі сұрақтарда әр түрлі имам- мүжтахидке жүгіну. Тақлидтың бұл түрі «мутлақ тақлид» немесе «тақлид ғайр шахси» деп аталады.

Екінші түрі – мүжтахид имамдардың біреуін ғана таңдап алып, кез келген сұрақтарда тек соның ой- пікіріне жүгіну. Бұл түр «тақлид шахси» деп аталады.

Екі түрлі тақлидтың мәні – өз бетімен Құран мен хадисті түпнұсқадан оқып, түсіне алмаған кісінің білімі мен тақуалығына көңілі толатын адамның пікіріне жүгінуі. Имамға жүгінудің қажет нәрсе екені Құран және хадистермен расталады.

Құран және тақлид

Құран тақлидқа былай деп жол меңзейді:

1. «Әй мүміндер! Аллаға бой ұсынып Пайғамбарға әрі өздеріңнен болған әмір иелеріне бой ұсыныңдар» (Ниса сүресі, 59 аят)

Бұл аятта бойсұну жайлы айтылып тұр. Кейбір тәпсіршілер басшылар деп аударса, ғалымдардың басым көпшілігі бұл жерде мүжтахид ғалымдар айтылып тұр деген. Дәл осындай тәпсір Абдулла ибн Аббастан, Жәбір ибн Абдулладан (Алла олардан разы болсын), Хасан Басридан, Ата ибн аби Рабахтан, Абдул Алия(Алла оларға рақым етсін) және тағы басқалардан жеткен. Сондай ақ Ибн Жәбір мен имам Разидың (Алла оларға рақым етсін) тәпсірлерінде де осы ой құпталады.

Осы тәпсірлерге сәйкес бұл аят тақлидтың айқын дәлелі болып табылады., өйткені бұл аятта Алла мен Оның Пайғамбарынан (Оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) бағынумен қатар, мүжтахид ғалымдарға да жүгіну керек екендігі айтылып тұр. Демек, бұл аят: егер Алла мен Оның Елшісіне бойсұнғыларың келсе, ғалымдарға бойсұныңдар дегенді білдіріп тұр.

2. «Қашан оларға (мұнафиқтерге немесе сенімі әлсіз момындарға жау тарапынан) аманшылық (жағдай) немесе қауіптен (қатерлі жағдай туындағаны туралы) хабар келсе, олар оны жариялап (өршітіп) жібереді (сөйтіп, сол хабарлар жайлы ел арасында түрлі қауесеттер тарайды). Егер оны (өздеріне келген хабарды кезіккеннің бәріне жарияламай) Пайғамбарға (оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын), яки өздерінің араларындағы бастықтарына жеткізгендерінде еді, оны (сол хабардың ақиқатын) білгісі келетіндер солардан (Мұхаммедтен (оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) яки өздерінің араларындағы бастықтардан сұрап) біле алатын (сонда алыпқашты әңгімелер тарамайтын) еді» (Ниса сүресі, 83аят)

Бұл аяттың түсу тарихы былай: екіжүзділер соғыс кезінде өтірік әңгіме тарата бастайды да, ол әңгімеге мұсылмандар да сеніп қалып басқаларға жеткізе бастайды. Осылайша бүкіл қалаға өтірік әңгіме жайылып кетеді де нәтижесінде ретсіздік орын алады. Құранда Алла Тағала мұсылмандарға ондай жалған әңгімелерді жаймас бұрын ғалым сахабаларға айтылу керектігін және де ақиқатына көз жеткізіп барып соған сай амал ету керектігін ескертеді. Бұл аят нақты бір оқиғаға түскен болса да Құранды тәпсірлеудің ережесі бойынша, мынандай бір ауыздан құпталған шарты бар: «Тәпсірлеген кезде аят түскен оқиға ғана емес жалпы астарлы мағынасы алынады».

Олай болса, бұл аят тақлидке нұсқап тұр. Сол себептен имам Рази (оған Алланың рақымы болсын ) «Ахкамул Құран» атты тәпсір кітабында шариғатта тақлидке рұқсат екенін осы аятпен дәлелдейді.

3. «Онымен қатар мүміндердің біртұтас жауға аттанулары тиісті емес. Сонда әр топтан дін ғылымын үйреніп, олар қайтып келгенде; олардың сақсынулары үшін ескертулері керек емес пе?» (Тәубе сүресі, 122 аят)

Бұл аятта Алла Тағала мұсылмандарға барлығы бір уақытта тек бір іспен ғана шұғылданбаулары керектігін айтады. Біразы Алла жолында соғысқа аттанса, біразы білім алу үшін қалсын дейді. Осыдан соң білім алғандар соғысқа аттанғандарға үйретсін дейді. Бұл жағдайда алғашқы аталғандар білім иелеріне бағынып, соларға ерулері керек. Тақлид деген осы.

Тақлид және хадис

«Жәми Тирмизи», «Ибн Мажаның Суннаны», «Ахмадтың Муснады» секілді тағы басқа хадис жинақтарында Хузайфа (Алла ол кісіден разы болсын) Алла Елшісінің(Оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) былай дегенін жеткізеді: «Мен сендердің араларыңда қанша уақыт болатынмыд білмеймін. Сондықтан менен кейін қалатын Әбу Бәкір мен Омарға еріңдер»

Бұл хадисте бойсұнуды әмір еткен. Бойсұну деген сөз қоғамдық жұмыста біреуге еру деген емес, діннің ісінде бойсұну.

Бұхаридің хадистер жинағында намаз кітабында (1 том, 99 бет) келген хадисте сахабалар жамағат намазына кешігіп келе беретін болғандықтанАлла Елшісі(Оған Алланың сәлемі мен игіліг болсын) сахабаларына намазда алдыңғы қатарда тұруды бұйырып былай деген: «Маған еріңдер, ал өзге адамдар сендерге ерсін».

Хадистің бір мағынасы алдыңғы қатарда тұрғандар Пайғамбарымызға (Оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын ) қарап, көргендеріндей намаз оқысын деген болса, екіншісі мағынасы – Алла Елшісінің (Оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) намазын үлгі етіп алсын , өйткені болашақ ұрпақ солардан үлгі алатын болады.

Хафиз ибн Хажар Асқалани (оған Алланың рақымы болсын) «Фатхул Бәри» атты кітабындағы бұл хадистің шархында былай деп жазған: «Бұл хадистің мағынасы мынау: «Сендер менен шариғат негіздерін үйренесіңдер, ал кейінгілер сендерден үйренсін, одан кейінгілер олардан осылайша Қиямет қайымға дейін жалғассын».

«Мишқатул масабих» атты еңбектің (1том, 36 бет) «Китабул ъилмнің» үшінші бөлімінде имам Байхакидан жеткен «Әл мадхал» атты кітапта: Ибрахим ибн Абдуррахман Пайғамбарымыздың (оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) былай дегенін жеткізеді: «Сендердің араларыңдағы ең абзалдарыңа Құран мен хадис ілімі беріледі. Олар бұл ілімдерді өтірікшілердің ойдан шығарғандарынан, нысапсыздық пен білімсіздердің тәпсірлерінен қорғайды».

Бұл хадисте білімсіз адамдардың ілімді дұрыс жеткізбейтіндігі сыналады. Надандардың ілімсіздікпен түсіндіргенін айғақтау ғалымдардың міндеті болып табылады. Осы жерден мынандай қорытынды шығады: Құран мен хадистен ешқандай хабары болмаған адам өз түсінігі мен ойына жүгініп тәпсірлеуіне болмайды. Діни сұрақтарға жауап табу үшін ғалымдарға баруы керек. Тақлид деген осы.

Құран мен хадисті аз ғана білімі бар адам да түсіндіре алады, бірақ жоғарыда келген хадисте ол адамды да надан деп атаған. Осы жерден байқағандай, аз ғана іліммен ешбір адам Құран мен хадистен дін үкімін шығара алмайды.

Сахабалар заманындағы тақлид мутлақ

Бізге сахабалар заманынан ижтихад мәселесіндегі мысалдар көптеп жеткенімен қатар, тақлид мәселесіндегі оқиғалар да жеткен. Құран мен хадистен үкім шығара алмаған сахабалардың өздері ғалым сахабаларға барып, діни сұрақтардың жауабын алған. Ал ғалым сахабалар болса, кейде дәлелмен жауап берсе, кейде дәлелсіз де жауап берген.

Сахабалар кезеңінде жалғыз ғана тақлид шахсиге жүгіну болмаған, екеуін де қолданған. Яғни, тақлид шахси және тақлид мутлақ. Ол кезеңде тақлид мутлақтың небір түрлері кездескен. Әрбір фақиһ (ғалым сахаба) өз ортасында үкім шығаратын да қалғандары соған ілесетін. Сондықтан да Әлләмә ибн Қайюм (оған Алланың рақымы болсын) өзінің «Әләмул муаффин» атты еңбегінде былай деп жазады: «Алла Елшісінің(Оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) сахабалары арасында пәтуә бере алатын 130 дан астам ерлер мен әйелдер болған». Олар берген пәтуалар тақлид мутдақтың анық мысалы. Және де көптеген хадистерден белгілі болғанындай-ақ адамдар олардың сөздеріне ғана амал етіп қана қоймай, тіпті олардың амалдарына сай амалдар жасаған. Мысалы, «Имам Мәліктің Муаттасында» келген хадисте Омар (оған Алла разы болсын) Талханың (оған Алла разы болсын) ихрам халінде түсті киіммен жүргенін көреді де ұрса бастайды. Талха(оған Алла разы болсын) болса: «Бұл бояуда әтірдің иісі жоқ» деп жауап қайтарады. Омар (оған Алла разы болсын) былай дейді: «Сендер имамсыңдар, сендерге өзгелер ілеседі. Егер ешнәрсе білмейтін адам бұл киіміңді көрсе, міндетті түрде Талха ибн Абдуллаһты(оған Алла разы болсын) ихрам кезінде бояуы бар киімде көрдім деп айтатын болады. Сондықтан да сізге мына киімдеріңіздің ешқайсысын киюдің қажеті жоқ».

Сахабалар кезеңіндегі тақлид шахси

Жоғарыда айтып өткендей, бізге сахабалар заманындағы тақлид шахсидің мысалдары көптеп жеткен. Олардың біразы мыналар:

«Сахих Бұхари» жинағында (1 том, 237 бет) «Қажылық кітабында» Икрима (оған Алла разы болсын) былай дейді: «Ибн Аббастан(оған Алла разы болсын) тәуәптан соң етеккірі келген әйелдер жайлы сұрағанда ол былай деп жауап берді: «Оған кету керек». Сонда Мәдиналықтар Зәйдтің (оған Алла разы болсы) пәтуәсына қарама-қарса мағынада айтылған Омардың(оған Алла разы болсын) пәтуәсына амал етпейтіндіктерін айтты».

Дәл осы оқиға Абдул Уаххаб Сакафидың «Муджим Исмаилінде» мәдиналықтардың сөзі былай деп толықтырылады: «Сенің пәтуә берген бермегенің бізге бәрібір. Зәйд(оған Алла разы болсын) оған кетудің қажеті жоқ деді».

Ал «Әбу Дәуідтің Муснадында» олардың келесі сөздері келтіріледі: «Ей, ибн Аббас, біз саған ермейміз, өйткені сен Зәйдке қарсы пәтуә айтып жатырсың».

Осы жағдайдан ол адамдардың барлығы Зәйдке(оған Алла разы болсын) ергендері (тақлид шахси) белгілі болады. Сол себептен де Ибн Аббастай (оған Алла разы болсын) сахабаның пәтуасын қабыл еткен жоқ. Оның пәтуасынан бас тартуларының басқа себебін де айтқан жоқ. Бар айтқандары, оның пәтуасы Зәйдтің(оған Алла разы болсын) пәтуасына қарсы келгендігі.

Ибн Аббас (оған Алла разы болсын) болса, оларды тақлди шахси жасағандары үшін сынған жоқ. Керісінше оларға бұл мәселені Умми Сүлеймнен сұраңдар да қайтадан Зәйдке барыңдар деп кеңес берді. Мәдина жұртшылығы оның кеңесін тыңдап, солай істеген кезде Зәйд (оған Алла разы болсын) хадистерге қарап, өз пәтуасын қайтарып алады, деп «Муслимда» келеді. Осыдан байқайтынымыз Мәдина халқы Зәйдке(оған Алла разы болсын) тақлид шахси жасаған.

«Сахих Бұхаридың» жинағында «Әл Фараид» кітабының «Мирас» бөлімінде Хузейл ибн Шарджил былай дейді: «Біраз кісілер Әбу Мұса Ашғариден (оған Алла разы болсын) бір сұрақ сұрайды. Ол сұраққа жауап берген соң былай деп қосады: «Абдулла ибн Масғудтан(оған Алла разы болсын) да сұраңдар». Әлгі адамдар бұл сұрақты Абдулла ибн Масғұдқа(оған Алла разы болсын) да қояды әрі Әбу Мұса Ашғаридың да жауабын жеткізеді. Бұл сұраққа берген Абдуллаһ ибн Масғұдтың пәтуасыӘбу Мұса Ашғаридың пәтуасына қарама- қайшы келіп қалады. Оған бұл жағдай айтылған кезде ол былай деп жауап берді: «Біздің арамызда бұл ғалым тұрған кезде, менен сұрамаңдар».

Ал «Ахмадтың Муснадында» (1том, 464 бет) бұл хадис былай толықтырылып келеді: «Біздің арамызда бұл ғалым тұрған кезде менен ешнәрсе сұрамаңдар».

Бұл жерде Әбу Мұса Ашғари (оған Алла разы болсын ) оларға кез келген сұрақтарды тек қана Абдулла ибн Масғұдтан(оған Алла разы болсын) сұрауға кеңес берді. Бұл дегеніміз тақлид шахси деп аталады.

«Әбу Дауд», «Тирмизи» және де басқа кітаптарда бәріне белшілі бір оқиға баяндалады. Пайғамбар(Оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) Муаз ибн Жәбәлді (оған Алла разы болсын) Йеменге шариғат негіздерін үйрету мақсатында жіберген кезде Муаз ибн Жәбал ол жерге тек қана өкіл ретінде емес мүфти әрі қазы ретінде де барған. Йемен халқының оған еруден басқа жолдары болмаған еді, яғни оған тақлид шахси жасады.

Кейбір адамдар Муазды(оған Алла разы болсын) мүфти емес қазы болған деп айтады, бірақ бұл мүлде қате пікір. «Сахих Бұхариде» (1 том, 297 бет) «Китабул фараидтың» бөлімінде Асуад(оған Алла разы болсын) былай дейді: «Муаз ибн Жәбал(оған Алла разы болсын) Йеменге әмір немес ұстаз ретінде келген. Адамдар одан өзі қайтыс болып, артында қарындасы мен қызы қалған адам жайлы сұрағанда,ол жартысын қызына берсін деп жауап берген».

Бұл сұраққа жауап берген кезде ол өзінің пәтуасына дәлел келтірген жоқ. Ал Йемен халқы тақлид жасағандықтан оның сөзін қабыл алды.

Бір сөзбен айтқанда сахабалар заманында тақлид мутлақ пен тақлид шахсидың көптеген оқиғалары кездеседі. Расында да тақлидтың екі түріне де рұқсат бар. Исламның алғашқы кезеңдерінде- ақ адамдар екі түрін де ұстанған. Бірақ уақыт өте келе ғалымдар жүйелеге келтіру мақсатында екі тақлидтың орнына тек қана біреуін, яғни тақлид шахсиды ғана міндетті деп танып, қалдырды.

Бұл даналықты түсіну үшін есте болатын жайт, Құранда айтылып кеткендей, өз нәпсіңнің қалауымен жүру өте қауіпті дерт. Бірақ өз нәпсіңнің қалауымен жүрудің бір түрі – күнә жасау және оны күнә деп мойындау. Ал екінші түрі – күнә істеп, оның күнә екендігін мойындамау. Екеуінің ішіндегі ең жаманы соңғысы, себебі күнә жасаған адам, күнәдан қымсынбайды.

Бұрында адамдар шыншыл болған, оларда нәпсінің тіліне еру болмаған. Уақыт өте адамдар өзгеріп кетті, тіпті әлсіреп қалды. Сондықтан ғалымдар, егер тақлид мутлақтың есігі ашық тұра берсе, адамдар нәпсілерінің қалауына еріп, әр түрлі имамнан өздеріне жеңіл болған жағын алатынын сезген. Бұл үлкен адасушылық болып табылады және де мұның Исламға қарама –қайшы екендігіне ешкім күмәнмен қармайды. Мұны Ибн Таймияның өзі кейде бір имамға, кейде басқа имамға өз қалауымен еріп журуді теріске шығарған.

Егер кез келген өзің ұнатқан мүжтахидтың сөздерін ала беретін болсақ, шындығында да дін ойыншық болып кетеді. Мүжтахидтардың да нәпсінің қалауына қарай айтылғанға ұқсайтын сөздері кездеседі. Мысалы: имам Шафиғидің(оған Алланың рақымы болсын) ойынша, шахмат ойнауға рұқсат етілген, Абдулла ибн Жафар(оған Алла рақым етсін) адамдардың айтуы бойынша музыкаға рұқсат еткен. Қасима ибн Мұхаммад (оған Алла рақым етсін) сурет салуға рұқсат берген екен. Мәликилер ішінде әйелмен артқы жағынан жақындасуға рұқсат беріледі деп есептейді имам Сухнун (оған Алла рақым етсін), имам Амаштың ойынша, ораза күн шыққан соң басталады. Ибн Хазаманың (Алла оған рақым етсін) ойынша, егер бір әйелге үйленбек ниетің болса, ол әйелдің жалаңаш халін көруге болады. Ол ары қарай былай дейді, егер бір әйелге ер адамның алдында жабынып жүру қиынға соқса, ол әйел ер адамға өз сүтін берсін, сол кезде ол еркек әйелге махрам болып есептеледі. Осыдан соң ол ер адамның алдында әуретін жабу үкімі мойнынан түседі. Ата ибн Рабах (оған Алланың рақымы болсын) егер айт жұма күні болса, осы күні жұма мен бесін намазы парыз болмайды деп айтады.

Бір сөзбен айтқанда, егер кімде кім осындай сөздерді іздеп тауып, оны іс жүзінде қолданатын болса, құрушы шайтан болған жаңа дін өмірге келеді.

Тақлид мутлақта нәпсінің қалауына ерудің қаупі жатқандықтан 4- ғасырда ғалымдар тақлид шахсиді уәжіб деп белгіледі. Шах Уәлиуллаһ (оған Алла рақым етсін) «Худжатуллахи баалигада » ғалымдардың бұл шешімін еске түсіріп былай дейді: «Бұл кезең осы үкімге мұқтаж еді».

Мұны сынға алушылар шыға бастады. Сахабалар кезінде уәжіб болмаған нәрсе, олардан кейін қалай уәжіб болады деген сөздер шыға бастады. Оларға жауап ретінде өзінің «Аль- инсаф фи баян сабабаль ихтилаф» атты еңбегінде: «Уәжібтің екі түрі бар: 1) Уәжіб лиъайнихи; 2) Уәжіб лиғайрихи»

Уәжіб лиъайнихи – уәжібтің бұл турі Расулалланың(оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) кезінде болған. Оны өзгертуге болмайды. Бірақ уәжіб лиғайрихиге өзгеріс енгізуге болмаса, алып тастауға егер адам қандай да бір уәжіб амал жасаса, бірақ белгілі уақытта бір тәсілмен атқарып, ал басқа тәсілмен амал ету мүмкін болмаса оның бұл тәсілі де уәжіб болып табылады.

Мысалы, Расулалланың(оған Алланың сәлемі мен игілігі болсын) кезінде хадисті сақтау уәжіб болды, себебі ол жаттау арқылы сақталатын еді. Бірақ кейінірек, хафиздердің есте сақтау қабілеттеріне сеніп қалмау керек екендігі белгілі болған соң, хадистерді сақтаудың бір ғана жолы болды. Ол – хадистерді жазып сақтау еді. Осылайша сахаба және табиғиндар кезінде қарапайым адам үшін тақлид мутлақ уәжіб болып саналды. Бірақ бұл жол өте қауіпті болғандықтан, тек қана тақлид шахсиды уәжіб деп тапты. Бұл мәселеге Шейхул Хадис Мәуләна Закария(оған Алланың рақымы болсын) былай дейді: «Тақлид шахси шариғат рұқсат бергендіктен уәжіб болған жоқ, бұл қоғамдық тәртіпке берілген пәтуа».

Тағы бір мысал айтар болсақ: Османның (оған Алла разы болсын) халифалығына дейін Құран әр түрлі жазумен жазылып келген. Қауіпті бүлікті тоқтату мақсатында ол өзінің ортасына жазудың тек қана бір түрін қалдырып, Құранды басқа жазу үлгісімен жазуға тиым салған. Оның бұл шешімімен барлық үмбет келіскен. Өзге де бүліктерді басу үшін тақлид шахсиды уәжіб еткендей, бұл жерде де уәжіб болмаған нәрсені уәжіб жасады деп ешкім сын айта алмайды.

Халық арасындағы тақлид

Ең бірінші дәреже ол – халық арасындағы тақлид. Халық арасында адамдардың үш түрі болады: біріншісі, өзге өнердің шебері бола тұра араб тілін білмейтін және де ешқандай Ислами білімі жоқтар; екінші түрі, араб тілін жақсы білетін, бірақ діни білімді жетік меңгермеген; үшіншісі, олар діни білімі жетілген және де арнайы Ислами білім беретін жоғарғы оқу орнын бітірген, бірақ тәжірибесі жоқ, түсінігі мен шеберлігі де жоқ адамдар.

Осы аталған адамдардың үш түріне де тақлид шахсиді ұстану уәжіб болады. Оларға өздерінің имамы немесе мүфти берген пәтуаға қарама- қайшы амал етулеріне болмайды. Тіпті олардың ойынша, олардың айтқандары хадистерге қарама- қайшы келіп тұрса да.

Бір қарағанда алдында хадис тұрғанда имамның немес мүфтидің айтуымен жүру қызық болып көрінеді. Бірақ жоғарыда аталған адамдар үшін шығар басқа жол жоқ, себебі оларда Құран мен хадистен дәлел алып өз бетінше шешім шығаратын білім жоқ. Көп жерде Құран және хадис бір мағынада келеді, ал басқа дәлелдер тұрғысынан қарасақ мүлде басқа мағына береді. Осындай жағдайда, қарапайым адамға имамның сөзін тәрк етуге рұқсат етіліп, оның сөзіне қарама- қайшы келіп тұрған хадистің өзіне ғана амал ету, нағыз адасушылық болып табылады.

Осындай себеппен көптеген адамдар адасып кеткен. Мысалы: кейбір адамдар намаз кезінде құбылаға қараудан мына аяты дәлелге келтіре отырып бас тартқан: «Шығыс пен Батыс Аллаһтың иелігінде. Сендер қай жаққа бұрылсаңдар да, онда Аллаһтың Жүзі болады. Аллаһ — Қамтушы, Білуші» (Бақар сүресі,115 аят)

Не болмаса хадисте былай деген «Желдің шығып-шықпағаны жайлы күмәнданған адамға желдің дыбысы яки исі сезілмейінше, дәреті бұзылмайды» (Бухари, Уду’, 34). Егер біреу осы хадиске тікелей түсініп, амал етсе, одна имамдар бір ауыздан ол адасты дер еді.

Имам Абу Юсуф (оған Алланың рақымы болсын) былай дейді: «Егер біреу мына хадисті оқыған кезде: «Біреуге қан алдыртқан және қан алған кісілердің екеуінің де оразасы бұзылады» оқыған адам оразасын бұзса, ол адамға оразаның кәфәраты уәжіб болып қалады, бірақ егер, мұны оған мүфтилердің біреуі айтқан болып, осыдан соң ол адам ішіп- жей бастаса, оразаның кәфәраты ол адамға уәжіб болып есептелмейді».

Мұның себебін түсіндіру үшін ол былай деп жазады: «қарапайым адам өз бетімен хадисті түсіне алмайтындығы себепті ғалымның артынан ілесуі уәжіб болып табылады».

Тақлидтың сыны

Кейбір адамдар тақлидты мына аятпен байланыстырады: «(Мекке мүшріктеріне) Алла түсірген (Құранға) бой ұсыныңдар делінсе, олар: «Жоқ, үстінде ата-бабаларымызды тапқан жолға ілесеміз» деді» (Бақара сүресі, 170 аят)

Жауап белгілі. Біріншіден, Құран тиым салған тақлид иманға қатысты. Ал жоғарыда айтып кеткенде және тағы да басқа шариғат қайнақтарымен яғни, Құран мен хадис тағы басқа бекітілген мәселелер тақлдиқа жатпайды.

Екіншіден, бұл аятта ата- бабаларының ұстанған жолдарын дәлел қылып келтіріп, Аллаһтың аятына қарсы келген мүшріктер жайлы айтылып тұр. Имамға ерген адамдар Аллаһтан келген әмірлердің ешқасысына қарсы келмейді. Тек қана мүжтахидтің түсіндіріп бергеніне сенеді. Және де мүжтахидтің сөздері соңғы сөз болып қабылданбайды.

Үшіншіден, ары қарай Құран ата- бабалардың жолымен жүруге тиым салғанының себебін былайша түсіндіреді: «Егер аталары еш нәрсені түсінбеген әрі тура жолда болмаған болса да ма?» (Бақара сүресі, 170 аят) Бұл аяттан белгілі болғандай, олардың ата- бабалары тура жолда болмаған, ал төрт имам жайлы тіпті сәләфиттердің өздері де (имамға ілесуді мойындамайтын ағым) тура жолда жүрген ақыл иелері деп айтады.

Тирмизидің хадистер жинағында (2 том, Әбуәбу- т- тафсир уә мин сура Ат- Тәубә бөлімі) Әди ибн Хатим (Аллаһ оған рақым етсін) Аллаһ Елшісі (оған Алллаһтың сәлемі мен игілігі болсын) Құранның мына аятын тәпсірлеп «Олар, (Яһуди, Христиандар) ғалымдарымен машайыхтарын және Мәриам ұлы Исаны Алладан өзге тәңір қып алды. Негізінде олар, бір тәңірге ғана құлшылық қылуға бұйырылған болатын. Өйткені, Одан басқа ешбір тәңір жоқ. Ол, олардың қосқан шерігінен пәк » (Тәубе сүресі, 31 аят) былай дейді: «Бірақ олар таңдап алғандарына табынбаса да егер олар бір нәрсені бұйырса істейтін еді де, тыйса, тиылатын».

Яғни, Кітап иелері өздерінің ғалымдарын тәпсіршілер ретінде ғана емес, заң шығарушы ретінде де қабылдайтын. Тіпті қазіргі таңда да рим католиктерінің кітабында заң шығаруға Папа толық құқылы деп жазылған. Және де ол еш жаңылыспайтын адам болғандықтан оған Шариғат заңдарын жүргізуге де рұқсат етіледі. Керісінше, мүжтахид имамдарды ешкім жаңылыспайды, заң шығаруға лайық деп есептемегендіктен кей жағдайда көптеген ғалымдар олардың сөздерін тәрк етеді.

Кейбір адамдар тақлидты мына аят арқылы сынға алады: «Расында Құранды насихат үшін қолайлы қылдық. Қане, сонда түсінуші бар ма?». Бұл аят Құранды түсіну және оның әмірлері оңай, сол себептен ешқандай мүжтахидке жүгінудің қажеті жоқ дейді.

Ал Құрандағы аятардың екі мағынасы болатынын ұмытпауымыз керек. Бірінші түрі Шариғат заңдарын қамтыса, екінші түрі насихат пен сақтандыру. Соңғы түрдегі аяттарды түсіну өте оңай және де аятты оқыған кез келген адам насихат ала алады. Сондықтан да жоғарыда келтірілген аятта екінші түрі тұспалданып тұр. Бұған дәлелді Құран өзі беріп тұр: «лиззикр» (еске алу үшін) сөзінен кейін: фахал мим мустанбит» (осыдан үкім шығарушы табылар ма) деп емес, «фахал мим муддакир» (түсінуші табылар ма) деп айтады.