Ине ектірудің оразаны бұзып-бұзбауына байланысты кейінгі Ханафи ғұламалары арасында екі түрлі үкім бар.

А)Әбу Ханифаның «терең жараға жағылған дәрілік майдың оразаны бұзатындығы» жайлы пікірін негізге алған ғалымдар, ине арқылы тамырмен денеге бір нәрсенің тарайтындығын алға тартып, ораза бұзылады деген. Қоректік жағы дау тудырғанмен, қабылданған ондай заттың денені күшейтетіндігі белгілі.

Ендеше, дәрі мейлі ауызбен ішілсе де, инемен қабылданса да кәффаратты қажет етпейді, бірақ, оразаны бұзады және қазасы өтеледі. Ине ектірген адам не сол күні ораза ұстамауы не инені сәресі мен ауызашар уақыттарына қалдырғаны жөн.

Ә)Ал Әбу Ханифаның шәкірттері Әбу Юсуф пен Мұхаммедтің «терең жараға жағылған дәрілік май оразаны бұзбайды» деген пікірін негізге алған ғалымдар, ине ектірудің оразаны бұзбайтындығын айтқан. 1948 жылы Әл-Әзхар университетінің Фәтуа Комиссиясы ине ектірудің оразаны бұзбайтындығы жөнінде фәтуа берген. Өйткені, бұл емдік тәсілінің ауызға дәрі салып жұтуға ұқсамайтындығы анық. Сондай-ақ, демікпе не тыныс жүйелерінде ақауы барлар да ауызға дәрі шашыратса, ол өкпеден өтіп, асқазанға жетпейтіндіктен оразаны бұзбайтындығы алға тартылған. Кейбір аурулардан қорғану мақсатында ине ектіру де оразаны бұзбайды. Өйткені, бұндай жағдайда денеге қорек алу көзделмейді делінуде. Бірақ, қоректену мақсатында денеге қуат беретін арнайы гемоглобин секілді нәрселерді ине арқылы қабылдау оразаны бұзады.

Жоғарыдағы қай пікірді таңдаса да, ұстанса да негізгі жауапкершілік таңдаушыға тән. Негізі, дініміз сырқаттанған немесе ем қабылдап жүрген кісілердің ораза ұстамауына рұқсат еткен. Сондықтан, емдікке ине қабылдап жүрген адамның жақсы емделіп, болашақта құлшылықтарын үлкен ықыласпен атқаруы мақсатында Рамазан кезінде ораза ұстамағаны жөн. Бүл көзқарас сақтық тұрғысынан да абзал екені сөзсіз. Ендеше бұл - өздері шешетін мәселе.

Ал, ауырса да көпшілікпен бірге ораза ұстап, Рамазан айының қасиетінен құр қалғысы келмеген кісі екінші топтағы фиқһ ғалымдарының пікіріне сүйеніп, ораза кезінде қоректік емес инелерді қабылдай беруіне болады. Бірақ, сәресі уақыты шықпай тұрып немесе ауыз ашардан кейін ине салдыру мүмкін болса, онда күндіз салдырмағаны жөн. (Ислам ғылымхалы)

"Джинсидің немесе шалбардың ұзындығын қысқартпасаң, тобықтан төмен түссе тозаққа кіресің" деген мағынада келетін хадисті қалай түсінуге болады?

Сахих Әл-Бухариде және басқа да хадис кітаптарында "Изардың (шалбар секілді киімдер) тобықтан төмен түскені тозақта" деп ескерткен пайғамбарымыздың сахих хадистері риуаят етілген. Осынау хадиске сүйенген кейбір мұсылмандар "шалбар балағының тобықтан асып тұруын" күнә санағандықтан, шалбарларының балағын қысқа етіп киіп жүр.

Пайғамбарымыздың кез келген хадисін оқығанда оның тікелей мағынасынан гөрі оның қандай мақсатпен айтылғанына көбірек көңіл аударуымыз қажет. Көбіне көп бір ғана хадис мағынасының мақсатын айқындау үшін пайғамбарымыздың сол мәселеге байланысты басқа да хадистерін зерделеп, зерттеуге тура келеді.

Ал енді сұрақта келтірілген пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) жоғарыдағы "Изардың тобықтан төмен түскені тозақта" делінген хадисін оқыған уақытта: "Пайғамбарымыз неліктен киімінің балағын бірнеше сантиметр төмен түсірген кісіні тозақтың азабымен ескерткен екен? Неліктен мұндай кішігірім мәселеге байланысты үлкен азап болуға тиіс? Жоқ әлде, бұл хадистегі тыйылған нәрсе киімнің ұзындық мөлшері емес, киімнің ұзындығына байланысты тозаққа апарар басқа бір іс пе?" деген ойымызға орынды ой оралары сөзсіз.

Ендеше, бұл сұрақтың жауабын айқындау үшін бұл мәселеге қатысты пайғамбарымыздың басқа да хадистерін саралап көрелік:

Пайғамбарымыздың Әбу Бәкірге берген жауабынан хадистегі шалбардың ұзындығын тобықтан асыруға қатысты тыйымның жалпы тыйым емес, тәкаппарлыққа қатысты екенін түсінеміз. Себебі пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) заманында және сол кездегі араб ғұрпында дененің белден төменгі жағына киілетін шалбар секілді киімдер тобыққа жетпейтіндей қысқа болатын. Ал тобықтан асырып, етегін жерге сүйретіп киетіндер көбіне өздерін өзге адамдардан жоғары санайтын тәкаппар адамдар болатын. Сондықтан пайғамбарымыз тобықтан асырып киюге тыйым салған. Яғни, бұл жердегі негізгі тыйылған нәрсе киімнің ұзындығының мөлшері емес, кісінің ұзын кию арқылы өзінің өзге жандардан жоғарғы екендігін көрсеткісі келген тәкаппарлық ниеті екенін түсінуге болады.

Кейбір жандар пайғамбарымыз (с.а.у.) Әбу Бәкірге ғана рұқсат берген. Ендеше біз бұл рұқсаттан пайдалана алмаймыз деген уәж айтады. Алайда олардың бұл уәждері тіптім орынсыз. Себебі пайғамбарымыз (с.а.у.) Әбу Бәкірге (р.а.) "Саған ғана рұқсат" деп үкімді жекешелемеген. Керісінше, "(Уа, Әбу Бәкір) Сен тәкаппарланып киетіндерден емессің" деп оның киімінің төмен түсіп тұруының тәкаппарлық мақсатында емес екенін анық ашып көрсеткен. Яғни, бұл жерден Әбу Бәкір секілді тәкаппарлану ниетінсіз киімнің балағын тобықтан төмен түсіріп киюдің жоғарыда келтірілген "Изардың тобықтан төмен түскені тозақта" деген Пайғамбар (с.а.у.) тыйымынан тыс екенін түсіну қиын емес.

Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Әбу Һурайрадан риуаят етілген басқа бір хадисінде:

"Тәкаппарланып изарын (дененің белден төменгі жағына киілетін шалбар секілді киім) сүйреткен кісіге Аллаһ Тағала қиямет күні (рақымдылықпен) қарамайды" (Бұл хадис Бухаи мен Муслимде риуаят етілген) деп жалпы ұзын киюді емес, тек тәкаппарлану мақсатында ұзын етіп киюдің күнә екенін нақты түсіндірген.

Иә, тәкаппарлық – дінімізде кісіні тозаққа лайық ететін қатерлі рухани ауру. Бұл жайлы пайғамбарымыз (с.ғ.с.):

لَا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَنْ كَانَ فِي قَلْبِهِ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ مِنْ كِبْرٍ قَالَ رَجُلٌ إِنَّ الرَّجُلَ يُحِبُّ أَنْ يَكُونَ ثَوْبُهُ حَسَنًا وَنَعْلُهُ حَسَنَةً قَالَ إِنَّ اللَّهَ جَمِيلٌ يُحِبُّ الْجَمَالَ الْكِبْرُ بَطَرُ الْحَقِّ وَغَمْطُ النَّاسِ

«Кім де-кімнің жүрегінде тозаңдай өркөкіректік болса, ол кісі жұмаққа кірмейді"- деді. Сонда бір адам: Кісі өзінің киімі мен аяқ киімінің әдемі болғанын қалайды. (бұл да тәкаппарлыққа жата ма?)"-деп сауал тастады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) "Аллаһ Тағала көркем, көркемдікті жақсы көреді. Тәкаппарлық ол – ақиқатты мойындамау әрі өзге адамдарды менсінбеу" деп жауап қайырды (Әл-имам Мухиддин ән-науауий, Шарх Сахихи Муслим, 1-2-том, 275-бет. Дәрул-мағрифа» баспасы, Бәйрут, 2007 ж.).

Киім киюдегі негізгі өлшемді пайғамбарымыз (с.ғ.с.) басқа бір хадистінде былай деп түсіндірген: "Ысырапқа және паңданып, тәкаппарлануға жол берместен ішіп-жеңдер, киініңдер және садақа беріңдер!" деген. Бұл хадис әл-Бухариде келген. Ибн Мәсғуд бұл хадиске "қалағаныңды ішіп-же, қалағаныңды киін. Тек екі нәрсе сені жаңылтпасын. Олар мыналар: ысырап және паңданып, тәкаппаралану" (Ахмад Ибн Али ибн Хажар әл-Асқалани, Фатхул-Бари би шархил-Бухари, 11-том, 423-бет. «Дарул-фикр» баспасы, Бәйрут, 2000 ж.) деп түсіндірме берген. Демек, киім киюдегі негізгі тыйылған нәрсе – тәкаппарлық пен ысырап. Осы екі нәрсе қадағаланғаннан кейін қалаған киімді киюуге дініміз рұқсат етеді. Тек шариғат белгілеген әурет жерлердің жабылуы шарт.

عَنْ أَبِي ذَرٍّ عَنْ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ ثَلَاثَةٌ لَا يُكَلِّمُهُمْ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ الْمَنَّانُ الَّذِي لَا يُعْطِي شَيْئًا إِلَّا مَنَّهُ وَالْمُنَفِّقُ سِلْعَتَهُ بِالْحَلِفِ الْفَاجِرِ وَالْمُسْبِلُ إِزَارَهُ

Әбу Зәрдан риуаят етілген басқа бір хадисте Аллаһ Елшісі: "Үш кісіге қиямет күні Аллаһ Тағала қарамайды. Біріншісі, не нәрсе берсе де сонысын міндетситін кісі, екіншісі, сауда затын өтірік антпен өткізген адам, ал үшіншісі, киімінің етегін төмен түсіріп (сүйретіп) киген кісі" -деген.

Ал пайғамбарымыздың «изарыңның балағын көтер, изарды төмен түсіру – тәкаппарлықтан», немесе «Аллаһ Тағала изарын түсіріп кигендерді, сүйретіп жүргендерді жақсы көрмейді» секілді тәкаппарлану шартын қоспастан, тобықтан түсіріп жалпы ұзын киюді тыйған көптеген сахих хадистерін пайғамбарымыздың заманына байланыстыра отырып, түсінгеніміз жөн. Жоғарыда келтіргеніміздей пайғамбарымыздың заманындағы қоғам әдеті бойынша адамдар изарларының балағын қысқа киетін еді. Ал ұзын етіп жерге сүйретіп киетіндер көбіне өздерін өзгелерден жоғары санайтын тәкаппар жандар еді. Міне, пайғамбарымыз осы жағдайды ескере отырып кей хадистерінде «тәкаппарлану ниетімен ұзын киетіндер тозақта» деп ашып түсіндерместен «жалпы ұзын киюді – тәкаппарлық» деген. Ал енді қазіргі таңда араб елдерінің өзінде бұл әдет өзгерген. Ал бізде мұндай шалбардың балағын ұзын етіп киіп, өзгелерден оқ бойы озық жүрейін секілді тәкаппарлық ниетті білдіретін әдет атазаманнан болған емес. Қазіргі таңда балағын тобықтан төмен түсіріп кигендерді көргенде «анау тәкаппарлану үшін осылай ұзын етіп киіп алған» деген пікір ешкімнің ойына да келмейді. Тіпті қазіргі таңда керісінше балағын балтырына дейін қайырып, адымын алшақ басқан жандарды көрген кей адамдар олардың бұл ісін тәккаппарлыққа да балауы ғажап емес. Бұл жайлы Абдур-Раззақтың мусаннафында және Бәйһақидың «Шуғабул-иман» атты кітабында Әюбтың (р.а.): «Өткен замандарда киімді ұзын етіп кию мақтан балатын. Ал күнімізде киімді қысқа ету мақтан болды» дегені риуаят етілді. Ендеше, әдеттер жерден жерге, елден елге, заманнан заманға қарай өзгеретінін ескергеніміз жөн.

Егер жалпы ұзын кию тозаққа кіруге себепкер үлкен күнә болғанда, пайғамбарымыз ең жақын досы Әбу Бәкірдің ұзын киюіне мүлдем рұқсат бермес еді.

Ал «изарының балағы ұзын күйде намаз оқығанның намазы қабыл болмайды» деген мына хадистің дәрежесінің «әлсіз» екенін ескергеніміз жөн.

وعن أبي هريرة رضي الله عنه قال بينما رجل يصلي مسبلا إزاره فقال له رسول الله صلى الله عليه وسلم اذهب فتوضأ فذهب فتوضأ ثم جاء ثم قال له اذهب فتوضأ فقال له رجل آخر يا رسول الله ما لك أمرته أن يتوضأ ثم سكت عنه قال إنه كان يصلي وهو مسبل إزاره وإن الله لا يقبل صلاة رجل مسبل

Әбу Һурайрадан риуаят етілді. Ол былай деді: «Бір кісі изарының етегін төмен салбыратқан күйде намаз оқып жатыр еді. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) оған «барып дәрет алып кел» деп бұйырды. Ол кісі біраздан кейін дәрет алып келді. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) оған тағы да барып дәрет алып кел деді. Пайғамбарымызға басқа бір кісі: «Уа, Аллаһтың Елшісі, сіз неліктен оған дәрет алуды бұйырдыңыз да оған ештеңе айтпадыңыз» деді. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Ол изарын жерге сүйреткен күйде намаз оқып жатыр еді. Ал, Аллаһ Тағала киімінің етегін төмен салбыратып, жерге сүйреткен кісінің намазын қабыл алмайды» деп жауап берді" (әш-Шаукани, Нәйлул-әутар. 1-том, 312-бет. «Дәрул-мағрифа» баспасы, Бәйрут, 2002 ж.). Мағына жағынан да, жеткізген кісілердің сенімділігі жағынан да бұл хадистің «әлсіз» екенін ескергеніміз жөн. Мағына жағынан әлсіздігі – егер ол кісінің шалбарының етегінің төмен түсіп тұрғандығы үшін намазы қабыл болмайтын болғанда, пайғамбарымыз ол кісіні дәрет алып әуре қылмай-ақ, киімінің балағының ұзындығының дұрыс еместігін тікелей айтып ескертер еді. Ал хадисті жеткізушілердің тізбегіндегі әлсіздігіне келер болсақ, Имам әш-Шаукани бұл хадисті жеткізушілердің арасындағы Әбу Жағфар делінген кісінің – белгісіз кісі екенін айтады (Хадистің әлсіздігін көптеген хадис ғалымдары білдірген. Насруддин Албани «әлсіз» деп бағалаған.). Ал хадис ілімінде белгісіз кісінің риуаятына сақтықпен қаралады.

Имам әш-Шаукани өзінің «Нәйлул-әутар» атты кітабында: «Тәкаппарлану ниетінсіз киімнің балағын тобықтан асырып кию – харам емес» деген (әш-Шаукани, Нәйлул-әутар. 1-том, 312-бет. «Дәрул-мағрифа» баспасы, Бәйрут, 2002 ж.). Ал имам ән-Нәуауий өзінің «әл-мәнсурат фи ъунил-мәсаайлил-муһиммат» атты пәтуалар жинақ кітабында былай дейді: «Шалбар, изар секілді ер азаматтардың киімдерінің балағы тәкаппарлану мақсатында тобықтан төмен түсірілсе – харам. Ал тәкаппарлану ниеті болмаса онда – мәкрүһ» (Имам ән-Нәуауи, әл-мәнсурат фи ъунил-мәсаайлил-муһиммат, 102-бет. «Дарул-ишрақ» баспасы», Қатар, 2007 ж.) деген. Балақтың тобықтан асып тұруы жайлы ғасырымыздың фақиһ ғалымдарынан Уәһбатуз-Зухайли де Имам ән-Нәуауийдің жоғарыдағы пікірін білдірген (Уәһбатуз-Зухайли, Фәтауаа Муғасира, 312-бет. «Дарул-фикр» баспасы, 2003 ж.).

Иә, тәкаппарлану мақсатында балақты тобықтан төмен түсіру – харам. Ал басқа жағдайда – мәкрүһ. Ал бұл мәкрүһтіктің өзі жалпы үкім емес. Тек қоғамның ғұрпында киімді тобықтан төмен түсіріп кию әдеті жоқ болса, және киген жағдайда халық арасында басқаша түсініктерге себеп болып жатса ғана мәкрүһ. Ал керісінше қоғамның ғұрпында шалбар балағын тобықтан төмен түсіріп кию – әдет болса әрі ұзын кию арқылы ешкімнің ойына тәкаппарлану, паңдану секілді сезім ұяламайтын болса, онда мәкрүһ емес. Бұл жайлы Хафиз Ахмад Ибн Али ибн Хажар әл-Асқалани «Фатхул-Бари би шархил-Бухари» деп аталатын әл-Бухаридің хадис жинағына жасаған түсіндірмесінде былай дейді: «...Адамдардың әдеті бойынша балақты ұзын етіп кию харам емес. Тек тыйым салынған етекті, балақты жерге сүйретуге дейін жетпесе болғаны. Ғалым Ғиад: киімнің ұзындығы мен кеңдігіне байланысты адамдардың әдет еткен мөлшерінен артығының мәкрүһ екендігінде ғұламалардың бір пікірде екенін жеткізді... » (Ахмад Ибн Али ибн Хажар әл-Асқалани, Фатхул-Бари би шархил-Бухари, 11-том, 435-бет. «Дарул-фикр» баспасы, Бәйрут, 2000 ж.)

Бұған қоса тәкаппарлық ниеті болмаса да киімді жерге тиетіндей етіп ұзын кию – тазалық әрі киістілік тұрғысынан да мәкрүһ. Себебі, онда киімнің былғану әрі тез тозу қаупі бар. Пайғамбарымыз бір хадисінде:

اِرْفَعْ ثَوْبك فَإِنَّهُ أَنْقَى وَأَبْقَى

«Киіміңді жоғары көтер. Себебі, жоғары көтеріп кию – тазарақ әрі киістірек» (Әш-шамаайлул-Мухаммадия лит-Тирмизи. Қосымша қараңыз: Атия Сақр, Ахсанул-кәлам фил-фәтаауаа уал-әхкам, 249-бет. «уәһба» баспасы, Каир қаласы, 2006 ж. Ибн Хажар әл-Асқалани, Фатхул-Бари, 11-том, 437-бет. «Дарул-фикр» баспасы, Бәйрут, 2000 ж.) деген.

Имам Ахмадтың: «Тәкаппарлық ниеті болмаса, киімді ұзын кию – харам емес» дегені риуаят етілді.

Ибн Тәймия кісінің амалды атқарудағы ниетіне қарай күнә яки сауап алатындығын: «Кімде-кім көрікті киімді сараңдық ниетімен кимейтін болса оған сауап жазылмайды. Ал кім де-кім көрікті киімді харам санап кимейтін болса күнәһар болады. Ал кімде-кім оны Аллаһ Тағаланың өзіне берген жақсылығы мен нығметін көрсету әрі тағат-ғибадатқа қолдану мақсатында кисе сауапқа бөленеді. Ал енді кімде-кім оны мақтану мен тәкаппарлық үшін кисе күнәһар болады. Себебі, Аллаһ Тағала мақтаншақтар мен тәкаппарларды жақсы көрмейді. Міне, сол себепті Аллаһ Тағала осындай ниетпен киімді ұзын киюді харам етті»-деп ашып түсіндіргенннен кейін жоғарыдағы Әбу Бәкірдің «Менің изарымның бір жағы егер қадағалап көңіл бөлмесем төмен түсіп тұрады" деген сауалына Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.): «Уа, Әбу Бәкір! Сен оны тәкаппарланып істейтіндерден емессің ғой" деген жауабын дәлел ретінде келтіреді» (Ибн Тәймия, Мәжмуғату фәтаауаа, 11-том, 442-бет. «мәктабатул-ъабикан» баспасы, Риад қаласы, 1998 ж.).

Сөз соңы мұндай ұсақ мәселелерде байып сақтап, елдің, жердің ерекшеліктеріне сәйкес келетін пәтуаларға жүгініп, әрдайым Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.): «Аллаһ Тағала сендердің келбеттерің мен дене-пішімдеріңе емес, жүректерің мен істеген амалдарыңа қарайды», (Муслим) «Барлық амалдар ниетке қарай бағаланады...» (Сахих әл-Бухари, Муслим) делінген хадистеріндегі өміршең әрі ғаламдық қағидаларды ұмытпасақ игі.

Жауап:

Шариғат бойынша ораза кезінде рұқсат етілген сондай-ақ оразаны бұзбайтын жағдайлар: Шаш қию, қырыну, тырнақ алу, көзге сүрме жағу, бетке бояу жағу, гүл мен иіссу иіскеу, әйелін құшақтау, сүю, балаларды құшақтап сүю, олармен ойнау, күлу, қалжыңдау, жылау, сілекейді жұту, көзге тамшы тамызу, жанаспалы линза кию, тіс протездерін салу, қызыл иектен аққан қанды сезіну, қақырықты жұту, кекіру, мұрын қуысындағы сұйықтықты ішке қатты тарту, таңғы астан кейін тіс арасында қалған бұршақ көлемінен аспайтын асты жұту, сергу үшін беті-қолын шаю немесе душ қабылдау.

Сондай-ақ ұмытып ішіп-жеу, бірақ ұмытқан адам есіне түскен кезде жеуді дереу тоқтатуы керек. Алла елшісі (с.ғ.с.): «Аузы берік адам ұмытып ішіп-жесе, оразасын бұзбай толықтырсын. Өйткені оған жегізген де, ішкізген де – Алла» деген (Бухари, Муслим, Тирмизи және Ахмед ибн Ханбал). Ұйқыдан жүніп болып ояну, ғұсыл алуды сәресі уақытынан кейінге қалдыру, бірақ дереу тазарыну ең абзалы. Еріксіз ауыз толы құсу немесе оның ішке қайта кетуі оразаны бұзбайды. Қан алдыру немесе сүлік салдыру. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Мына үш нәрсе ораза тұтқанның оразасын бұзбайды дейді: құсу, хажамат (қан алдыру) және ихтилам болу (жүніп болу)» (Сунән Тирмизи, 719). Құлаққа су кіру, бұлық ағу, темекі түтіні немесе топырақ, шаң, ұнның тозаңы, қардың ұшқыны, жауынның тамшылары тамаққа еріксіз кірсе, ораза бұзылмайды. Ал насыбай атып, темекі шексе бұзылады. Көзге, құлаққа дәрі тамызу, жараға май жағу, мисуак немесе тіс пастасын қолдану оразаны бұзбайды. Алайда пастасы ішке кетіп қалса бұзылады. Ең абзалы таң намазы кірмей тұрып тістерді жуу. Тіс жұлдыру оразаға кедергі жасамайды. Бірақ жұлдырған уақытта ауыздағы қанды яки дәріні жұтпау шарт. Ауыз бен мұрынға су алып шайқау оразаны бұзбайды, тек тамаққа кетпеуін қадағалау қажет.

Намаздан кейін амандасуға шариғатымызда кесімді түрде тыйым салынбаған. Керісінше ол мұбах яки ұнамды амалдарға жатады. Жалпы мұсылмандардың амандасуы Аллаһ тағаланың ризашылығына, кешіріміне апаратын амалдардың бірі екені сөзсіз.

Оған дәлел, пайғамбарымыз (Аллаһтың оған игілігі мен сәлемі болсын): «Егер екі мұсылман кездесіп, қол алысып амандасса, Аллаһқа мақтау айтып, кешірім тілесе, Аллаһ ол екеуіне кешірім етеді»[1],-деп айтқан. Ал басқа бір хадисте Аллаһ елшісі (Аллаһтың оған игілігі мен сәлемі болсын): «Қандай да бір екі мұсылман бір-бірімен жолығып, қол алысып амандасса, Аллаһ ол екеуінің (күнәсін) айырылыспастан бұрын кешіреді»,-деп мұсылмандардың өз-ара қол алысып амандасуының өзі Аллаһтың кешіріміне апаратынын айтқан.

Атақты ғалым имам ән-Науауи өзінің «әл-Мәжмуғ» атты фиқһ ғылыми бойынша ауқымды еңбегінде: «Намаздан бұрын амандасқан адамның, намаздан соң амандасуы – мұбах, ал одан бұрын қол алысып амандаспаса, соңында амандасу – сүннетке жатады»[2],-деген. Олай болса пайғамбарымыздың: «Егер екі мұсылман кездесіп, қол алысып амандасса...» деген хадисін негізге ала отырып, намаздан кейін де амандасуды сүннет амалға жатқызған ғалымдар намаздың соңында немесе шариғатта нақты көрсетіліп айтылмаған жерде қол алысып амандасу – ұнамсыз яки бидғат амал деп үзілді-кесілді айтудың жансақ пікір екенін көрсетеді. Ендеше, мешіт жамағатының арасында бүлік тудырып, іріткі шығармаған жөн. Өйткені мұсылмандардың бір-бірімен қол алысып амандасуы өз-ара бауырмашылықтарын арттырады. Намаздан кейінгі жасалған осы бір әрекет мұсылмандардың арасындағы қарым-қатынасты нығайта түссе, нұр үстіне нұр емес пе?! Дұрысын Аллаһ біледі.

Ханафи мәзһабы бойынша намазда қолды кіндіктің астына байлаймыз. Бірақ мәзһаб ұстанбайтын кейбіреулер: "ханафи мәзһабының бұған байланысты дәлелі әлсіз. Дұрысы қолды көкіректің үстіне қою. Алла елшісінің (с.а.у.) намазда қолды көкірегінің үстіне қойғандығын білдірген сахих хадис бар" деп жүр. Шынымен ханафидің дәлелі әлсіз бе? Ал олардың айтып жүрген сахих хадисі қандай хадис?

Өкінішке орай, бүгінде ханафи мәзһабын терең зерттеп, зерделеместен намаз бен дәреттің төңірегіндегі ұсақ мәселелерді қайта-қайта қазбалап, ханафидің анауы әлсіз, мынауы дәлелсіз деп шүйлігетін кейбір жастар пайда болып, ел арасында іріткі салып жүр. Олар әлдебір ағымдардың бірді-екілі кітаптарының орысша аудармасын оқып алып немесе "көсемдерінің" айтқан уағыздарын тыңдай сала, өздерін ғалым санап, өзгенін бәрін жаппай адасты дейтін тәкаппар догмалық түсінікке ие.

Осы тұста ойға орынды сұрақ оралады. Ғасырлар бойы небір білгір ғалымдар ұстанған ханафи мәзһабының әлсіздігін сол аты әлемге мәшһүр ғұламалар емес, арабша білмейтін, тіпті Құранды да дұрыс оқи алмайтын бұл сауаты шала адамдар қалай ғана дәлелдеп отыр?! Рас, олар дәлелдеп отыр. Бірақ нені дәлелдеп отыр? Қазақтың "дүмше молда дін бұзады" немесе "Атың шықпаса жер өрте" деген мақалының дұрыстығын дәлелдеп отыр. Әйтпесе, ханафи мәзһабының негізсіздігі мен әлсіздігін емес.

Ал енді тақырыпқа оралар болсақ, біріншіден олардың дәлел ретінде келтіріп отырған "Алла елшісі "с.а.у.) намазда қолын көкірегінің үстіне қойды" деген мәндегі хадистері сахих емес. Хадистің толық тізбегі мен мәтіні мынандай:

عن وائل بن حجر قال : « صليت مع رسول الله صلى الله عليه وسلم ، ووضع يده اليمنى على يده اليسرى على صدره »

"Муаууал ибн Исмағил Суфияннан, ал ол Асым ибн Кулаибтан, ал ол әкесінен, ал ол Уайл ибн Хужрдан риуаят етті. Ол былай деді: "Алла елшісімен бірге намаз оқыдым. Ол ( с.а.у.) оң қолын сол қолына, оны көкірегінің үстіне қойды".[1]

Бұл хадис Хузайманың сахихында келген. Хадисті риуаят етушілердің бірі Муаууал ибн Исмағил жайлы Ибн Хажар өзінің "әт-Таһзиб" атты кітабында имам әл-Бұхаридың: "Мүнкарул-хадис" яғни, хадисі қабылданбайды дегенін келтірген. Ал хадистің майталман шебері имам әз-Заһаби: "Ол сүннетке берік, аса шыншыл. Алайда (хадис риуаят еткен кезде) көп қателеседі" десе, Ибн Сағд: "Ол сенімді (өтірік айтпайды). Бірақ көп қателеседі" деп бағалаған. Ал әд-Даруқутни болса: "Сенімді. Бірақ жаттау қабілеті нашар" деген. Сондай-ақ Ибн әт-Түркмани, Абу Хатим, Әбу Зарға секілді хадис білгірлері де Муаууал ибн Исмағилдің көп қателесетіндігін айтқан.

Байқағанымыздай, "Алла елшісімен бірге намаз оқыдым. Ол ( с.а.у.) оң қолын сол қолына, оны көкірегінің үстіне қойды".- деген хадис сахих емес. Өйткені хадисті бізге жеткізген Муаууал ибн Исмағил көп қателесетін әрі жады нашар болғандықтан ондай адамның риуаяты негізге алынбайды.

Муәууал ибн Исмағил риуаятының негізгі мәтіні мазмұны Мұслимнің сахихында, Насаийдің сүнанында, Ахмадтың мүснадында, Тирмизиде, Ибн Мәәжада, әд-Даруқутнида және әл-Байһақида да бар. Бірақ олардың ешқайсысында "қолын көкірегінің үстіне қойды" делінбеген. Тек оң қолын сол қолының үстіне қойды" деумен шектелген. Бұл жайлы Хафиз ибн Хажар әд-Дирая фи тахрижи ахадисил-һидаяда: «...Алла елшісімен бірге намаз оқыдым. Ол ( с.а.у.) оң қолын сол қолына әкеліп, көкірегінің үстіне қойды" деген хадис Ибн Хузаймада келген. Бірақ Муслимде бұл хадистің «көкірегінің үстіне қойды» деген жері жоқ»-деген.[2]

Ендеше, Муәууал ибн Исмағилдің риуаятындағы "қолын көкірегінің үстіне қойды" деген жері "зияда" яғни, "артық". Жоғарыда хадис білгірлері Муәууал ибн Исмағилдің жадының нашар, көп қателесетіндігін айтқан болатын. Олай болса бұл жерде Муәууал ибн Исмағил "қолын көкірегіне қойды" деген сөзді негізгі хадис мәтініне шатасып қосып отыр деуге әбден негіз бар. Хадис ілімінде белгілі бір риуаят өзінен де жоғары дәрежедегі риуаяттарға қайшы келсе, ондай хадис "шәәзз" деп аталады. Ал хадистің сахих болуы үшін "шәәзз" болмауы шарт.

Сондай-ақ, "Алла елшісі (с.а.у.) намазда қолын кеудесінің үстіне қойды" дегенге саятын риуаяттар Әбу Дәуідте және Бәйқаһида да келген. Бірақ екеуі де әлсіз. Әбу Дәуідтегі хадис "Мұрсал". Яғни, тізбегі Алла елшісіне (с.а.у.) жетпегендіктен толық емес. Сондай-ақ риуаят етушілердің ішіндегі Сулайман ибн Мұса туралы хадис білгірлері "өлер алдында көп шатастыратын" еді делінген. Ал Бәйһақидағы риуаятты жеткізушілердің бірі Сағид ибн Абдил-Жаббар жайлы имам әз-Заһаби: "Оның есімі де қандай адам екіндігі де белгісіз" десе, әт-Туркумани: "Ләһул-Манакир" яғни, оның қабылданбайтын хадистері бар деген.

Насруддин Албани "пайғамбар намазының сипаты" атты кітабында Муәууал ибн Исмағилдің осы риуаятын келтіргеннен кейін бұл мағынадағы риуаяттардың бірін Тирмизи "хасан" деген дейді. Алайда Тирмизидің хасан деп бағалаған хадисінде "қолын көкірегіне қойды" деген сөз мүлде жоқ. Тирмизидегі риуаят былай келген: "Алла елшісі бізге имам болушы еді. Оң қолын сол қолына қоятын". Керісінше Имам Тирмизи: "кейбір ғалымдар кіндіктің үстіне қояды десе, енді біреулері кіндіктің астына қояды деген. Мұның бәрі олардың көзқарасында бола береді" деген.[3]

Екіншіден төрт мәзһабтың ешбірінде намазда екі қол көкіректің дәл үстіне қойылады делінген нақты фәтуа жоқ. Ханафи мәзһабында намазда екі қол кіндіктің астына байланады. Ал мәлики мәзһабында имам Мәликтан бұл мәселеге байланысты үш түрлі көзқарас риуаят етілген. Басымырақ көзқарас бойынша парыз намаздарда екі қол екі жаққа бос жіберіледі де, нәпіл намазда көкірек пен кіндіктің ортасына байлауға рұқсат. Шафиғи мәзһабында көкіректің астына байланады[4]. Ал ханбали мәзһабында екі қол кіндіктің астына, кіндіктің дәл үстіне және кіндіктің жоғарғы жағына қойылады деген үш түрлі фәтуа бар.

Ханафи ғалымдары намазда екі қолдың кіндіктің астына байланатындығына байланысты мына хадистерді дәлел ретінде келтірген:

حدثنا وكيع عن موسى بن عمير عن علقمة بن وائل بن حجر عن أبيه قال : رأيت النبي صلى الله عليه وسلم وضع يمينه على شماله في الصلاة تحت السرة

Уакиғ Муса ибн Ъумайрдан, ал ол Ъалқама ибн Уайл ибн Хужрдан, ал ол әкесінен риуаят етті. Алла тағала олардың бәрінен разы болсын.! Әкесі былай деді: «Алла елшісі оң қолын сол қолының үстіне қойып, кіндіктің астына байлағанын көрдім»[5]

Тирмизидің жинағына түсіндірме жазған Шәйх Әбут-Таййб: «Бұл хадистің мәтіні де, жеткізу тізбегі де дұрыс. Бұл хадис дәлелге жарайды»[6] деп аталмыш хадистің дәрежесіне жақсы баға берген.[7] Хадистің дәрежесі «сахих».

حدثنا وَكِيعٌ عن رَبِيعٍ عن أبي مَعْشَرٍ عن إبْرَاهِيمَ قال يَضَعُ يَمِينَهُ على شِمَالِهِ في الصَّلاَةِ تَحْتَ السُّرَّةِ

Уакиғдан Рабиғ, ал Рабиғдан Әбу Мағшар, ал ол Ибраһимнен риуаят етті. Ол былай деді: «Ол (пайғамбарымыз) намазда оң қолын сол қолының үстіне кіндіктің астына қоятын.»[8] Хадистің дәрежесі «хасан».

عَنْ عَلِيٍّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَال إِنَّ مِنْ السُّنَّةِ فِي الصَّلَاةِ وَضْعُ الْأَكُفِّ عَلَى الْأَكُفِّ تَحْتَ السُّرَّةِ

Алиден (р.а.) риуаят етілді: «Қолды қолдың үстіне, оны кіндіктің астына қою намаздың сүннетінен».[9] Ибн Қаййм өзінің «Бадаиъул-фауайд» деген кітабында: «Али (р.а.) былай деді: «Қолды қолдың үстіне, оны кіндіктің астына қою намаздың сүннетінен». Сондай-ақ Амр ибн Маліктен, ол Абил-Жаузадан, ал ол Ибн Аббастан да Алидің тәпсіріне (риуаятына) ұқсасы жеткен. Бірақ дұрысы Алидың риуаяты.[10]- деген. Шынтуайтында, Алиден риуаят етілген бұл хадистің дәрежесіне қатысты ғалымдар түрліше пікір білдірген. Алайда хадисті әлсіз деп бағалағанның өзінде бұл хадистің басқа жолдармен жеткен риуаяттары мен жоғарыда келтірілген қолды кіндіктің астына қоюға қатысты келген өзге хасан, сахих хадистердің барлығын топтастырып, жалпылай қарағанда, Алиден жеткен бұл риуаяттың дәлелге жарайтындай қуаттана түсетіні анық.

Байқағанымыздай, намазда қолды кіндіктің астына байлаудың дұрыстығына қатысты шариғи нақты дәйектер жеткілікті. Басқа мәзһабтарда бұл үкімді жарамсыз ететін ешбір қуатты дәлел жоқ. Сондай-ақ бұл үкім ханафи мәзһабында ғана емес, басқа мәзһабтарда да көзқарас, фәтуа ретінде бар. Сондықтан қайсібір бауырларымыздың намаздарын тып-тыныш оқып жүрген жамағат арасына іріткі салып, «қолды кіндіктің астына байлаудың негізі жоқ немесе әлсіз» деп асығыс «фәтуа» бергендері, әрине, жөн емес.

[1]Мұхаммед ибн Исхақ ибн Хузайма, Сахиху ибн Хузайма 1-том, 243-бет. «әл-Мактабул-ислами» баспасы, Бәйрут, 1970 ж.

[2]Ахмед ибн Али ибн Хажар Асқалани, Әд-Дирая фи тахрижи ахадисил-һидая, 1-том, 128-бет. «Дарул-мағрифа» баспасы, Бәйрут.

[3]Мухаммед ибн Иса Әбу Иса әт-Тирмизи, Сунанут-тирмиз, 2-том, 32-бет. «Дарул-ихиаайт-турасил-араби» баспасы, Бәйрут.

[4]Имам ән-Нәуауи, 3-том, 257-бет. «Дарул-фикр» баспасы, Бәйрут, 1997 ж.

[5]Зафар Ахмад әл-Ъусманиют-Таһанауи, Иғлаус-сунан.1-2-том, 185-бет. «Дарул-кутубул-ғилмия» баспасы, Байрут. 1997 ж.

[6]Зафар Ахмад әл-Ъусманиют-Таһанауи, Иғлаус-сунан.1-2-том, 185-бет. «Дарул-кутубул-ғилмия» баспасы, Байрут. 1997 ж.

[7]Ибн Аби Шайбаның мусаннафында келген бұл хадистің дәрежесіне ешбір хадис білгірі сын айтпаса да, кейінгі кейбір ғалымдар ондағы «кіндіктің астына» деген сөздің хадисті көшіріп жазушының көзі басқа жерге жаңылысып, қателікпен қосылып кетуі мүмкін екендігін айтады. Себебі хадистің кей нұсқаларында «кіндіктің астына» деген тіркестің жоқ екендігін алға тартады. Қараңыз: Мұхаммед Шамсул-хақ ал-Ъазим Аабади, Ъаунул-Маъбуд, 2-том, 323-бет. «Дарул-кутубил-ъилмия» баспасы, Бәйрут, 1995 ж. Алайда иғлаус-сунанның авторы Зафар Ахмад: «Егер «кіндіктің астына» тіркесі бір ғана нұсқада болғанда, онда көшірушінің көзі жаңылысып, қателікпен қосып жіберген деген уәжбен келісуге болар еді. Бірақ хадистің көптеген негізгі нұсқаларында «кіндіктің астына» деген тіркес сақталғандығын ескерсек, бұл уәждің орынсыз екендігін байқаймыз. Өйткені барлық көшірушінің көздері бірдей басқа жерге жаңылысып қателікпен қосып жіберуі мүмкін емес қой» - деп жауап қайтарған. Толығырақ мағлұмат үшін қараңыз: Зафар Ахмад әл-Ъусманиют-Таһанауи, Иғлаус-сунан.1-2-том, 186-бет. «Дарул-кутубул-ғилмия» баспасы, Байрут. 1997 ж.

[8]Әбу Бәкір Абдиллаһ ибн Мұхаммед ибн Әби Шайба, Мусаннаф ибн Әби Шайба, 1-том, 343-бет. «Мактабатур-рушд» баспасы, Рияд, 1409 ж.

[9]Ахмад ибн Ханбал Әбу Абдиллаһ әш-Шайбани, Муснад Ахмад ибн Ханбал, 1-том, 110-бет.

[10]Мұхаммед ибн Әби Бәкір Әюуб әз-Заръи Әбу Абдиллаһ, Бәдайъул-Фауайд, 3-том, 601-бет.

Аса мейірімді, шексіз қамқор Алла Тағала аптасына бір рет, яғни Жұма күні Жұма намазын оқуды әр мұсылман ерге парыз етті.

Құдайға шүкір, көпшілігіміз Жұма намазының оқылуының жалпы сипатын білеміз. Атап айтқанда, Жұма намазында бірінші азан шақырылғаннан кейін төрт рәкағат сүннет намазы оқылады.

Екінші азан шақырылған соң имам мінберге шығып, екі хұтпа оқиды. Кейіннен қамат түсіріліп, екі рәкағат парыз намазы оқылады. Парыз намазынан кейін тағы төрт рәкағат сүннет намазы оқылады. Алайда, кейбір бауырларымыздың Жұма намазындағы іс-әрекеттері осы күні бізді таңқалдырып жүр.

Мәселен, кей жамағат Жұма намазының парызынан бұрын және кейін оқылатын төрт рәкағат сүннет нәпіл намаздарды оқымастан, тек парызды оқуға ғана келгендей орындарынан қозғалмай отырады. Олардың бірнешеуінен неліктен осылай жасайтындықтарын, қандай негізге сүйенетіндіктерін сұрағанымызда, себебі мен дәлелін айту былай тұрсын, өз ана тілінде екі ауыз сөздің басын біріктіре алмайды, мағыналы, толық сөйлем айта алмайды. Осы орайда дана халқымыздың «Мал жарлылығы – жарлылық, ақылдың жарлылығы - сорлылық» деген қанатты сөзі амалсыз еске түседі.

Қиямет күні ешқандай мал-дүние мен ақша пайда бермейді. Ендеше, көптеген жастарымыздың сауабы мол осындай сүннет нәпіл намаздарды оқымауына нендей нәрсе себеп болды? Мүмкін, олардың осы мәселеге қатысты ардақты Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) хадистері мен саңлақ сахабалардың іс-әрекеттеріне сүйене отырып шығарған мүжтәһид ғалым-ғұламалардың пәтуәларынан хабары жоқ болар. Әрине, бұған діни саутсыздық басты себеп. Егер осы мәселеге қатысты ғалымдардың фиқһ іліміндегі келтірген дәлелдері мен зеттеулеріне зер салып оқыса, мұндай мәселелер туындамаған болар еді әрі жамағат арасында түсініспеушілік те болмас еді.

Енді Жұма намазының парызынан бұрын және кейін сүннет нәпіл намаздың бар екендігін айтқан ғалым-ғұламалардың дәлелдеріне қысқаша тоқталсақ:

Имам Мүслимнің «Сахих Мүслим» кітабында, Абу Дәуіттің «Сунан» кітабында, Тирмизидің «Жамиғ» кітабында, Ибн Мәжәнің «Сунан» кітабында, имам Ахмадтің «муснад» кітабында Абу Һурайрадан риуаят етілген сахих хадисте былай делінген:

حَدَّثَنَا أُمَيَّةُ ابْن بِسْطَامٍ، حَدَّثَنَا يَزِيدُ (يَعْنِي ابْنَ زُرَيْعٍ)، حدثنا رَوْحٌ، عَنْ سُهَيْلٍ، عَنْ أَبِيه. عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، عَنْ النَّبِي صَلَّى الله عَلَيْهِ و سَلَّم قَال: {مَنِ اغْتَسَلَ، ثُمَّ أَتَى الْجُمْعَةَ فَصَلَّى مَا قُدِّرَ لَهُ، ثُمَّ أَنْصَتَ حَتَّى يَفْرُغَ مِنْ خُطْبَتِهِ، ثُمَّ يُصَلِّي مَعَهُ، غُفِرَ لَهُ مَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْجُمْعَةِ الأُخْرَى، وَ فَضْلُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ}.

Пайғамбарымыз (с.ғ.с): «Кімде-кім ғұсыл құйынып, содан соң Жұмаға келіп, шама-шарқына қарай (нәпіл) намаз оқыса, сөйтіп, (имам хұтпаға шығып) хұтпаны аяқтағанға дейін, оны мұқият ден қойып тыңдап, одан кейін онымен бірге (жұма) намазын оқыса, ондай адамның осы және өткен жұма арасындағы және тағы да (қосымша) үш күн бойғы (күнәларі) кешіріледі» -деп айтқан.

Һижраның 631-676 жылдары аралығында өмір сүрген атақты, көрнекті ұлы имам Ән-Науауи «Сахих Муслим» жинағына жазған түсіндірмесінде, жоғарыда айтылған хадистің шархына байланысты былай дейді:

و فيه أن التنفل قبل خروج الإمام يوم الجمعة مستحب و هو مذهبنا و مذهب الجمهور. و فيه أن النوافل المطلقة لا حد لها لقوله صلى الله عليه و سلم:{فصلى ما قدر له} و فيه الإنصات للخطبة. و فيه أن الكلام بعد الخطبة قبل الإحرام بالصلاة لا بأس به.

«Осы хадисте, Жұма күні имам хұтпаға шығар алдында, (сүннет) нәпіл намазды оқу мүстахап екендігін көрсететін дәлел бар. Бұл біздің және көпшілік ғалымдардың ұстанатын (жолы) мәзһабы. Сонымен қатар, Пайғамбарымыздың (с.ғ.с) сөзінде: «Шама-шарқына қарай (нәпіл) намаз оқыса» деп келгендіктен, сол нәпіл намаздардың нақты мөлшері бекітілмеген. Сондай-ақ, мұнда хұтпаны мұқият, ден қойып тыңдау керектігі айтылған. Алайда, (парыз) намазының ихрам тәкбірінен алдын хұтпадан кейін, сөйлеудің еш оқасы жоқ».

Сол сияқты өзге де ғалымдар жоғарыда айтылған хадиске сүйене отырып, Жұма намазының парызынан бұрын, екінші азанның алдында сүннет (нәпіл) намаздың оқылатындығын айтқан:

فهل ترى أو تظن أن الصحابة كانوا يتركون الصلاة قبل الجمعة بعد ما رغبهم رسول الله صلى الله عليه و سلم فيها

«Аллаһтың елшісі (с.ғ.с) сахабаларды Жұманың алдында оқылатын нәпіл намазға ынталандырып, оған деген қызығушылықтарын арттырғаннан кейін, сахабалар оны оқымай жүрген деп ойлайсың ба?»-деп айтқан.

Әрине, Пайғамбарымыздың (с.ғ.с) әрбір айтқан сөзіне құлақ асып, оны бұлжытпай іс жүзінде орындайтын саңлақ сахабалардың Жұманың алдындадағы сүннет нәпіл намаздарды оқымай жүрген деп ойлаудың өзі дұрыс емес. Сахабалардың Жұма намазының парызынан бұрын сүннет нәпіл намаз оқығандықтарын көрсететін дәлелдерге келер болсақ, табиғин әрі фиқһ ілімін жетік меңгерген фақиһ, ұлы ғұлама-ғалым Ибраһим Ән-Нахағи сахабалардың Жұманың алдында төрт рәкағат сүннет нәпіл намаз оқығандықтарын былай деп жеткізген:

و عن إبراهيم النخعي: {كانوا يصلون قبل الجمعة أربعا}

«Сахабалар Жұманың (парызының) алдында төрт рәкағат намаз оқитын еді».

АбуАбдуррахман Әс-Саламиден, Аъто ибн Әс-Сайб, одан Әс-Саури жеткізген хабарда:

أخبرنا: الثورى، عن عطاء بن السائب، عن أبى عبد الرحمان السلمى قال: {كان عبد الله يأمرنا أن نصلى قبل الجمعة أربعا و بعدها لأربعا}. رواه عبد الرزاق فى "مصنفه" كذا فى "نصب الراية" و فى "الدراية": رجاله ثقات. و فى "آثر السنن": إسناده صحيح. و هو موقوف فى حكم المرفوع، فإن الظاهر أنه إنما كان يأمر بهذا لما ثبت عنده من النبي صلى الله عليه و سلم فيه شيء.

«Абдулла (ибн Масғуд) біздерге Жұмадан бұрын және одан кейін төрт рәкағат намаз оқуға бұйыратын еді» деген. Хадисті Абдур Раззақ «Мусаннаф» еңбегінде риуаят еткен. Сол сияқты «Насбур роя», «Ад- дирая», «Әсәрус-сунан» кітаптарында да риуаят етілген. Бұл хадисті риуаят етуші адамдар сенімді, “Тізбегі сахих” болып табылады. Осы хадис үкімі “мауқуф” болғанымен “марфуғтың” үкімінде. Анығында, Абдулла ибн Масғудқа Пайғамбарымыздан (с.ғ.с) жеткен бір дәйек болған соң, осылай жасауға әмір еткен.

Тирмизи риуят еткен хадисте:

روى الترمذي: {أن ابن مسعود كان يصلي قبلها أربعا، و بعدها أربعا}.

«Абдуллаһ ибн Масғуд жұманың алдында және содан кейін төрт ракағат намаз оқитын» -делінген. (Сунан әт-Тирмизи, китәбуль жумға).

Ғалымдардың пайымдауынша:

ومن جملة ما ورد فى ذلك أثر عبد الله بن مسعود، أنه كان يأمر الناس و يعلمهم أن يصلوا قبل الجمعة أربعا و بعدها أربعا، وحمله على مطلق التنفل لا يصح أصلا، فإن مطلق النفل لا يؤمر به و لا يعلم بل يرغب فيه، فكان أمره بها و تعليمه إياها دليل على أن الأربع هذه كانت مؤكدة عنده

«Бір сөзбен айтқанда, жоғарыдағы әсәрда келгеніндей, Абдуллаһ ибн Масғуд Жұма намазының парызынан алдын және кейін төрт ракағат сүннет (нәпіл) намаздарды тастамай оқып, әрі басқа адамдарды сол нәрсеге үйретіп, бұйырғандығына қарағанда, демек, ол сол намаздарды бекітілген сүннет намаздары деп есептеген. Өйткені, жай нәпіл намаздарға тек қана ынталандырылады, бірақ әмір етілмейді. Олай болса, сол намаздарды жай ғана нәпіл ретінде қарастыру дұрыс емес».

Сол сияқты, Әли (р.ғ.) және ибн Аббастан (р.ғ.) хасан тізбегімен риуаят етілген хадисте:

و روى على و ابن عباس عن النبى صلى الله عليه و سلم: أنه كان يصلى قبلها أربعا مرفوعا. و سندهما حسن كما ذكرناه فى المتن.

«Пайғамбарымыз (с.ғ.с) Жұманың алдында төрт рәкағат намаз оқитын»-делінген. Осы тәрізді хадисті әлсіз санадпен ибн Масғудтан ат-Табари да риуаят еткен.

Сонымен қатар, «Кәнзул ғуммәл» кітабында ибн Нәджәр риуаят еткен хадисте Пайғамбарымыз (с.ғ.с):

{من كان مصليا فليصل قبلها أربعا و بعدها أربعا}. ذكره فى "كنز العمال"

«Кім (Жұманы) оқыса, оның алдында және одан кейін төрт рәкағат намаз оқысын»-деп айтқан.

Әлиден (р.ғ.) жеткен хадисте:

عن على رضى الله عنه، قال: {كان رسول الله صلى الله عليه و سلم يصلى قبل الجمعة أربعا و بعدها أربعا يجعل التسليم فى آخرهن ركعة}. أخرجه الطبرانى فى "الأوصط" ("زيلعى"38:1) و قال الحافظ فى "الفتح" (300:2): و فيه.

«Аллаһтың Елшісі (с.ғ.с.) Жұманың алдында және одан кейін төрт рәкағат намаз оқитын және де сәлемді соңғы рәкағатында беретін»-делінген. Хадисті ат-Табари «Әл-аусат», ал әл-Хафиз «Әл-фатх» кітабында келтірген.

Али әл-Қарй «Әл-мирқат» атты еңбегінде былай деген:

و قد جاء بإسناد جيد و قال علي القارئ فى "المرقاة" (116:2): إنه عليه السلام كان يصلى قبلها أربعا كما قال الحافظ العراقى.

«Жақсы иснадпен жеткен, әл-Хафиз әл-Ирақи айтқандай: Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Жұманың алдында төрт рәкағат намаз оқитын еді».

Ибн Аббас (р.ғ):

عن ابن عباس رضى الله عنهما، قال: {كان رسول الله صلى الله عليه و سلم يركع قبل الجمعة أربعا و بعدها أربعا لا يفصل بينهن}. رواه ابن ماجة، و رواه الطبرانى فى "الكبير".

«Аллаһтың Елшісі (с.ғ.с.) Жұманың алдында және одан кейін төрт рәкағат намаз оқитын әрі олардың арасын бөлмейтін»-деп жеткізген. Хадисті ибн Мәджә және ат-Табарани «Әл-кәбир» атты кітабында риуаят етті.

Джәбала ибн Сухайм Абдуллаһ ибн Омар жайлы:

جبلة بن سحيم، عن عبد الله بن عمر: {أنه كان يصلى قبل الجمعة أربعا لا يفصل بينهن بسلام، ثم بعد الجمعة ركعتين ثم أربعا}. رواه الطحاوى (199:1)، و إسناده صحيح كما فى "آثر السنن" (96:2).

«Ол жұмадан алдын төрт рәкағат намазды сәлеммен бөлместен оқитын. Содан соң Жұмадан кейін екі рәкағат, кейін (тағы) төрт рәкағат намаз оқитын еді». Хадисті ат Тахауй риуаят етті. Нафиғтен (р.ғ.) ибн Омар (р.ғ.) жайында: «Расында ол Жұманың алдында намазды ұзақ оқитын еді»-деген. Хадисті Абу Дауд риуаят етіп, Албани сахих деген.

Ғалымдар хадистерге сүйене отырып, Жұманың алдында және одан кейін оқылатын сүннет нәпіл намаздың ең аз мөлшері екі рәкағат деп айтқан. Алайда, тығыз шаруасы болмай, мүмкіншілігі болса толықтай төрт рәкағат оқығанның сауабы әлдеқайда мол екендігін баса айтып өткен. Ибн Ағмр Абдуллаһ ибн Зубәйрден (р.ғ.):

ابن عامر عن عبد الله بن الزبير رضى الله عنه، قال: قال رسول الله صلى الله عليه و سلم: {ما من صلاة مفروضة إلا و بين يديها (آى قبلها) ركعتان}. رواه ابن حبان فى "صحيحه" و صححه، و جاء فى "فتح البارى".

«Аллаһтың елшісі (с.ғ.с): «Қайсы бір парыз намаз болмасын, оның алдында екі рәкағат намаз бар»-дегенін айтқан. Хадисті Ибн Хиббан «Сахих» аты кітабында риуаят етіп, «сахих» деген. Сонымен қатар, бұл «Фатхул бари» кітабында да келген.

Осы мәселеге қатысты бір бауырымыз былай деп сұрақ қоюы мүмкін: «Пайғамбарымыздың (с.ғ.с) заманында Біләл (р.ғ.) Жұма күні азан шақырғаннан кейін Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) хұтпа айтатын еді. Одан кейін қамат түсіріліп, парыз оқитын. Сонда сахабалар қалайша сүннет намазын оқып үлгерген?»

Пайғамбарымыздың (с.ғ.с) заманында Жұма намазы үшін бір рет азан шақырылатын. Содан соң Расулуллуһ (с.ғ.с.) мінберде тұрып хұтпа айтатын. Осы екі аралықта сүннет нәпіл намазын оқуға іс жүзінде уақыт болмайтын. Алайда, кейіннен мұсылмандардың саны көбейіп, адамдардың Жұма намазына кешігу қаупі ұлғайғандықтан, Османның (р.ғ.) халифалық құрған тұсында, Жұма намазының уақыты кіргендігін ескертетін тағы бір азан шақыртуды ұйғарды. Османның (р.ғ) бұл ұйғарымын сол кездегі сахабаларда бір ауыздан құптады. Міне, содан бері Жұма намазына бірінші ескерту азанын шақыру, мұсылмандар үшін сүннет болып қалыптасқан. Осыдан кейін, мұсылмандар мешітте екі азанның ортасында мүмкіндіктеріне қарай сүннет нәпіл намаз оқитын.

Ал енді, Жұма намазының парызынан кейін оқылатын төрт рәкағат сүннет нәпіл намаздың дәлелдеріне келер болсақ:

Имам Мүслимнің «Сахих мүслим» кітабында, Ән-Нәсәй «Сунан» кітабында, Абу Дәуіттің «Сунан» кітабында, Тирмизидің «Жамиғ» кітабында, Ибн Мәжәнің «Сунан» кітабында, имам Ахмадтың «Муснад» кітабында, Әд-Дәримидің «Сунан» кітабында, Абу Һурайрадан риуаят етілген сахих хадисте, Суһайл әкесінен, Абу Һурайрадан:

عن سهيل، عن أبيه، عن أبي هريرة قال: قال رسول الله صلى الله عليه و سلم: {إذا صلى أحدكم الجمعة فليصل بعدها أربعا}.

Аллаһтың елшісі (с.ғ.с): «Сіздердің біреулеріңіз Жұманы оқыса, одан кейін төрт рәкағат намаз оқысын»-деген.

Сол тәрізді тағы да басқа «Сахих муслим» кітабында келген хадистерде: Абдуллаһ ибн Идрис Суһайлден, ол әкесінен, Абу Һурайра жеткізген хадисте:

عبد الله بن إدريس، عن سهيل، عن أبيه، عن أبي هريرة؛ قال: قال رسول الله صلى الله عليه و سلم: {إذا صليتم بعد الجمعة فصلوا أربعا}. زاد عمرو فى روايته: قال ابن إدريس: قال سهيل: {فإن عجل بك شيء فصل ركعتين فى المسجد، و ركعتين إذا رجعت}.

Аллаһтың елшісі (с.ғ.с): «Егер Жұмадан кейін намаз оқысаңыздар, төрт рәкағат оқыңыздар»-деген. Аъмрдың риуаятында қосымша: Ибн Идрис Сүһаилдің: « Егер бір нәрсе сені асықтырса, онда екі рәкағатын мешітте оқы, кейіннен қайтып оралғасын қалған екі рәкағатын оқырсың», - деп айтқанын жеткізген.

Абу Һурайрадан (р.ғ):Аллаһтың елшісі (с.ғ.с) айтты:

عن أبي هريرة؛ قال: قال رسول الله صلى الله عليه و سلم: {من كان منكم مصليا بعد الجمعة فليصل أربعا}

«Сіздердің бірелеріңіз Жұмадан кейін намаз оқыса, төрт рәкағат оқысын».

Шейх Уалиулла Әд Дәһләуй (р.ғ.):

قال الشيخ ولي الله الدهلوي قدس الله روحه: {و إنما سن أربع بعد الجمعة لمن صلاها فى المسجد، و ركعتان بعدها لمن صلاها فى بيته}.

«Әлбетте, мешітте болған адамға Жұмадан кейін төрт рәкағат намаз оқу - сүннет. Ал, үйіне барып оқимын деген адамға екі рәкағат оқу - сүннет»,-деп айтқан.

Пайғамбарымыз (с.ғ.с) көбіне төрт рәкағат етіп оқитын. Рас, кейде үйіне барып екі рәкағат қылып та оқитын. Алайда, Пайғамбарымыздың (с.ғ.с) үйі мешіттің қақ іргесінде орналасқан еді.

Жұма намазының парызынан бұрын және кейін оқылатын сүннет нәпіл намаздарын оқу жайында жоғарыда айтып өткен дәлелдерден кейін бұдан тек қана көкрек көзі соқыр, түсінігі төмен, діни білімі жоқ адам ғана бас тартады. Дана халқымыздың: «Өзің білме және білгеннің тілін алма» деген қарғыс сөзі бар. Алла Тағала баршамызды ондай сөзге қалудан сақтап, көзі ашық, көкірегі ояу, тілі орамды, діни сауатты мұсылмандар қатарынан еткей! Әмин!

«Алла тағала таза, барынша таза құлдарын жақсы көреді» деген. Ислам діні тазалықты екіге бөліп қарастырады. Ол - сыртқы тазалық және рухани тазалық. Осы сыртқы тазалықты өзі бірнеше бөлімдерге бөлінеді. Мысалы, отырған жердің тазалығы, киімнің тазалығы, дененің тазалығы, ішер астың тазалығы т.б.с.с. Отырған жердің тазалығына келсек Пайғамбарымыз саллаллаһу аләйһи уәсәлләм адамдар жүретiн жолдың үстiне, тынығатын көлеңкелерде, әсiресе жемiстi ағаштардың түбiнде дәрет сындыруға болмайтындығы жөнiнде сахабаларға: «Екi түрлi қарғыс арқалаудан сақ болыңдар!» дегенде, олар: «Әй, Алланың елшiсi! Екi қарғысты арқалаушы дегенiңiз кiм?» – деп сұрайды. Ол: «Адамдар жүретiн жолға немесе тынығатын көлеңкеге дәрет сындырушы» деген. (Мүслим риуаяты).

Демек, бiз мұсылмандарға түскен мiндет – айналамыздағы қоршаған ортаны таза ұстау. Ағаш отырғызып, табиғатты аялау. Негiзiнде мұсылман бүлдiрушi емес, бүтiндеушi, қиратушы емес дұрыстаушы, зиян келтiрушi емес, пайда әкелушi. Дінімізде қоршаған ортаны бүлдiрмеу ғана емес, оны қорғау да жиi насихатталған. Атап айтқанда, ағаш отырғызу мен құдық қазу дiни тағылымдарда мақталып, мұсылмандар осы iстерге жұмылдырылған. Пайғамбарымыз саллаллаһу аләйһи уәсәлләм осы мәселенiң маңызы туралы былай дейдi: «Кiмде-кiмнiң қолында бiр ағаштың көшетi (тал шыбығы) болса, қиямет қайым басталып кеткенше қолындағы көшеттi егуге үлгiретiн шама болса, соны дереу отырғызып үлгерсiн» – дейдi (Бухари риуаяты). Ардақты пайғамбарымыз үш нәрсе көздiң нұрлануына себеп болады деп: «Жасыл желекке қарауды, ағып жатқан суға және жарқын жүздi адамның бетiне қарауды» айтқан. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) өз қолымен құрма ағашын егiп, мұсылмандарды солай iстеуге шақырып: «Қандайда бiр мұсылман ағаш егiп немесе егiн ексе, ол егiстiктен адамдар, құрт-құмырсқалар мен құстар жеп азықтанатын болса-дағы, мiндеттi түрде өзiне сауап ретiнде керi қайтады», – деген. Өкiнiшке қарай, мұсылманшылықты бiлмегеннiң кесiрiнен керiсiнше болып жатады. Көшелерде қалай болса солай қолындағы қоқыстарын кез келген жерге тастай салу, темекінің қалдықтарын лақтыра салу, талды сындыру секілді келеңсіз жабайы көрністің куәсі болып жүрміз. Бұл жағдайлар тіпті алланың үйлері болған мешіттердің ауласында да орын алатыны жаныңды сыздатады.

Сол сияқты намаздың парыздары он екі болса соның бірі намаз оқитын жердің тазалығы. Пайғамбарымыз (с.а.у): «Намаздың кілті – тазалық!»-деп бұйырған. Онсыз намаз қабыл болмақ емес.

Ал, енді тәннің тазалығы деп – тырнақ, беті – қол, аяқ, тіс, көз, құлақ, мұрын тазалығы, шаш пен сақал – мұрттың күтімі, әурет тазалығы т.т айтуға болады. Хадисте айтылғандай ардақты пайғамбарымыз (с.а.с.) : «Он нәрсе жаратылыстан бар. Олар: мұрт қысқарту, сақалды өсіру, мисуак пайдалану, мұрынға (кеңсірікке) су жіберу арқылы жуу, ауыздың тазалығы, тырнақ алу, саусақ араларын салалап жуу, қолтықты түктен арылту, белден төменгі жерді (ұятты жерін) қыру, истинжа жасау» деген. Құран кәрімде: «Ей иман келтіргендер! Намазға тұрғыларың келгенде беттеріңді, шынтаққа дейін қолдарыңды жуыңдар, бастарыңа масих тартып, тобықпен бірге аяқтарыңды да жуыңдар» деген (Маидә 5/6). Мінекей әр намаз алдында жуынуды алла өзі бұйырып тұр. Осындай тазалық қандай жолда бар. Әрине тек ислам талаптарында. Себебі Пайғамбарымыздың (с.а.с) хадистерінде: «Аллаһ кіршіксіз таза, әрі тазалықты сүйеді» деп айтқан. Дін дұшпандары Исламға тазалық жағынан ештеңе айта алмаған. Ал Француздардың дүние жүзіне жар салып мақтан тұтатын Версаль сарайында бірде-бір монша болмаған көрінеді.

Мысалы жұма намазына барарда бейсенбі күні ғұсыл (толықтай жуыну) шариғат талаптарынан. Мұның мақсаты жұма намазына барғанда көпшілік арасында үстіннен шыққан жағымсыз иістен басқаларға жиіркенішті болудың алдын алу. Керсінше ислам үстің таза, жұпар иістер шығып тұрсын деген мәдениетке шақырады. Құранда: «Аллаһ көп тәубе етушілерді және көп тазарғандарды ұнатады» – делінген.

Және Абу Һурайрадан (Аллаһ одан разы болсын) келген тағы бір хадисте: “Барша мұсылманға Аллаһ үшін әрбір жеті күнде бір жолы толық жуыну керек. Сол жуынуында басы, денесін жууы қажет“-делінген. (Бухари, Муслим).

Дінімізде тазалық және тазалану мағыналарын білдіретін негізгі ұғым – бұл «тахарат». Құран Кәрімде тазалық қатысты 31 жерде кездесетін негізгі терминдер осы сөзден тарайды. Олар сумен немесе өзге де жолдармен тазалануды, күнәдан, харамнан бойды аулақ ұстауды, сонымен қатар, мінез-құлық пен ахлақ тазалығын, пәктікті білдіреді.

Бұған қоса тазалық мағынасына келетін басқа да арабша терминдер бар. Мысалы, «нәзафат» асқан тазалықты, ал «зәрафат» сөзі тазалықта талғампаздықты білдіреді. Дүние-мүлікті кірден тазарту мағынасында «зекет», нәпсіні күнәдан арылту мағынасында «тәзкия» сөзі қолданылады.

Ал киген киімнің тазалығына келетін болсақ. Алғаш түскен аяттардың бірінде: «Киіміңді таза ұста! Әр түрлі лас істерден аулақ бол», – делінген.

Сонымен қатар “Ей адам балалары! Әрбір құлшылық орынында зейнеттеріңді алыңдар!”. – деген. (Ағраф:31). Бұл аят арқылы зейнеттерің деп отырғаны таза, пәк, жарасымды киімдеріңді киіңдер дегені.

Ішер асымызды арамнан сақтау бұл астың тазалығы болмақ. Мысалы арақ, ішімдік ішу. Ол нәрсе арқылы адам есін жоғалтып ластанаса, өлексенің, доңыздың етін жеу арқылы денсаулығына зиян келтіреді. Құран кәрімде былай бұйырылған: «Өлексе, сұйық қан, доңыз және Аллаһтан басқаның атымен сойылған жануарларды жеу харам болады.» делінген. ((Әнам 145)

Бұл нәрселерді жеудің адам денсаулығына зиянды жақтарын медицинаның өзі айғақтап берген. Олай болса тазалықтан мақсат денсаулықты сақтау болса, онда мұндай нәрселерді қолану да тазалық нормаларына қайшы келетіні анық.

Тазалыққа қатысты тағы бір айта кетерлік мәселе, аяттар мен хадистердің түпкі мәніне үңіліп, зерттеп, зерделеген ғалымдар дінімізде жүрек тазалығының бәрінен жоғары тұратындығы жайлы тоқтамға келген. Өйткені, ардақты пайғамбарымыздың жоғарыда айтылған хадисінде тек сумен атқарылатын сыртқы тазалық айтылмаған. Су арқылы тән кірден арылғанымен жүрек күнәға белшесінен батса, бұның толыққанды тазалыққа жатпасы белгілі. Демек, ішкі және сыртқы тазалық өзара үндескенде ғана ол иманның жарты бөлігін құрайды.

Ораза – парыз, уәжіп, нәпіл және мәкрүһ болып төртке бөлінеді.

Парыз ораза

Парыз ораза екіге бөлінеді:

Уәжіп ораза

Бұл да екіге бөлінеді. Атау (нәзір) оразасы сияқты. Белгілі бір уақытта тұтамын деп, уақыт белгілеп тұтқан ораза – тағайындалған уәжіп ораза. Нақты уақыт белгілемей кез келген бір күні немесе айда тұтамын деп атаған ораза – тағайындалмаған уәжіп ораза. Нәпіл ораза

Бұл – сүннет, мұстахап, мәндүп болып үшке бөлінеді. Нәпіл оразалар мына күндерде ұсталады:

Күнара тұту

Бұл ең жақсы ораза. Пайғамбарымыз (с.а.у.) былай дейді: «Ең сауапты ораза – Дәуідтің (а.с.) ұстаған оразасы. Дәуід бір күн ораза ұстап, бір күн ұстамайтын». Абдуллаһ ибн Омар (р.а.) «Мен одан да көп ұстай аламын», – деген кезде Аллаһ Елшісі: «Бұдан жақсысы

жоқ», – деп жауап қайтарды (Муслим, Сиам, 192).

Әр айда үш күн ораза ұстау

Әр айдың он үшінші, он төртінші, он бесінші күні ораза ұстау – мұстахап. Әбу Зәрдың (р.а.) риуаяты бойынша, Аллаһ Елшісі (с.а.у.) былай дейді: «Әр айда үш күн ораза ұстағың келсе, айдың 13, 14, 15-ші күндерінде ұста» (Бухари, Әнбия, 377).

Әр аптаның дүйсенбі, бейсенбі күндері ораза ұстау

Усама ибн Зәйдтің риуаят етуі бойынша, Пайғамбарымыз (с.а.у.) дүйсенбі және бейсенбі күндері ораза ұстайтын. Одан «Неге бұл күндері ұстайсыз?» деп сұрағанда: «Адамдардың істері Аллаһқа дүйсенбі мен бейсенбі күндері тапсырылады», – деді. Басқа бір риуаятта «Ұлы Раббыма менің істерімнің ораза ұстаған кезімде ұсынылуын қалаймын», – деген қосымша сөзі бар (Әбу Дәәуд, Саум, 60).

Шәууәл айында алты күн ораза ұстау

Бұл оразаны сол айдың ішінде кез келген күні үзбей бірінен кейін бірін немесе үзіп-үзіп ұстауға болады. Бірақ айттың артынша кезекпен дереу бәрін ұстаған абзал. Қаза, атау, т.б. оразаны осы күндерде ұстаса дәл сол сауапты ала алады. Пайғамбарымыз (с.а.у.) былай дейді: «Кімде-кім Рамазанды оразамен өткізіп, бұдан кейінгі шәууәл айында алты күн ораза ұстаса, жыл бойы ораза ұстағанмен бірдей. (Ибн Мажә, Сиам, 33).

Арафа күнінде ораза ұстау

Қажылықта болмаған адамның Зилхижжаның тоғызыншы күнінде ораза ұстауы – мұстахап. Пайғамбарымыз (с.а.у.) былай дейді: «Арафа күні ұсталған оразаның бұрынғы және келешектегі бір жылдық

күнәлардан арылтатыны Аллаһтан үміт етілген. (Ахмед ибн Ханбәл, V, 196).

Мухаррам айының тоғызыншы, оныншы (ашура) және он бірінші күндері ораза ұстау мұстахап немесе сүннет

Пайғамбарымыз (с.а.у.) Мәдинаға келген кезде яһудилердің (еврей) ашура күні ораза ұстағанын көріп, «Бұл қандай ораза?», – деп сұрады. Оған: «Бұл – ұлы күн. Аллаһ бұл күні Мұса мен Исрайл ұрпағын дұшпандардан құтқарған. Сондықтан осы күні Мұса (а.с.) ораза ұстайтын» – деп жауап қайтарды. Пайғамбарымыз (с.а.у.) сонда: «Мен Мұсаға сендерге қарағанда әлдеқайда жақынмын», – деді де, осы күні ораза ұстауды әмір етті. (Бухари, Саум, 69).

Харам айларда ораза ұстау

Зилқағда, Зилхижжа, Мухаррам және Рәжап айларының бейсенбі, жұма, сенбі күндері ораза ұстау – мәндүп.

Шағбан айында ораза ұстау

Хазіреті Айша былай дейді: «Аллаһ Елшісі (с.а.у.) Шағбан айында ұстағандай Рамазаннан басқа ешқандай айда ораза ұстамайтын. Ол Шағбан айының бәрін оразамен өткізетін». (Муслим, Салат, 176).

http://ummet.kz