بسم الله الرّحمن الرّحيم
الحمد لله رب العالمين والصلاة و السلام علي رسولنا محمد و علي اله و صحبه اجمعين

Төменде әһлу сунна уәл-жәмәғат ұстанымына сәйкес жазылған ақида бабына қатысты ханафи фиқһ мектебі ғалымдарының таңдаулы 80 кітаптың тізімі көрсетілген. Тізім біздің мәзхбымыздың негізін қалаушы имам Ағзам Әбу Ханифаның (рахимахуллаҺ) еңбектерінен бастап, соңғы уақыттардағы ханафи ғалымдарының еңбектерін қамтиды. Бұл еңбектер араб тілінде жазылған, алайда, олардың кейбірі өзге тілдерге аударылған. Бұл тізімнен байқалатын тағы бір нәрсе, ханафи мәзхаб ғалымдары ақиқат пен жалғанды ажырату үшін ақида саласында да ғасырлар бойы тер төгіп, әһлу сунна ұстанымын қорғаштауда ерекше үлес қосқандығы.

Бұл еңбектердің дені өз уақытында әһлу сунна жолынан ауытқып, 72 ағымның санатына қосылған фирқалардың қателіктері мен адасушылықтарын әшкереу мақсатында жазылған. Сондай-ақ, бұл еңбектердің біразы біздің мектеп өкілдеріне қатысты таралған жалған қауесеттер мен негізсіз жалаларға жауап ретінде жазылып, біздің ұстанымымыз сәләфус-салих сенімдеріне сай екендігін баяндау мақсатында жарық көрген.

1. «әл-Фиқһул-Әкбар». Имам Әбу Ханифаға (ө. 150 х.ж.) тиесілі негізгі еңбек. Бұл кітаптың бірнеше жеткізілу жолы бар. Соның ішінде сенімді нұсқасы Хаммад ибн Әби Ханифа арқылы жеткен. Ал, тағы бір нұсқасы Әбу Мутиғ әл-Балхи арқылы келеді, бұл еңбек «әл-Фиқһул-Әбсат» атымен танылған. Сонымен қатар төменде имам Әбу Ханифаның үш еңбегі көрсетілген.

2. «Китаб әл-Уәсия». Еңбек Мулла Хусайн ибн Искандир әл-Ханафидің шархымен бірге жарық көрген. (Индия, Хайдарабад, 1321 х.ж.б)

3. «Әлим уәл-Мута’алим». (Шейх Захид әл-Кәусәридің ескертпелерімен жарық көрген) Оны шәкірті Әбу Муқатил Хафс ибн Сәләм әс-Самарқанди (ө. 208 х.ж.) жеткізген.

4. «әр-Рисәлә иләә Усман әл-Бәтти».

5. «Китәб әт-Тәухид» - Имам Әбу Мәнсур әл-Матуриди (ө. 333 х.ж.)

6. «Тә’уиләт Әһлус-сунна уәл-жәмә’ә» - Әбу Мансур әл-Матуридидің жиынтығы 10 томнан асатын «Тәфсир әл-Матуриди» атымен танымал кітабы.

7. «Китәб Усулуд-дин» - Шейх Жамалуддин Ахмад ибн Мухаммад. Қараңыз: Хаджи Халифа «Кәшф әл-Зунун», 2/1157. Автор имам Әбу Мансур әл-Матуридидің шәкірті болған.

8. «Иршәдул-Мухтади фии усул әл-дин» - Әбул Хасан Әли ибн Саид ар-Рустуғфани әл-Ханафи (ө. 345 х.ж.). Автор имам Әбу Мансур әл-Матуридидің шәкірті болған.

9. «Ақидату-л-имам» - Имам Әбул-Қасим Самарқанди (ө. 342 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1157.

Имам Әбу Ханифаның «Фиқһул-әкбәр» кітабына жазылған шархтар:

10. «әл-Хикмә Нәбәууия фии шарх Фиқһ әл-Әкбәр» - Имам Әбул-Қасим Самарқанди. Ғалым Хаким Исхақ атымен белгілі (ө. 342 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1287.

11. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр». Бұл еңбектің авторы ретінде имам Матуриди аталғанымен, шын мәнінде бұл кітапты Әбу Ләйс Самарқандиге (ө. 373 х.ж.) тиесілі делінеді.

12. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - Имам Мухаммад ибн Мухаммад ибн Абдусаттар әл-Қардари (ө. 642 х.ж.). Көшірме нұсқасы «Мәркәз әл-Файсал»-да сақтаулы тұр (8684 нөмір). (әр-Рияд, Сауд Арабиясы)

13. «әл-Иршәд фии шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - Имам Бабарти (ө. 786 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 1/69.

14. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Алауддин әл-Бухари (ө. 848 х.ж.). Кітаптың қолжазба нұсқасы Индияда «Худа Бакш» кітапханасында сақтаулы тұр (10/486).

15. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Ахмад Сайфуддин әл-Нәсәфи (ө. 845 х.ж.). Қолжазба нұсқасы Ливанның Бейрут қаласында «әл-Мәктәбә әл-Жәми’a»-да (459 нөмір) сақтаулы тұр.

16. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Ілияс ибн Ибрахим әс-Синуби әр-Руми (ө. 891 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 1/854. Кітаптың қолжазба нұсқасы Қасиетті Мәдина қаласында «әл-Мәктәбә әл-Махмудия»-да (1916 нөмір) сақтаулы тұр.

17. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Әбул-Мунтаха әл-Мағнисауи ( х.ж. 10 ғ.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1287.

18. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Исхақ әл-Табиб әр-Руми (өлг. 949 х.ж). (Қараңыз: ибн әл-Имәд әл-Ханбали, «Шәджарат әл-Зәһәб», 8/281)

19. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Мухаммад Бахауддин ибн Лутфуллаһ әл-Рахмауи (ө. 952 х.ж.). Кітаптың қолжазбасы Мысырдың Каир қаласындағы «Дәрул-кутуб әл-Мисрия»-да сақтаулы тұр.

20. «әл-Қаулул-Фәсл» (әл-Фиқһул-Әкбәрға пікірнама) – имам Бахауддин Задаһ (өлг. 956 х.ж.)

21. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» («Минәһ әл-Рауд әл-әзһәр» атымен белгілі) – имам Мулла Әли Қари әл-Ханафи (ө. 1014 х.ж.). Соңғы уақыттағы біздің ғалымдар тарапынан жазылған ең үздік еңбектердің бірі: Уахби Сулайман Гауджи әл-Әлбанидің (ө. 2013 ж) «Та’лиқ әл-Муяссир ғәләә шарх әл-Фиқһул-әкбәр» атты бұл еңбекке қатысты аннотациялық ескертпелері.

22. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Исмағил ибн Исхақ әл-Кушайри (ө. 10б1 х.ж.). Қараңыз: «Селим аға» қолжазбасы (6/587). (Стамбул, Туркия)

23. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Абдул-Аууал ибн Абдул-Қаюм әл-Мәусауи (ө. 1064 х.ж. кейін). Қолжазбаның көшірмесі «Мәркәз әл-Файсал»-да сақтаулы тұр (9260 нөмір). (әр-Рияд, Сауд Арабиясы)

24. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Нуриддин әл-Шаруани әл-Бәрусауи (ө. 1065 х.ж). Қараңыз: Исмаил әл-Бәбәни, «Хадиятул-Арифин», 2/449.

25. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Әбу Әли Мурад ибн Усман әл-Мәусили (ө. 1092 х.ж.). Қараңыз: Умар Рида Кәххала, «Мужәм әл-Муаллифин», 12/213; Исмаил әл-Бәбәни, «Хадиятул-Арифин», 2/242.

26. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Нуруддин Әли ибн Мурад әл-Мәусили әл-Умари (ө. 1147 х.ж.). Қараңыз: Исмаил әл-Бәбәни, «Хадиятул-Арифин», 1/766. Қолжазба көшірмесі Британ мұражайында сақтаулы тұр.

27. «Тухфа әл-Нәби фии шарх уә тәржәмә әл-Фиқһул-әкбәр ли Әби Ханифа» - имам Кәуз әл-Хусари Мустафа ибн Мухаммад әл-Руми (ө. 1215 х.ж.). Қараңыз: Исмаил әл-Бәбәни, «Хадиятул-Арифин», 2/454.

28. «әл-Мисбәһ әл-Әзһәр әл-Фиқһул-әкбәр» - шейх Сулайман ибн Расад әл-Зәйяти әл-Мисри (ө. 1347 х.ж.)

29. «әл-Қаул әл-Муяссир ғәләәл-Фиқһул-әкбәр» - имам Аза ибн Әли әл-Хадиди (ө. 1369 х.ж.).

30. «әд-Дәуәл-әбһәр шарх әл-Фиқһул-әкбәр» - имам Нәсихи әл-Фәхими. Қолжазбаның көшірмесі Индияның Рампур қаласындағы «әр-Раза» кітапханасыда сақтаулы тұр. (1/313, 243 нөмір)

31. «әд-Дуррул-әзһәр» - шейх Абдул-Қадир. Бұл еңбек Индияның Ханпур қаласындағы «Мәтбағ Низами»-де 1878 жылы жарық көрген.

32. Ханафи мәзхабының муджтахид имамы Әбу Жәғфәр әт-Тахауидің ақида мәтіні. Әбу Жәғфәр әт-Тахауи имам Әбу Мансур әл-Матуриди мен имам әл-Әшғаирдің замандасы болған. Алайда, олардың өзара кездескендігі туралы ешқандай дерек келмеген. «Ақида әт-Тахауия» әдетте, «Баян әл-Әһлус-сунна уәл-Жәмәғә» деген атпен белгілі және бұл еңбекке көптеген түсініктемелер жазылған. Солардың ішінде, псевдосәләфилердің сүйікті «ғалымдарының» бірі ибн Абил-Ғизз жазған еңбек келіспеушіліктер мен ауытқушылыққа ие болуына байланысты ханафи ғұламалары тарапынан қатаң сынға ұшырап, сенімсіз деп бағаланған. Мысалға, ақида саласы мамандардың бірі Мулла Әли Қари (ө. 1014 х.ж) өзінің «Фиқһул-әкбәр»-ға жасаған шархында, сондай-ақ, соңғы замандағы ханафи ғұламаларының бірі, хадис хафизі Ииам Мухаммад Муртада әл-Зәбиди (ө. 1205 х.ж.) өзінің «Изаф әл-Саада әл-Муттақин» кітабында бұл кісіні сынға алған. Сондай-ақ, өз заманындағы білім иелері де Абил-Ғиззды терістеген.

Төменде, бұл мәтінге жазылған бірнеше түсініктеме аттарын келтірсек:

33. «Шарх әл-Ақидәтул-Тахауия» - әл-Қади Исмағил ибн Ибрахим әш-Шәйбани (ө. 629 х.ж.).

34. «Нур әл-Ләми уәл-Бурхан әс-сәти» - имам Нәжмуддин Биқбарис ибн Йәләнкәлиж әт-Турки (ө. 652 х.ж.). Қолжазба Стамбул қаласындағы «Мәктәбә әл-Сулаймания» кітапханасында сақтаулы тұр (2973 нөмір).

35. «Шарх әл-Ақидәтул-Тахауия» - имам Сужәуддин Хиббатуллаһ ибн Ахмад әт-Туркистани (ө. 736 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1143.

36. «әл-Қала’ид фии шарх әл-Ақа’ид» - имам Махмуд әл-Қунауи. Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1143.

37. «Шарх әл-Ақидә әл-имам әт-Тахауи» - имам Әбу Хафс Сиражуддин Умар ибн Исхақ әл-Ғазнауи әл-Хинди (ө. 773 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1143.

38. «Шарх әл-Ақа’ид әт-Тахауи» - имам Мухаммад ибн Әби Бәкр әл-Ғази әл-Ханафи. (Имам Сахауидің шәкірті болған, 9 ғасыр .х.ж.)

39. «Шарх әл-Ақа’ид әт-Тахауи» - имам Махмуд ибн Мухаммад ибн Әби Исхақ әл-Ханафи (ө. 916 х.ж.). Қараңыз: Умар Рида Кәххала, «Мужәм әл-Муаллифин», 12/193.

40. «Шарх әл-Ақидәтул-Тахауия» - имам Әбул-Аббас Ахмад ибн Масғуд ибн Абдур-Рахман әл-Қунауи (9 ғ.). Қараңыз: Умар Рида Кәххала, «Мужәм әл-Муаллифин», 2/176.

41. «Нурул-йәқин фии усулуд-дин» - имам Кәфи Хасан әл-Буснауи әл-Ахсари (ө. 1025 х.ж). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1143.

42. «Шарх әл-Ақа’ид әт-Тахауи» - имам Абдур-Рахим ибн Әли әл-Амаси (шейх Зада). Қараңыз: Умар Рида Кәххала, «Мужәм әл-Муаллифин», 5/209-210.

43. «Шарх әл-Ақа’ид әт-Тахауи» - шейх Абдул-Ғани әл-Ғунайми әл-Мәйдани (ө.1298 х.ж). Бұл кітап доктор Мухаммад Рияз әл-Мәлих және Мухаммад әл-Хафиздің ескертпелерімен Дамаскте жарық көрген.

44. «Тафсира әл-Адилла» - имам Муғин әл-Нәсәфи (ө. 508 х.ж).

45. «Бәхрул-кәләм» - - имам Муғин әл-Нәсәфи (ө. 508 х.ж).

46. «әл-Тамхид фии усулуд-дин» - имам Муғин әл-Нәсәфи (ө. 508 х.ж).

47. «әл-Бидая минәл-кифая фил-Хидая фии усулуд-дин» - имам Нуруддин Ахмад ибн Махмуд әл-Бухари әс-Сабуни әл-Ханафи (ө. 580 х.ж.).

48. «Рисала фии баянил-и’тиқад ғәләә мәзхәбәл-имам Ағзам әл-Муқаддам Әби Ханифа әл-Нуғмән» - шейх Мухаммад Юсуф Әтиф Паша. Қолжазба көшірмесі Каирдағы «Мәктәбә әл-Әзһар»-да сақтаулы тұр (3488 нөмір).

49. «әс-Сайф әл-Мәшһур фии шарх ақида Әби Мансур әл-Матуриди» - имам Тәжуддин әс-Субки. Қолжазба Мәдинадағы «Мәктәбә Ариф-Хикмат»-та сақтаулы.

50. «Усулуддин» - шейх Әбул-Юсур әл-Бәздауи (ө. 493 х.ж.).

51. «Тәфсир ән-Нәсәфи» («Мәдәрик әт-Тәнзил») – Әбу Бәракат ән-Нәсәфи (ө. 710 х.ж). Бұл кітап Матуриди ақидасының ережелеріне сәйкес жазылған Құран тәпсірі.

52. «Жәми әл-мутин фии хаққ әнуа’ әл-сифәтәл-иләһия уәл-ақа’ид әл-Матуридия» - шейх Ахмад Дияуддин.

53. «әл-Мусауира» - имам Камал ибн әл-Хумам ( ө. 861 х.ж.). имам өз заманындағы Ханафи мәзхабының мужтахид имамдарынан болған. Сондай-ақ, хадис саласында ибн Хажар әл-Асқаланидің шәкірті болған.

54. «әл-Мусамира шарх әл-Мусауира ли ибн әл-Хумам» - шейх Камалуддин Мухаммад, танымал есімі – ибн Әби Шариф әл-Мақдиси (ө. 905 х.ж.)

55. Әл-Хафиз Қасим ибн Қутлубуғаның (ө. 897 х.ж.) «Хашиясы». Имам Камал ибн әл-Хумамның атақты шәкірттерінің бірі.

56. Имам Әбу Хафс Нәжмуддин ән-Нәсәфидің (ө. 537 х.ж.) ақида еңбегі. Бұл еңбекке қатысты көлемі әртүрлі 70-ке жуық түсіндірме кітаптар жарық көрген. Төменде солардың негізгі 15 еңбектің аттары келтіріледі:

57. «Шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Сағд әл-Тафтазани (ө. 791 х.ж). Бұл кітапқа қатысты мухаддис шейх Абдул-Азиз әд-Дехлауидің (Шах Уалилланың ұлы) ескертпелері бар. Бұл кітап Индияда Деобандтағы «әл-Мәктәбәл-Имдадия»-да басылып шыққан.

58. «Хашия әл-Каяли (ө. 870 х.ж) ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия».

59. «Хашия әл-Ассам ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия».

60. «әл-Хауашил-Бахия ғәләә әл-ақа’ид ән-Нәсәфия».

61. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Абдул-Хаким ибн Шамсуддин әл-Хинди (ө. 1067 х.ж). Қолжазба Сауд Арабиясының әр-Рияд қаласындағы «Марказ әл-Мәлик Файсал»-да сақтаулы тұр (01158 нөмір).

62. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Ибраһим ибн Мухаммад ибн Араб Шах әл-Исфараини. Қолжазба Сауд Арабиясының әр-Рияд қаласындағы «Марказ әл-Мәлик Файсал»-да сақтаулы тұр (01148 нөмір).

63. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - шейх Абул-Хасан ибн әл-Афдал. Қолжазба Сауд Арабиясының әр-Рияд қаласындағы «Марказ әл-Мәлик Файсал»-да сақтаулы тұр (04780 нөмір).

64. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - шейх Муслихуддин Мустафа әл-Қасталлани. Қолжазба Сауд Арабиясының әр-Рияд қаласындағы «Марказ әл-Мәлик Файсал»-да сақтаулы тұр (07363 нөмір).

65. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Ахмад ибн Мухаммад ибн Умар (ө. 785 х.ж.) . Қолжазба Ирактың Маусул қаласындағы «Мәктәбә әл-Ауқаф»-да сақтаулы тұр (202, (2, 241)).

66. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Абдур-Рахман ибн Ибрахим әл-Курди (ө. 1064 х.ж.). Қолжазба Тунистегі «Жәмиғ әл-Зайтуния»-ның «әл-Мәктәбәл-Абдалия» кітапханасында сақтаулы (3/91, 1445 нөмір)

67. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Илияс Паша (Хасан ибн Хусайн ибн Мухаммад) әл-Талиши (ө. 964 х.ж.). Қолжазба «Мәктәбә Фатих Хан»-да сақтаулы (5/236, 4 нөмір)

68. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Хасан ибн Мухаммад әл-Финари (ө. 886 х.ж.). Қолжазба Индияның Рампур қаласында «Раза» кітапханасында сақтаулы (1/284, 19 нөмір).

69. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Ахмад ибн Юнус әл-Шалаби (ө. 947 х.ж.). Қолжазба Индияның Рампур қаласында «Раза» кітапханасында сақтаулы (1/126).

70. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Хусайн ибн Хасан әл-Хуссайни әл-Калкали (ө. 1094 х.ж.). Қолжазба Мысырдың Каир қаласындағы «Дарул-кутуб Мисрия»-да сақтаулы (1/173. 1089 нөмір).

71. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия ли Тафтазани» - имам Мулла Әли Қари (ө. 1014 х.ж.). Қолжазба Мюнхенде (866 нөмір), Берлинде (2436 нөмір) сақтаулы. Сондай-ақ, қолжазба көшірмесі Америкадағы Перинстон университетінде бар.

72. «әл-Сауад әл-Ағзам» - шейх Абул-Қасим әл-Хаким әс-Самарқанди (ө. 342 х.ж.). Автор имам Мансур әл-Матуридидің шәкірті болған.

73. «Сәләмул-ахкам ғәләә Сауад әл-Ағзам» - шейх Ибрахим Хилми әл-Уәфи.

74. «әл-Саһа’иф әл-иләһия» - шейх Шамсуддин әс-Самарқанди.

75. «Ишратул-марам мин `ибратил имам» - ал-Қади Камалуддин Ахмад әл-Баязи (ө. 1097 х.ж.). Бұл еңбек мына 5 кітапқа негізделіп жазылған: «Фиқһул-Әкбәр», «Фиқһул-Әбсат», «әл-Уәсия», «Әлим уәл-Мута’аллим», «әр-Рисәлә иләә Усман әл-Бәтти».

76. «Китабут-Тамхид ли Қауа’ид әт-Таухид» - имам Абуз-Занағ әл-Ламиши әл-Ханафи

77. «Бәд’ул-Амали» - имам Суражуддин әл-Уши. Төменде бұл еңбекке жазылған үш шарх кітабы көрсетілген:

78. «Дәу’әл-ма’али шарх Бәд’ул-Амали» - Мулла Әли Қари (ө. 1014 х.ж.).

79. «Мухтасар шарх әл-Бәкри ғәләә Бәд’ул-Амали»

80. «Нухбатул-ла’али ли шарх Бәд’ул-Амали» - имам Мухаммад әл-Раухауи (ө. 1228 х.ж)

Жинақтаған: Абул-Хасан Хуссайн Ахмад
Ақпан, 2015/ Раби әз-Зани, 1436
Дереккөз: darultahqiq.com

Hanafi.kz

بسم الله الرّحمن الرّحيم
الحمد لله رب العالمين والصلاة و السلام علي رسولنا محمد و علي اله و صحبه اجمعين

Төменде әһлу сунна уәл-жәмәғат ұстанымына сәйкес жазылған ақида бабына қатысты ханафи фиқһ мектебі ғалымдарының таңдаулы 80 кітаптың тізімі көрсетілген. Тізім біздің мәзхбымыздың негізін қалаушы имам Ағзам Әбу Ханифаның (рахимахуллаҺ) еңбектерінен бастап, соңғы уақыттардағы ханафи ғалымдарының еңбектерін қамтиды. Бұл еңбектер араб тілінде жазылған, алайда, олардың кейбірі өзге тілдерге аударылған. Бұл тізімнен байқалатын тағы бір нәрсе, ханафи мәзхаб ғалымдары ақиқат пен жалғанды ажырату үшін ақида саласында да ғасырлар бойы тер төгіп, әһлу сунна ұстанымын қорғаштауда ерекше үлес қосқандығы.

Бұл еңбектердің дені өз уақытында әһлу сунна жолынан ауытқып, 72 ағымның санатына қосылған фирқалардың қателіктері мен адасушылықтарын әшкереу мақсатында жазылған. Сондай-ақ, бұл еңбектердің біразы біздің мектеп өкілдеріне қатысты таралған жалған қауесеттер мен негізсіз жалаларға жауап ретінде жазылып, біздің ұстанымымыз сәләфус-салих сенімдеріне сай екендігін баяндау мақсатында жарық көрген.

1. «әл-Фиқһул-Әкбар». Имам Әбу Ханифаға (ө. 150 х.ж.) тиесілі негізгі еңбек. Бұл кітаптың бірнеше жеткізілу жолы бар. Соның ішінде сенімді нұсқасы Хаммад ибн Әби Ханифа арқылы жеткен. Ал, тағы бір нұсқасы Әбу Мутиғ әл-Балхи арқылы келеді, бұл еңбек «әл-Фиқһул-Әбсат» атымен танылған. Сонымен қатар төменде имам Әбу Ханифаның үш еңбегі көрсетілген.

2. «Китаб әл-Уәсия». Еңбек Мулла Хусайн ибн Искандир әл-Ханафидің шархымен бірге жарық көрген. (Индия, Хайдарабад, 1321 х.ж.б)

3. «Әлим уәл-Мута’алим». (Шейх Захид әл-Кәусәридің ескертпелерімен жарық көрген) Оны шәкірті Әбу Муқатил Хафс ибн Сәләм әс-Самарқанди (ө. 208 х.ж.) жеткізген.

4. «әр-Рисәлә иләә Усман әл-Бәтти».

5. «Китәб әт-Тәухид» - Имам Әбу Мәнсур әл-Матуриди (ө. 333 х.ж.)

6. «Тә’уиләт Әһлус-сунна уәл-жәмә’ә» - Әбу Мансур әл-Матуридидің жиынтығы 10 томнан асатын «Тәфсир әл-Матуриди» атымен танымал кітабы.

7. «Китәб Усулуд-дин» - Шейх Жамалуддин Ахмад ибн Мухаммад. Қараңыз: Хаджи Халифа «Кәшф әл-Зунун», 2/1157. Автор имам Әбу Мансур әл-Матуридидің шәкірті болған.

8. «Иршәдул-Мухтади фии усул әл-дин» - Әбул Хасан Әли ибн Саид ар-Рустуғфани әл-Ханафи (ө. 345 х.ж.). Автор имам Әбу Мансур әл-Матуридидің шәкірті болған.

9. «Ақидату-л-имам» - Имам Әбул-Қасим Самарқанди (ө. 342 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1157.

Имам Әбу Ханифаның «Фиқһул-әкбәр» кітабына жазылған шархтар:

10. «әл-Хикмә Нәбәууия фии шарх Фиқһ әл-Әкбәр» - Имам Әбул-Қасим Самарқанди. Ғалым Хаким Исхақ атымен белгілі (ө. 342 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1287.

11. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр». Бұл еңбектің авторы ретінде имам Матуриди аталғанымен, шын мәнінде бұл кітапты Әбу Ләйс Самарқандиге (ө. 373 х.ж.) тиесілі делінеді.

12. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - Имам Мухаммад ибн Мухаммад ибн Абдусаттар әл-Қардари (ө. 642 х.ж.). Көшірме нұсқасы «Мәркәз әл-Файсал»-да сақтаулы тұр (8684 нөмір). (әр-Рияд, Сауд Арабиясы)

13. «әл-Иршәд фии шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - Имам Бабарти (ө. 786 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 1/69.

14. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Алауддин әл-Бухари (ө. 848 х.ж.). Кітаптың қолжазба нұсқасы Индияда «Худа Бакш» кітапханасында сақтаулы тұр (10/486).

15. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Ахмад Сайфуддин әл-Нәсәфи (ө. 845 х.ж.). Қолжазба нұсқасы Ливанның Бейрут қаласында «әл-Мәктәбә әл-Жәми’a»-да (459 нөмір) сақтаулы тұр.

16. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Ілияс ибн Ибрахим әс-Синуби әр-Руми (ө. 891 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 1/854. Кітаптың қолжазба нұсқасы Қасиетті Мәдина қаласында «әл-Мәктәбә әл-Махмудия»-да (1916 нөмір) сақтаулы тұр.

17. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Әбул-Мунтаха әл-Мағнисауи ( х.ж. 10 ғ.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1287.

18. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Исхақ әл-Табиб әр-Руми (өлг. 949 х.ж). (Қараңыз: ибн әл-Имәд әл-Ханбали, «Шәджарат әл-Зәһәб», 8/281)

19. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Мухаммад Бахауддин ибн Лутфуллаһ әл-Рахмауи (ө. 952 х.ж.). Кітаптың қолжазбасы Мысырдың Каир қаласындағы «Дәрул-кутуб әл-Мисрия»-да сақтаулы тұр.

20. «әл-Қаулул-Фәсл» (әл-Фиқһул-Әкбәрға пікірнама) – имам Бахауддин Задаһ (өлг. 956 х.ж.)

21. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» («Минәһ әл-Рауд әл-әзһәр» атымен белгілі) – имам Мулла Әли Қари әл-Ханафи (ө. 1014 х.ж.). Соңғы уақыттағы біздің ғалымдар тарапынан жазылған ең үздік еңбектердің бірі: Уахби Сулайман Гауджи әл-Әлбанидің (ө. 2013 ж) «Та’лиқ әл-Муяссир ғәләә шарх әл-Фиқһул-әкбәр» атты бұл еңбекке қатысты аннотациялық ескертпелері.

22. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Исмағил ибн Исхақ әл-Кушайри (ө. 10б1 х.ж.). Қараңыз: «Селим аға» қолжазбасы (6/587). (Стамбул, Туркия)

23. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Абдул-Аууал ибн Абдул-Қаюм әл-Мәусауи (ө. 1064 х.ж. кейін). Қолжазбаның көшірмесі «Мәркәз әл-Файсал»-да сақтаулы тұр (9260 нөмір). (әр-Рияд, Сауд Арабиясы)

24. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Нуриддин әл-Шаруани әл-Бәрусауи (ө. 1065 х.ж). Қараңыз: Исмаил әл-Бәбәни, «Хадиятул-Арифин», 2/449.

25. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Әбу Әли Мурад ибн Усман әл-Мәусили (ө. 1092 х.ж.). Қараңыз: Умар Рида Кәххала, «Мужәм әл-Муаллифин», 12/213; Исмаил әл-Бәбәни, «Хадиятул-Арифин», 2/242.

26. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Нуруддин Әли ибн Мурад әл-Мәусили әл-Умари (ө. 1147 х.ж.). Қараңыз: Исмаил әл-Бәбәни, «Хадиятул-Арифин», 1/766. Қолжазба көшірмесі Британ мұражайында сақтаулы тұр.

27. «Тухфа әл-Нәби фии шарх уә тәржәмә әл-Фиқһул-әкбәр ли Әби Ханифа» - имам Кәуз әл-Хусари Мустафа ибн Мухаммад әл-Руми (ө. 1215 х.ж.). Қараңыз: Исмаил әл-Бәбәни, «Хадиятул-Арифин», 2/454.

28. «әл-Мисбәһ әл-Әзһәр әл-Фиқһул-әкбәр» - шейх Сулайман ибн Расад әл-Зәйяти әл-Мисри (ө. 1347 х.ж.)

29. «әл-Қаул әл-Муяссир ғәләәл-Фиқһул-әкбәр» - имам Аза ибн Әли әл-Хадиди (ө. 1369 х.ж.).

30. «әд-Дәуәл-әбһәр шарх әл-Фиқһул-әкбәр» - имам Нәсихи әл-Фәхими. Қолжазбаның көшірмесі Индияның Рампур қаласындағы «әр-Раза» кітапханасыда сақтаулы тұр. (1/313, 243 нөмір)

31. «әд-Дуррул-әзһәр» - шейх Абдул-Қадир. Бұл еңбек Индияның Ханпур қаласындағы «Мәтбағ Низами»-де 1878 жылы жарық көрген.

32. Ханафи мәзхабының муджтахид имамы Әбу Жәғфәр әт-Тахауидің ақида мәтіні. Әбу Жәғфәр әт-Тахауи имам Әбу Мансур әл-Матуриди мен имам әл-Әшғаирдің замандасы болған. Алайда, олардың өзара кездескендігі туралы ешқандай дерек келмеген. «Ақида әт-Тахауия» әдетте, «Баян әл-Әһлус-сунна уәл-Жәмәғә» деген атпен белгілі және бұл еңбекке көптеген түсініктемелер жазылған. Солардың ішінде, псевдосәләфилердің сүйікті «ғалымдарының» бірі ибн Абил-Ғизз жазған еңбек келіспеушіліктер мен ауытқушылыққа ие болуына байланысты ханафи ғұламалары тарапынан қатаң сынға ұшырап, сенімсіз деп бағаланған. Мысалға, ақида саласы мамандардың бірі Мулла Әли Қари (ө. 1014 х.ж) өзінің «Фиқһул-әкбәр»-ға жасаған шархында, сондай-ақ, соңғы замандағы ханафи ғұламаларының бірі, хадис хафизі Ииам Мухаммад Муртада әл-Зәбиди (ө. 1205 х.ж.) өзінің «Изаф әл-Саада әл-Муттақин» кітабында бұл кісіні сынға алған. Сондай-ақ, өз заманындағы білім иелері де Абил-Ғиззды терістеген.

Төменде, бұл мәтінге жазылған бірнеше түсініктеме аттарын келтірсек:

33. «Шарх әл-Ақидәтул-Тахауия» - әл-Қади Исмағил ибн Ибрахим әш-Шәйбани (ө. 629 х.ж.).

34. «Нур әл-Ләми уәл-Бурхан әс-сәти» - имам Нәжмуддин Биқбарис ибн Йәләнкәлиж әт-Турки (ө. 652 х.ж.). Қолжазба Стамбул қаласындағы «Мәктәбә әл-Сулаймания» кітапханасында сақтаулы тұр (2973 нөмір).

35. «Шарх әл-Ақидәтул-Тахауия» - имам Сужәуддин Хиббатуллаһ ибн Ахмад әт-Туркистани (ө. 736 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1143.

36. «әл-Қала’ид фии шарх әл-Ақа’ид» - имам Махмуд әл-Қунауи. Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1143.

37. «Шарх әл-Ақидә әл-имам әт-Тахауи» - имам Әбу Хафс Сиражуддин Умар ибн Исхақ әл-Ғазнауи әл-Хинди (ө. 773 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1143.

38. «Шарх әл-Ақа’ид әт-Тахауи» - имам Мухаммад ибн Әби Бәкр әл-Ғази әл-Ханафи. (Имам Сахауидің шәкірті болған, 9 ғасыр .х.ж.)

39. «Шарх әл-Ақа’ид әт-Тахауи» - имам Махмуд ибн Мухаммад ибн Әби Исхақ әл-Ханафи (ө. 916 х.ж.). Қараңыз: Умар Рида Кәххала, «Мужәм әл-Муаллифин», 12/193.

40. «Шарх әл-Ақидәтул-Тахауия» - имам Әбул-Аббас Ахмад ибн Масғуд ибн Абдур-Рахман әл-Қунауи (9 ғ.). Қараңыз: Умар Рида Кәххала, «Мужәм әл-Муаллифин», 2/176.

41. «Нурул-йәқин фии усулуд-дин» - имам Кәфи Хасан әл-Буснауи әл-Ахсари (ө. 1025 х.ж). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1143.

42. «Шарх әл-Ақа’ид әт-Тахауи» - имам Абдур-Рахим ибн Әли әл-Амаси (шейх Зада). Қараңыз: Умар Рида Кәххала, «Мужәм әл-Муаллифин», 5/209-210.

43. «Шарх әл-Ақа’ид әт-Тахауи» - шейх Абдул-Ғани әл-Ғунайми әл-Мәйдани (ө.1298 х.ж). Бұл кітап доктор Мухаммад Рияз әл-Мәлих және Мухаммад әл-Хафиздің ескертпелерімен Дамаскте жарық көрген.

44. «Тафсира әл-Адилла» - имам Муғин әл-Нәсәфи (ө. 508 х.ж).

45. «Бәхрул-кәләм» - - имам Муғин әл-Нәсәфи (ө. 508 х.ж).

46. «әл-Тамхид фии усулуд-дин» - имам Муғин әл-Нәсәфи (ө. 508 х.ж).

47. «әл-Бидая минәл-кифая фил-Хидая фии усулуд-дин» - имам Нуруддин Ахмад ибн Махмуд әл-Бухари әс-Сабуни әл-Ханафи (ө. 580 х.ж.).

48. «Рисала фии баянил-и’тиқад ғәләә мәзхәбәл-имам Ағзам әл-Муқаддам Әби Ханифа әл-Нуғмән» - шейх Мухаммад Юсуф Әтиф Паша. Қолжазба көшірмесі Каирдағы «Мәктәбә әл-Әзһар»-да сақтаулы тұр (3488 нөмір).

49. «әс-Сайф әл-Мәшһур фии шарх ақида Әби Мансур әл-Матуриди» - имам Тәжуддин әс-Субки. Қолжазба Мәдинадағы «Мәктәбә Ариф-Хикмат»-та сақтаулы.

50. «Усулуддин» - шейх Әбул-Юсур әл-Бәздауи (ө. 493 х.ж.).

51. «Тәфсир ән-Нәсәфи» («Мәдәрик әт-Тәнзил») – Әбу Бәракат ән-Нәсәфи (ө. 710 х.ж). Бұл кітап Матуриди ақидасының ережелеріне сәйкес жазылған Құран тәпсірі.

52. «Жәми әл-мутин фии хаққ әнуа’ әл-сифәтәл-иләһия уәл-ақа’ид әл-Матуридия» - шейх Ахмад Дияуддин.

53. «әл-Мусауира» - имам Камал ибн әл-Хумам ( ө. 861 х.ж.). имам өз заманындағы Ханафи мәзхабының мужтахид имамдарынан болған. Сондай-ақ, хадис саласында ибн Хажар әл-Асқаланидің шәкірті болған.

54. «әл-Мусамира шарх әл-Мусауира ли ибн әл-Хумам» - шейх Камалуддин Мухаммад, танымал есімі – ибн Әби Шариф әл-Мақдиси (ө. 905 х.ж.)

55. Әл-Хафиз Қасим ибн Қутлубуғаның (ө. 897 х.ж.) «Хашиясы». Имам Камал ибн әл-Хумамның атақты шәкірттерінің бірі.

56. Имам Әбу Хафс Нәжмуддин ән-Нәсәфидің (ө. 537 х.ж.) ақида еңбегі. Бұл еңбекке қатысты көлемі әртүрлі 70-ке жуық түсіндірме кітаптар жарық көрген. Төменде солардың негізгі 15 еңбектің аттары келтіріледі:

57. «Шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Сағд әл-Тафтазани (ө. 791 х.ж). Бұл кітапқа қатысты мухаддис шейх Абдул-Азиз әд-Дехлауидің (Шах Уалилланың ұлы) ескертпелері бар. Бұл кітап Индияда Деобандтағы «әл-Мәктәбәл-Имдадия»-да басылып шыққан.

58. «Хашия әл-Каяли (ө. 870 х.ж) ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия».

59. «Хашия әл-Ассам ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия».

60. «әл-Хауашил-Бахия ғәләә әл-ақа’ид ән-Нәсәфия».

61. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Абдул-Хаким ибн Шамсуддин әл-Хинди (ө. 1067 х.ж). Қолжазба Сауд Арабиясының әр-Рияд қаласындағы «Марказ әл-Мәлик Файсал»-да сақтаулы тұр (01158 нөмір).

62. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Ибраһим ибн Мухаммад ибн Араб Шах әл-Исфараини. Қолжазба Сауд Арабиясының әр-Рияд қаласындағы «Марказ әл-Мәлик Файсал»-да сақтаулы тұр (01148 нөмір).

63. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - шейх Абул-Хасан ибн әл-Афдал. Қолжазба Сауд Арабиясының әр-Рияд қаласындағы «Марказ әл-Мәлик Файсал»-да сақтаулы тұр (04780 нөмір).

64. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - шейх Муслихуддин Мустафа әл-Қасталлани. Қолжазба Сауд Арабиясының әр-Рияд қаласындағы «Марказ әл-Мәлик Файсал»-да сақтаулы тұр (07363 нөмір).

65. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Ахмад ибн Мухаммад ибн Умар (ө. 785 х.ж.) . Қолжазба Ирактың Маусул қаласындағы «Мәктәбә әл-Ауқаф»-да сақтаулы тұр (202, (2, 241)).

66. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Абдур-Рахман ибн Ибрахим әл-Курди (ө. 1064 х.ж.). Қолжазба Тунистегі «Жәмиғ әл-Зайтуния»-ның «әл-Мәктәбәл-Абдалия» кітапханасында сақтаулы (3/91, 1445 нөмір)

67. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Илияс Паша (Хасан ибн Хусайн ибн Мухаммад) әл-Талиши (ө. 964 х.ж.). Қолжазба «Мәктәбә Фатих Хан»-да сақтаулы (5/236, 4 нөмір)

68. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Хасан ибн Мухаммад әл-Финари (ө. 886 х.ж.). Қолжазба Индияның Рампур қаласында «Раза» кітапханасында сақтаулы (1/284, 19 нөмір).

69. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Ахмад ибн Юнус әл-Шалаби (ө. 947 х.ж.). Қолжазба Индияның Рампур қаласында «Раза» кітапханасында сақтаулы (1/126).

70. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Хусайн ибн Хасан әл-Хуссайни әл-Калкали (ө. 1094 х.ж.). Қолжазба Мысырдың Каир қаласындағы «Дарул-кутуб Мисрия»-да сақтаулы (1/173. 1089 нөмір).

71. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия ли Тафтазани» - имам Мулла Әли Қари (ө. 1014 х.ж.). Қолжазба Мюнхенде (866 нөмір), Берлинде (2436 нөмір) сақтаулы. Сондай-ақ, қолжазба көшірмесі Америкадағы Перинстон университетінде бар.

72. «әл-Сауад әл-Ағзам» - шейх Абул-Қасим әл-Хаким әс-Самарқанди (ө. 342 х.ж.). Автор имам Мансур әл-Матуридидің шәкірті болған.

73. «Сәләмул-ахкам ғәләә Сауад әл-Ағзам» - шейх Ибрахим Хилми әл-Уәфи.

74. «әл-Саһа’иф әл-иләһия» - шейх Шамсуддин әс-Самарқанди.

75. «Ишратул-марам мин `ибратил имам» - ал-Қади Камалуддин Ахмад әл-Баязи (ө. 1097 х.ж.). Бұл еңбек мына 5 кітапқа негізделіп жазылған: «Фиқһул-Әкбәр», «Фиқһул-Әбсат», «әл-Уәсия», «Әлим уәл-Мута’аллим», «әр-Рисәлә иләә Усман әл-Бәтти».

76. «Китабут-Тамхид ли Қауа’ид әт-Таухид» - имам Абуз-Занағ әл-Ламиши әл-Ханафи

77. «Бәд’ул-Амали» - имам Суражуддин әл-Уши. Төменде бұл еңбекке жазылған үш шарх кітабы көрсетілген:

78. «Дәу’әл-ма’али шарх Бәд’ул-Амали» - Мулла Әли Қари (ө. 1014 х.ж.).

79. «Мухтасар шарх әл-Бәкри ғәләә Бәд’ул-Амали»

80. «Нухбатул-ла’али ли шарх Бәд’ул-Амали» - имам Мухаммад әл-Раухауи (ө. 1228 х.ж)

Жинақтаған: Абул-Хасан Хуссайн Ахмад
Ақпан, 2015/ Раби әз-Зани, 1436
Дереккөз: darultahqiq.com

Hanafi.kz

Ханафи мәзһабының имамы, атақты мужтаһид ғалым Әбу Ханифа Нұғман ибн Сәбит ибн Зута ибн Мааһ Исламда құқықтық ойлау жүйесінің және үкім шығару саласының дамуына сүбелі үлес қосып, Әбу Ханифа немесе Имам Ағзам деген атпен танымал болған. Имамның куниясы* Әбу Ханифа болғанымен оның Ханифа деген қызы, тіпті ұлы Хаммадтан басқа перзенті болмағандығы мәлім. Оның бұлай аталуы, Ирак жерінде «ханифа» деп аталатын жазу құралын яки сия сауытын үнемі жанынан тастамай алып жүргендігінен немесе «ханиф» сөзінің сөздік мағынасына орай, туралық пен шындықтан айнымаған адам болғандығынан деп түсіндіргендер болған. Сондықтан да «Әбу Ханифа» сөзін тікелей мағынада күниясы емес, лақабы немесе ныспысы деп білген жөн. Оның бастамасымен құрылған әрі шәкірттерінің білімге деген талпыныстарының нәтижесінде кең етек жайған Ирак фиқһ мектебі де имамның осы есіміне орай «Ханафи мҽзһабы» деп аталған. Нұғман ибн Сәбитке «Ұлы Имам» деген мағынаға келетін Имам Ағзам сипатының берілу себебін, замандастарының арасында мәртебелі дәрежеге қол жеткізуі, құқықтық ойлау жүйесі мен үкім шығару әдістемесінде даңғыл жол ашып бергендігі, сондай-ақ өзінен кейін көптеген фиқһшы ғаламдардың тарапынан оның көзқарастары мен әдістемелерінің ерекше қолдау тапқандығымен байланыстыруға болады.

Бұл кітапшада «Әһли сүннет уәл-жамағат» ғұламаларының бірі, Әбу Ханифаның ізбасары, ақида ілімінің білгірі Имам Матуриди жайлы сөз болады.

Имам Матуриди өз дәуірінде тура жолдың имамы, Ақида ғалымдарының имамы деген құрметке ие болған.

Имам Матуридидің еңбектерін оқи отырып, оның кәлам, мәҽзһабтар тарихы, фиқһ әдістемесі мен тәпсір саласында өзіндік орны бар ірі ғалым екендігін пайымдауға болады. Кітапшада ғалымның өмірі, ұстанымдары, ұстаздары мен шәкірттері жайында сөз болады.

Кітапша барша оқырман қауымға арналған.

Бүгін ҚМДБ Қажылық Миссиясының төрағасы, наиб мүфти Серікбай қажы Ораз қажылық компанияларымен өткен кездесуде еліміздің қажыларын тасмалдау мәселелері оңды шешімін тауып, ондағы қызметтің жүйелі жолға қойылғанын жеткізді.

«Қазақстан тарапынан белгіленген SСAT әуекомпаниясының қажыларды тасымалдауға қатыса алмауына байланысты Flynas әуекомпаниясы еліміздің қажыларына толықтай қызмет көрсетеді. Биыл еліміздің қажылары үшін Flynas әуекомпаниясының 375 адамды құрайтын Airbus 330, 300 жолаушыға арналған Boeing 767 және Boeing 757 (210 адам) маркалы ұшақтары бекітілді. Бұл бастама қажыларымызға қызмет көрсету сапасын арттыру жұмыстарына ықпал етеді», – деді ҚМДБ Қажылық Миссиясының төрағасы, наиб мүфти Серікбай қажы Ораз.

Басқосуға қатысқан қажылық компаниялары өкілдері де бұл бастаманың қажылар үшін оңтайлы жағдай туғызып отырғанын айтты. Бүгінде Алматы қаласынан Меккеге таяу орналасқан Жидда шаһарына дейін ашылған тікелей рейс қажыларға уақыт пен қаржы үнемдеуге мүмкіндік береді.

Айта кетейік, бүгінде Flynas халықаралық әуекомпаниясы әлемнің көптеген елдерінен қажылар тасымалдайды. Атап айтқанда, Индонезия, Малайзия, Үндістан, Балтық жағалауы елдері, Африка, Орта Азиядан Тәжікістан, Қырғызстан, Қазақстан қажыларына қызмет көрсетеді.

ҚМДБ баспасөз қызметі
muftyat.kz

Намаз оқып өз өмірін дінге арнаған иманды әр пенде өз нәпсісін тежеу керек екендігін қасиетті Құран Кәрім мен Пайғамбарымыз Мухаммад (с.ғ.с.) хадистерінен оқып біледі. Нәпсімізді құрықтап тәрбиелеу адам баласын екі дүние бақытына жеткізері сөзсіз анық. Алла Тағала Құран Кәрімде:

أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ ﴿١١٥﴾ سورة المؤمنون

«Ей, адам баласы! Бізді өздеріңді бекер-босқа жаратты, біздің алдымызға қайтарылмаймыз деп, ойлайсындар ма?» (Муминун, 115-аят)-деп ескертті. Жәнеде:

أَيَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَن يُتْرَكَ سُدًى ﴿٣٦﴾ سورة القيامة

«Адам өзін емін-еркін жіберіледі деп ойлай ма?!» (Қиямет,36-аят) десе, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Ақылды – нәпсісіне йе болып, оны жауапқа тартып, өлімнен кейінгі өмір үшін тырысқан адам. Ал, ақымақ – нәпсіқұмарлығына беріліп жүріп, Алладан жақсылық күткен адам»1 -деген. Сол себепті әр адам өз нәпсісін тазартып тақуалыққа ден қоюы қажет. Алла Тағала:

قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا ﴿٩﴾ وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا ﴿١٠﴾ سورة الشمس

«Расында нәпсісін тазартқан кісі құтылды да; Әлде кім оны кірлетсе қор болды» (Шамс, 9-10-аяттар) - деп ескертуде.

Ал нәпсімізді құрықтап, тақуалыққа апарар жол әрине құлшылық амалдарын көп қылып орындау. Тек күнделікті бес уақыт намазбенен шектеліп қалмай нәпіл ораза және нәпіл намаздарды да қолға алу. Ал нәпіл намаздардың ішіндегі сауаптыларының бірі әрине түнгі намаз – тахаджуд.

Намаздың бұл түрі турасында атақты Имам Абу Хамид Мухаммад ибн Мухаммад ал-Ғазали ат-Туси «Ихия улум ад-дин» деген еңбегінде «Түнде құлшылық үшін тұрудың маңыздылығы» атты бабында мынандай дәлелдер келтіреді:

Алла Тағаланың қасиетті Құран Кәріміндегі аяттарда:

قال تعالى: إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَىٰ مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ ﴿٢٠﴾ سورة المزمل

«(Мұхаммед (с.ғ.с.)) сөз жоқ, Раббың, сенің әрі сенімен бірге болғандардан бір топтың, түннің үштен екісіне жақынырақ, жартысында, үштен бір шамасында намазға тұрғаныңды біледі...» (Зумар, 20-аят).

قال تعالى: إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِيلًا ﴿٦﴾ سورة المزمل

«Шын мәнінде түнде тұру, нәпсіге әсерлі, оқуға қолайлы...» (Музаммил, 6-аят).

Және де Ұлы Жаратушы Йеміз:

قال تعالى: تَتَجَافَىٰ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا ﴿١٦﴾ سورة السجدة

«Олардың жамбастары төсектерінен ажырап, (түнде ұйқыдан түрып,) өздерінің Раббысынан қорқып және үміт етіп тілейді» (Сәжде, 16-аят).

قال تعالى: أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ ﴿٩﴾ سورة الزمر

«Әлде түннің бір уақыттарында сәжде ете әрі тік тұрып /намаз оқып/, ақиреттен сақтана және Раббысының мейірімін үміт ете берілуші ме? /Ей Мухаммад!/» (Зумар, 9-аят).

قال تعالى: وَالَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِيَامًا ﴿٦٤﴾ سورة الفرقان

«Олар түнді, Раббыларына сәжде қылу, тіке тұрумен өткізеді» (Фурқан, 64-сүре).

قال تعالى: وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ ﴿٤٥﴾ سورة البقرة

«Сабыр және намазбен жәрдем тілеңдер. Расында намаз ынталылардан басқаларға ауыр келеді» (Бақара, 45-аят).

Кейбір ғалымдар Құлшылық деген сөздің астарында түн уақытында тұрып намаз оқу және нәпсісімен күрестегі төзімділік деп айтқан.

Пайғамбар (с.ғ.с.) хадистерінен:

عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ - رضي الله عنه - أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ - صلى الله عليه وسلم - قَالَ (يَعْقِدُ الشَّيْطَانُ عَلَى قَافِيَةِ رَأْسِ أَحَدِكُمْ إِذَا هُوَ نَامَ ثَلاَثَ عُقَدٍ، يَضْرِبُ كُلَّ عُقْدَةٍ عَلَيْكَ لَيْلٌ طَوِيلٌ فَارْقُدْ، فَإِنِ اسْتَيْقَظَ فَذَكَرَ اللَّهَ انْحَلَّتْ عُقْدَةٌ، فَإِنْ تَوَضَّأَ انْحَلَّتْ عُقْدَةٌ، فَإِنْ صَلَّى انْحَلَّتْ عُقْدَةٌ فَأَصْبَحَ نَشِيطًا طَيِّبَ النَّفْسِ، وَإِلاَّ أَصْبَحَ خَبِيثَ النَّفْسِ كَسْلاَنَ). متفق عليه.2

«Сендердің қайсы біреулерің ұйқыға жатқанда шайтан желкелерінің тұсына арбаудың үш түйінін түйеді. Әр түйінді шымылдықпен бүркейді де: «Түн әлі ұзақ ұйықта!» -дейді егер ол адам оянып Алланы есіне алса онда бір түйіні шешіледі, егер тұрып дәрет алса тағыда бір түйіні шешіледі, ал егер ол тұрып намаз оқыса үшінші түйіні шешіледі. Сол кезде оның бойы қуатты, ізгі жанды болып тұрады. Ал егер керісінше болса онда ол жалқау, тымыршық болып оянады»-деген.

Тағыда бір хадисте:

عَنْ أَبِي وَائِلٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ ذُكِرَ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ رَجُلٌ نَامَ لَيْلَةً حَتَّى أَصْبَحَ قَالَ ذَاكَ رَجُلٌ بَالَ الشَّيْطَانُ فِي أُذُنَيْهِ 3

Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) түні бойы таң атқанға дейін ұйықтаған адам туралы: «Шайтан жаулап алған адам» -деп айтқан4.

Құрметті мұхтарам жамағат Алла Тағала оқыған намаздарымызды қабыл етіп, қиямет күні Жаратушы Иеміздің алдында жүздеріміздің жарқын болуын нәсіп еткей!

Жітіқара аудандық
«Ержан Тәтішев» мешітінің бас имамы
Есмурзин Сабыржан Зейнелгабиденұлы

1 Тирмизи, қиямет. Ибн Мәджә, зуһд.
2 Имам Бухари мен Имам Муслим риуаят еткен
3 Имам Муслим риуаят еткен
4 Абу Хамид Мухаммад аль- Газали ат-Туси. Возрождение религиозных наук. Том третий. Махачкала 2011. Кітабынан аударылып алынды

Әлемдердің Раббысы Алла Тағалаға сансыз шүкірлер мен мақтаулар болсын. Пайғамбарлар мен елшілердің (ғ.с.) ең ардақтысы пайғамбарымыз Мұхаммадқа (с.ғ.с.) оның отбасына және сахабаларына Алла Тағаланың сәлемі мен салауаттары болғай.

Алла Тағаланы еске алудың артықшылығы жайында айтар болсақ, бір ғұлама өзінің кітабында былай деп айтқан екен: «Расында, парыз құлшылықтарынан кейін, ғибадаттың ең жақсы түрі – Жаратушы Иемізді еске алу, әрі Ислам ғалымдары тіпті, бұған бір ауыздан келіскен».

Екі жол Алланың разылығына жетелейді: пікір қылу (тәфәккур жасау) жолы мен Алла Тғаланы еске алу (зікір ету) жолы.

Біріншіде меңзелген нәрсе, Алла Тағаланың бізге нәсіп еткен рақымы мен нығметі жайында пікір қылу. Ал екіншіде меңзелген нәрсе, Жаратушы Раббымыздың есім-сипаттары мен шариғат белгілеген еске алу (зікір) сөздерін жие қайталап айту.

Құран Кәрімдегі Алла Тағаланы еске алу

Алла Тағала өзінің кітабында былай деген:
}فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ{

«Мені еске алыңдар, Мен де сендерді еске аламын» (Әл-Бақара, 152-аят).

Бір тақуа кісі айтқан екен: «Алланың атымен ант етейін, мен, Раббымның мені қашан есіне алатынын білемін!» Сонда одан сұрапты: «Ия, Раббың қашан сені есіне алады екен?» Ол болса:«Мен оны, есіме алған кезде»,-деп жауап беріпті. Себебі, Алла Тағала былай деп айтқан емес пе еді: «Мені еске алыңдар, Мен де сендерді еске аламын» (Әл-Бақара, 152-аят).

Өлім хәлінде жатқан бір тақуа кісіге: «Алланы есіңе ал»,-деп айтыпты. Сол кезде ол, әлгі айтқан кісіге: «Қазір есіме алатындай, мен Оны ешқашан ұмытқан емеспін!»,-деп жауап қайтарыпты.

Өзінің тақуалығымен танылған Әл-Джунайд ибн Мұхаммад өлім хәлінде Құран оқып жатқанда, оған біреу: «Өлімің болса, келіп қалды, ал енді саған Құран оқудың не қажеті бар»,-деген екен. Сол кезде ол: «Дәл қазір, жақсы істерге менен артық мұқтаж кім бар екен?»,-деп жауап қайтарыпты.

Тағы басқа бір аятта былай делінген:
}يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا (41) وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا (42) {

«Ей иманға келгендер! Алланы жие-жие, көп еске алыңдар, әрі таңертең және кешке Оны дәріптеңдер» (Әл-Ахзаб, 41-42-аяттар).

Қашан адам баласы Алланы көп еске алушылардан болып есептеледі екен?

Ибн Салах: «Кімде-кім, таңертен және кешке шариғат заңдастырған әрі Алла Елшісінен (с.ғ.с.) жеткен зікір сөздерін айтуменен Алланы еске алатын болса, онда ол, Алланы көп еске алушы ерлер мен әйелдердің қатарынан болып есептеледі»,-деген.

Бір ғалым айтты: «Алланы көп еске алу – бұл қашан да тіліңнің Алла Тағаланы еске алудан босамауы», және мұның дәлелі, имам Тирмизи мен имам Ахмад керемет иснадпен жеткізген Абдулла ибн Бусраның хадисы:
عن عبد اللهِ بنِ بُسْرٍ رضي الله عنه أنّ رجُلًا قال: يَا رَسُولَ اللهِ، إِنَّ شَرَائِعَ الإِسْلَامِ قَدْ كَثُرَتْ عَلَيَّ، فَأَخْبِرْنِي بِشَيْءٍ أَتَشَبَّثُ بِهِ. قَالَ: (( لَا يَزَالُ لِسَانُكَ رَطْبًا مِنْ ذِكْرِ الله )).

«Мен айттым: «Ей Алланың Елшісі (с.ғ.с.) Расында, Исламның белгілегені мен үшін өте көп. Сол үшін маған, әрдайым істей алатын сондай бір нәрсені көрсетші». Сонда Алланың Елшісі (с.ғ.с.) маған былай деді: «Олай болса, тілің әрдайым Алланы еске алатын болсын»».

Сондай-ақ мына аятта былай делінген:
}إنَّ فِي خَلْقِ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لآيَاتٍ لأُوْلِي الأَلْبَابِ . الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ{

«Солар Алланы түрегер тұрып, отырған күйі және жамбастап, жатып еске алады, әрі аспандардың және жердің жаратылуы жайында ойланып: «Раббымыз! Сен бұны босқа жаратпадың! Сен /барлық кемшіліктен/ пәксің!»» (Әл-Имран, 191-аят).

Салиқалы адамдар, бірге жиналып, Алланы естеріне алады, ал пасық, күнәһар адамдар, бірге жинала қалса, Шайтанға жақындататын нәрселерді естеріне алады.

Салиқалылардың зікірлері – «әлхамду лиЛләһ» (Аллаға мақтау болсын), «субханаЛла» (Алла пәк), «Аллаһу акбар» (Алла ұлық) және «Лә иләһа илляЛлаһ» (Алладан басқа құдай жоқ) деген сөздерді жие қайталап айтудан тұрады. Ал Алладан теріс бұрылғандардың жие айтатындары – балағат сөздер, өсек, өтірік және біреуді жамандау.

Бір ақын айтқандай:
«Ауруға шалынсақ, Сені есімізге алумен жазыламыз,
Ал сені ұмытуменен, қайтадан дертке ұшыраймыз...»

Ақын осы өлең шумағымен мына нәрсені айтқысы келгендей: «Раббым, қашан жүректерімізді дерт шалса, Сені есімізге алуменен, оны емдейміз де дерттен айығамыз, ал бейқам адамдардың жүректері бос әрі пайдасыз нәрселерді еске алумен дертке шалынып, емделмейді де жазылмайды». Осыған байланысты Алла Тағала айтты:
}الا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ{

«Жүректер Алланың еске салуымен /Құранмен/ тыныштық тауып, орнығады» (Әл-Раъд, 28-аят).

Қанша мәрте жүректерімізді дүние ләззаттарымен толтырып байлауға тырыссақ та, бәрібір де аталмыш өмірлік рахаттар жүрекке тыныштық бермейді...

Сонымен қатар Алла Тала Құран Кәрімде былай деді:
}فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِكُمْ{

«Қашан намазды орындап болсаңдар, Алланы тұрған, отырған және жамбастап жатқан хәлде еске алыңдар» (Ән-Ниса, 103-аят).

Осы аятқа байланысты Ибн Аббас (р.а.) былай деген: «Бұл аятта айтылған сөз мынаны білдіреді: адам баласы Алла Тағаланы түнде және күндіз, құрлықта және теңізде, сапарда және үйде, байлықта және жоқшылықта, ауруға шалынған кезде және саулықта, көпшілікте және жалғыздықта немесе жасырын және айқын түрде еске алуы қажет».

Бұған қоса, Алла Тағала былай деді:
}وَاذْكُر رَّبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالآصَالِ وَلاَ تَكُن مِّنَ الْغَافِلِينَ{

«/Ей Мұхаммад!/ Әрі Раббыңды таңертең және күн батардан алдын бойұсына жалбарынып, қорыққан түрде әрі бәсең үнмен іштей есіңе ал және қаперсіздерден болма» (Әл-Аъраф, 205-аят).

Аса ұлы Алла Пайғамбарға (с.ғ.с.) және барлық мұсылмандарға Раббысын ықыласты түрде еске алуын бұйырды. Таң намазы уақытынан бастап, күн шығып көтерілгенге және екінді (асыр) уақытынан күн батқанға дейінгі уақыт сүннет бойынша Алланы еске алудың өзге уақыттан қадір-қасиеті артық. Алла Тағала құлдарына Өзін ұмыт қалдыруға, қаперсіздік танытуға тыйым салады. Ондай жағдайда аса ұлы Алла оларды өз-өздерін ұмытуға мәжбүр етеді (Имам Табари және А. Саъди тафсирі).

Кейбір кісілер аса маңызды жоғары мансаптарға, зәулім, қымбат үйлерге және байлыққа тым қатты құмарлық танытады, бірақ бұл құмарлықтар еш уақытта оның жүрегіне тыныштық ұялатпайды. Осыған қатысты Алла Тағала айтқан:
}وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَىٰ (124) قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِي أَعْمَىٰ وَقَدْ كُنتُ بَصِيرًا (125) قَالَ كَذَٰلِكَ أَتَتْكَ آيَاتُنَا فَنَسِيتَهَا ۖ وَكَذَٰلِكَ الْيَوْمَ تُنسَىٰ{(126)

«Ал, кім Мені еске салуымнан /Құраннан/ теріс бұрылса, оған тар өмір болады әрі Қайта тірілу күні оны соқыр күйде тірілтеміз. Ол: «Раббым! Мені не үшін соқыр күйде тірілттің?! Мен көретін едім ғой»,-дейді. Алла айтты: «Міне, осылай. Саған аяттарымыз келген еді, бірақ сен оларды ұмыттың. Сол секілді бүгін сен де ұмытыласың»,-дейді.» (ТаҺа, 124-126-аяттар).

Адам баласы дүниеде қанша дәулеті болып, қалағанша өмір сүргенмен, тура жолда болмағандықтан, жүрегі орнықпаған, кеудесі тар, іштей жаман күй кешеді. Ол аса ұлы Алланың үгіт, насихаттарын тыңдап, құлақ асудан қашты, міндеттері жайлы ойламады. Сондықтан аса ұлы Алла одан теріс бұрылып, оны тозақ отына тастады (Ибн Касир және А.Саъди тәфсирі).

Ал екіжүзді мұнафиқтарды сөгіп, Алла Тағала былай деді:
}إِنَّ الْمُنَافِقِينَ يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ وَإِذَا قَامُوا إِلَى الصَّلَاةِ قَامُوا كُسَالَىٰ يُرَاءُونَ النَّاسَ وَلَا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِيلًا{

«Ақиқатында мұнафиқтар Алланы алдамақшы болады, алайда Алла олардың өздерін алдандырып /күнәларын көбейтуге жол беріп, күнә жасауды жеңілдетеді/ қояды. Олар намазға тұрғандарында, салғырт күйде адамдаға көріну үшін тұрады әрі олар Алланы өте аз еске алады» (Ән-Ниса, 142-аят).

Аятта байқағанымыздай, Алла Тағаланы тым аз еске алу мұнафиқтық сипат екендігіне ишарат етілген. Раббысын қаншалықты есіне алып жүргендігін әркімнің өзі білгендіктен, аталмыш сипатқа лайықты болып қалмаудың амалын жасауға тырысуымыз керек. Ол үшін өз-өзімізді түрлі сылтаулармен алдамай, Раббымыздан жәрдем сұрай отырып, намаздарымызды ықыласты түрде, тақуалықпен әрі Аллаға шынайы беріле (хушуғпен) орындап, Жаратушы Иемізді көп еске алуымыз қажет.

Мұнафиқтар сыртынан көрер көзге Исламды ұстанып, ал жүрегінде сенімі жоқ әрі оны жасырған имансыздар. Тозақта кәпірлерден де төмен, ең түпкі қабатында болып, ең ауыр азаптарға тартылады. Ал тәубеге келгендерді аса ұлы Алла тазартып игіліктеріне бөлейді. Мұнафиқтықтан сақтанып, құтылу үшін Алла Тағалаға қатты жабысып, дінді ықыласпен ұстану керек (А.Сағди тәпсірі).

Сүннеттегі Алла Тағаланы еске алу

Шашыңа ақ түскенше ғұмыр кешкен, зымырап өткен ғұмырдан сақалың ағарып, сүйегің жұқарған, ей қарт мұсылман жан! Саған амалдардың ең абзалын айтайын ба? Ол Алла Тағаланы еске алу ғибадаты.

Мықты да сұлу, ей жас жеткіншек! Саған да амалдардың ең абзалын көрсетейін бе? Ол әрине Алла Тағаланы еске алу құлшылығы.

Ислам дінінде, Алла Тағаланы еске алудан артық еш бір құлшылықты таппайсыңдар.

Бірде Алла Елшісінен (с.ғ.с.) бір кісілердің: «Қандай іс, амалдардың ең абзалы?»-деп сұрағандығы бізге келіп жеткен. Бұған Ол (с.ғ.с.): «Тілің, Алла Тағаланы еске алуменен ләзәттанып жатқан кезде жан тапсыруың»,-деп жауап берген (Табарани).

عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ رضي الله عنه قَالَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ – صلى الله عليه وسلم – يَسِيرُ فِى طَرِيقِ مَكَّةَ فَمَرَّ عَلَى جَبَلٍ يُقَالُ لَهُ جُمْدَانُ فَقَالَ « سِيرُوا هَذَا جُمْدَانُ سَبَقَ الْمُفَرِّدُونَ ». قَالُوا وَمَا الْمُفَرِّدُونَ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ « الذَّاكِرُونَ اللَّهَ كَثِيرًا وَالذَّاكِرَاتُ «

Бір күні Алла Елшісі (с.ғ.с.) сахабаларына (р.а.): «Қозғалыңдар. Бұл Джумдан (таудың аты). Ал «муфарридун» озып кетті»,-деді. Адамдар: «Ей Алланың Елшісі (с.ғ.с.), «муфарридун» деген кімдер?»-деп сұрады. Алла Елшісі (с.ғ.с.): «Бұл Алла Тағаланы көп еске алушы ерлер мен әйелдер»,-деп жауап берді (Муслим, Ахмад).

«Муфаррид» – бұл өз ғұмырын Алла Тағалаға құлшылық қылуға арнаған адам.

Осы сөздің басқа бір жорамалына жүгінер болсақ бұл, білімі мен Алла Тағаланы еске алуы тұрғысынан басқалардан ерекшеленген адам, тіпті ол мұсылман бауырларының арасында болған кезде де осы қасиеті байқалады. Себебі, әр адам өзінің ұнататыны жайлы әңгіме қылады.

«Ихия ъулум ад-дин» (дін ғылымдарының жаңғыруы) кітабінің авторы имам әл-Ғазали айтты: «Адамдар мәжіліске келе-сала, ұнататын нәрселері жайлы әңгіме қылады».

Ағаш ұстасы, ағаш және одан ненің қалай жасалатыны жайлы айтады.

Темір ұстасы, темір жайлы айтады.

Құрылысшы, салынған нәрселердің әдемілігі жөнінде айтады.

Тігінші, матаның сапасы жайлы айтады.

Ал Алланың әулие құлдары Жаратушы Раббысын еске алады.

«Джамиъ әл-ъулум уал хикам» (ғылымдар мен даналықтар жиынтығы) кітабында Ибн Раджаб әл-Ханбали мына бір тарихи оқиғаны келтіреді: «Юсуф (ғ.с.) пайғамбарды құдыққа түсірген кезде, оның ішінде жан-жағын су қоршаған үлкен тас болған. Ол болса сол тастың үстінде отырған күйде қалыпты. Түн мезгілі болып, оның жанында Алла Тағаладан басқа серігі де жолдасы да болмаған. Ол болса, осындай жағдайда Алланы есіне алған болатын. Ибн Аббас (р.а.) осы оқиғаға байланысты тіпті былай деп айтқан: «Теңіздегі балықтар тынышталса да ол Алланы еске алумен тынышталмады, шалшық судағы бақалар үнсіз қалса да ол бәрібір Алланы еске алуын доғармаған. Сөйтіп, ол Алланы есінде сақтағаны ұшін, Алла Тағала да оны аман алып қалды»».

Алла Тағала Юнус (ғ.с.) пайғамбар жайлы былай деді:
}فَلَوْلَا أَنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُسَبِّحِينَ (143) لَلَبِثَ فِي بَطْنِهِ إِلَىٰ يَوْمِ يُبْعَثُونَ { (144)

«Егер де ол /Алланы кемшіліктен/ пәк деп дәріптеушілерден болмағанда, оның /киттің/ ішінде қайта тірілтілетін күнге дейін қалған болар еді» (Әс-Саффат, 143-144-аяттар).

Алланы ұлықтаушылар дегеніміз, қуанышты әрі қайғылы жағдайларда Алла Тағаланы еске алушылар.

عَنْ أَبيِ الدَرْدَاء رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ أن رَسُول اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قال)): أَلَا أُنَبِّئُكُمْ بِخَيْرِ أَعْمَالِكُمْ ، وَأَزْكَاهَا عِنْدَ مَلِيكِكُمْ ، وَأَرْفَعِهَا فِي دَرَجَاتِكُمْ ، وَخَيْرٍ لَكُمْ مِنْ إِعْطَاءِ الذَّهَبِ وَالْوَرِقِ ، وَخَيْرٍ لَكُمْ مِنْ أَنْ تَلْقَوْا عَدُوَّكُمْ ، فَتَضْرِبُوا أَعْنَاقَهُمْ ، وَيَضْرِبُوا أَعْنَاقَكُمْ ؟ قَالُوا : وَذَلِكَ مَا هُوَ يَا رَسُولَ اللَّهِ ؟ قَالَ : ذِكْرُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ(( .

Сахих хадисте Абу ад-Дарда (р.а.) Алла Елшісінің (с.ғ.с.) былай дегенін жеткізді: «Жаратушы Раббыларыңның алдында ең абзал, таза әрі дәрежелеріңді көтеретін және сендер үшін алтын мен күмісті жұмсағаннан да артық саналған сондай бір амалды көрсетейін бе?» Сол кезде адамдар айтты: «Әрине, ей Алланың Елшісі (с.ғ.с.)». Ол (с.ғ.с.) айтты: «Бұл – Алланы еске алу» (Ахмад, Тирмизи, Ибн Маджа).

Сонымен қатар Алланы еске алудың артықшылығына Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) мына сөзі дәлел болады:
عَنْ أَبُو هُرَيْرَةَ رَضِيَ الله عَنْهُ، قَالَ : سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ، صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، يَقُولُ : يَقُولُ رَبُّكُمْ " أَنَا مَعَ عَبْدِي مَا ذَكَرَنِي وَتَحَرَّكَتْ بِي شَفَتَاهُ" .

«Алла Тағала айтты: «Есімімді айтумен ерні қыбырлап, Мені еске алған құлымды, Өз қамқорлығыма аламын»» (Ахмад).

عَنْ أَبُو هُرَيْرَةَ رَضِيَ الله عَنْهُ، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وعلى آلِهِ وَسَلَّمَ قَالَ:
((مَا جَلَسَ قَوْمٌ مَجْلِسًا لَمْ يَذْكُرُوا اللهَ فِيهِ، وَلَمْ يُصَلُّوا عَلَى نَبِيِّهِمْ إِلاَّ كَانَ عَلَيْهِمْ تِرَةً عَلَيْهِمْ حَسْرَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ)).

Абу Һурайрадан (р.а.) жеткен хадисте Алла Елшісі (с.ғ.с.) былай деп айтты: «Егер адамдар мәжілісте өз орындарына Алла Тағаланы естеріне алмастан және Пайғамбарларына (с.ғ.с.) салауат айтпастан отыратын болса, қиямет күні олардан кек алынатын болады» (Ахмад).

Сондай-ақ Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) былай деп айтқаны бізге келіп жеткен:
أن رَسُول اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، يَقُولُ : ((يَقُولُ رَبُّكُمْ أَنَا عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِي بِي، وَأَنَا مَعَهُ إِذَا ذَكَرَنِي، فَإِنْ ذَكَرَنِي فِي نَفْسِهِ ذَكَرْتُهُ فِي نَفْسِي، وَإِنْ ذَكَرَنِي فِي مَلَإٍ ذَكَرْتُهُ فِي مَلَإٍ خَيْرٍ مِنْهُمْ، وَإِنْ تَقَرَّبَ إِلَيَّ بِشِبْرٍ تَقَرَّبْتُ إِلَيْهِ ذِرَاعًا...)).

«Алла Тағала айтты: «Құлым Мен жайлы қандай ойда болса, Мен сондай боламын1 әрі ол Мені есіне алған кезде, Мен онымен бірге боламын. Егер ол мені іштей есіне алатын болса, Мен де оны жасырын есіме аламын2. Ал егер ол мені мәжіліске жиналған көпшілік адамдар арасында есіне алатын болса, онда Мен де оны олардан да жақсырақ мәжілісте есіме аламын3. Ал егер құлым Маған бір қадам жақындайтын болса, Мен оған бір шынтақ жақындаймын...»» (Бухари, Муслим).

Басқа бір хадисте Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) былай деп айтқаны бізге жеткен:
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ وَأَبِي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ أَنَّهُمَا شَهِدَا عَلَى النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَنَّهُ قَال: ((لَا يَقْعُدُ قَوْمٌ يَذْكُرُونَ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ إِلَّا حَفَّتْهُمْ الْمَلَائِكَةُ، وَغَشِيَتْهُمْ الرَّحْمَةُ، وَنَزَلَتْ عَلَيْهِمْ السَّكِينَةُ، وَذَكَرَهُمْ اللَّهُ فِيمَنْ عِنْدَهُ)).

«Қашан адамдар, Алла Тағаланы естеріне алып, бір жерге жиналатын болса, оларды міндетті түрде періштелер қоршап алады да Алланың мейіріміне бөленеді және Алла Тағала да оларды, дәрежелері өте жоғары болған періштелердің алдында есіне алады» (Муслим).

Салих кісілер Алланы қалай еске алды?

Кейбір салиқалы адамдардың тарихта орын алған оқиғаларына тоқталып өтейік. Өзінің тақуалығыменен танымал болған, сахабалардың ізбасары, табиғин әрі солардан хадистер риуаят еткен, Шам өлкесінің тумасы Халид ибн Мидан Алла Тағаланы күніне қырық мың мәрте есіне алатын (Сияр алам ән-Нубәлә).

Ал өзінің тақуалығы, даналық кеңестері мен сөздері, дүние ләззәттарына қызықпағандығы және Аллаға ынталы түрде, шынайы беріле жасаған құлшылығы арқылы танылған Юсуф ибн Асбаттың «субханаЛлаһ» (Алла пәк) және «Лә иләһа илла Ллаһ» (Алладан басқа құдай жоқ) деген сөздерді қайталап айтумен, Алла Тағаланы күніне жүз мың мәрте еске алғандығы жайлы айтылған (Сияр алам ән-Нубәлә).

Бұл адамдар, ғұмырын толығымен Алла Тағалаға арнап, «Алладан басқа құдай жоқ» куәлігіменен дүниеден өткен нағыз ірі тақуа тұлғалар.

Ал біз ше? Біздің мағынасыз айтылған бос әңгімелер мен жөн-жосықсыз, пайдасыз өткізген уақыттардан басқа, Алла Тағалаға ықыласты түрде шынайы беріле істеген нендей амалдарымыз бар?! Раббымызды еске алуға уақытымыздың қанша бөлігін арнаудамыз және Алла разылығы үшін жасалатын құлшылыққа өміріміздегі белгіленген үлесі қандай? Неге осыған бір үңіліп қарап, ой жүгірте отырып, көңіл бөлмеске?! Екі дүние бақытына жеткіміз келсе, жасап жүрген істерімізді есепке алып, Пайғамбарымыздан (с.ғ.с.), одан қалды оған ілескен сахабалар мен табиғин ғұлама-ғалым әулие жандардан неге үлгі-өнеге алмасқа?!

قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: ((مَثَلُ الَّذِي يَذْكُرُ رَبَّهُ وَالَّذِي لَا يَذْكُرُ رَبَّهُ مَثَلُ الْحَيِّ وَالْمَيِّتِ((.

Абу Мусадан (р.а.) жеткен сахих хадисте, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) айтқан: «Алла Тағаланы еске алушы мен еске алмайтын адамның мысалы, тірі мен өлген адамның мысалындай» (Бухари).

Хадисте Алла Тағаланы еске алмайтын адамдарды өлілерге теңеген. Әлгі Жаратушы Жаббар Иесін еске алмайтындар ішіп-жейді, сайрайды, ерсілі-қарсылы жүреді де мәз-мейрам, сауық-сайран құрып, шаттанады. Алайда, Құранда мұндай Құдайдан теріс бұрылып, бейқамдықта жүрген адамдар жайлы былай делінген:
}أَمْوَاتٌ غَيْرُ أَحْيَاءٍ ۖ وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ {

«/Олар/ тірі емес, өлілер. Олар қашан қайта тірілетіндерін де білмейді» (Ән-Нахл, 21-аят).

Құранмен, мешітпен өмір сүрмеген және Аллаға бойұсынбаған, Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) алып келген нұрын қабыл алмаған әрі өмірдің хикметін түсінбеген адам – Алла Тағаланың алдында тірі өлік болып есептеледі:
}أَوَمَن كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَن مَّثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِّنْهَا{

«Өлі /имансыздықта/ болған кезінде, Біз оны тірілтіп, оған нұр /иман/ беріп, ол нұрмен адамдардың арасында жүретін біреу, қараңғылықтар ішінде қалып, одан шыға алмай жатқан біреуге ұқсай ма?» (Әл-Әнъам, 122-аят).

Бұл аяттағы қараңғылық сөзімен меңзелген мағына: күнәлар қараңғылығы, құмарлық қараңғылығы және Алла Тағаладан алыстау қараңғылығы.

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ ، قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ:((لأَنْ أَقُولَ : سُبْحَانَ اللَّهِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ وَلا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَاللَّهُ أَكْبَرُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ)).

Сахих хадисте Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) айтқан: «СубханаЛлаһи уәлхамду лиЛлаһи уә ләә иләһә иллаЛлаһу уаЛлаһу акбар(Алла пәк, Аллаға мақтаулар болсын, Алладан басқа құдай жоқ және Алла ұлық) деген сөз, мен үшін, күннің көзі шыққан барлық жерлерден де артық» (Муслим).

Басқа бір риуаятта былай делінген: «...немесе күннің көзі батқан барлық жерлерден де артық».

Дүние нығметтеріне қол жеткізу оңай. Бұл дүниенің алтындары мен күмістері арзан. Сонымен қатар, бірде-бір жақсы амал жасалмаған күннің өзі де сен үшін босқа кеткен күнмен тең.

Имам Тирмизи мен басқа да ғұламалар сахих деп баға берген хадисте былай делінген:
عن جابر رضي الله تعالى عنه أن النبي صلى الله عليه وسلم قال: ((مَنْ قَالَ : سُبْحَانَ اللهِ العَظِيمِ وَبِحَمْدِهِ، غُرِسَتْ لَهُ نَخْلَةٌ فِي الجَنَّةِ)).

Джабирден (р.а.) жеткен хадисте Алла Елшісі (с.ғ.с.): «Субхана Ллаһил Ъазым уа бихамдиһи (Ұлы Алла пәк және Оған мақтаулар болғай) деп айтқан кісіге, жұмақта құрма ағашы отырғызылады»,-деп айтқан (Тирмизи, Насаи).

Ертеңгі мекенің үшін еңбектен. Ридуан – қорғаның,
Көршің – Мұхаммад, ал Рақымды Алла – жаратушы.
Сарайлары оның алтыннан, ал жері оның – хош иіс,
Ондағы өсіп тұрған шөптері – зағфаран...

Ибн Қайим (р.а.) айтқан: «Алла Елшісі (с.ғ.с.) Алла Тағаланы әрдайым еске алатын. Тіпті Оның (с.ғ.с.) демі, сөзі және іс-әрекеті Алланы еске алу болатын».

Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Алла Тағаланы ертелі-кеш есіне алатын және Ол (с.ғ.с.) адамдар арасында болған кездің өзінде де жүрегі толығымен Алламен байланысқан күйде болатын.

}قُلْ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ{

«Айт: «Шын мәнінде, намазым, құрбандығым, өмірім және өлімім әлемдедің Раббысы Алла үшін» (Әл-Әнъам, 162-аят).

Алла Елшісі (с.ғ.с.) әрқашан да Алла Тағаламен бірге болатын және Оның (с.ғ.с.) ерекше қасиеттерінің бірі жүрегі еш уақытта ұйқыда болмайтын.

Ол (с.ғ.с.) ұйықтаған кезде, жүрегі әрдайым ояу болатын, ал біз ұйықтап жатқан кезде, өзімізбен қоса жүрегіміз де ұйқыда болады.

Осы себепті, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) ұйықтап жатқан кезде, Оның (с.ғ.с.) дәреті (тахараты) бұзылмайтын.

Сахих хадистердің бірінде мына оқиға жайлы айтылған. Бірде Алла Елшісі (с.ғ.с.) таң намазын оқу үшін ұйқыдан тұрғанда, Оған (с.ғ.с.) дәрет (тахараты) алуға су ұсынылған болатын, сол кезде ол былай деді:
قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: ((يَا عَائِشَة ! إِنَّهَا تَنَامُ عَيْنَاي وَ لَا يَنَامُ قَلْبِي)).

«Ей Айша, расында көздерім ұйқыда болса да жүрегім ұйықтамайды» (Бухари, Муслим).

Бұл болса, Алла Елшісінің (с.ғ.с.) ерекшелігі: ояу болғанда және ұйықтап жатқанда да Оның (с.ғ.с.) жүрегі әманда Алла Тағаламен байланған күйде болатын.

Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) үнемі Алла Тағаланы есінде сақтайтын әрі мұсылман адамға Алла Елшісінен (с.ғ.с.) үлгі алу қажет.

Еске алудың түрлері

Ғұламалар Алла Тағаланы еске алуды үш түрге бөліп қарастырған.

Бірінші түрі: жүрекпен және тілмен еске алу. Бұл болса, зікір ету түрлерінің ең керемет, абзал түрі. Бұл сенің ұлықтау сөздерін тіліңмен айтып тұрып, сол сөздердің мағынасы жайлы пікір қылып, Алла Тағаланың ұлықтылығын сезіне, ойға шомылып тұруың. Сондай-ақ сенің, Алладан кешірім сұраған кезіңде, сол истиғфар сөздерінің мағынасы жайлы ой жүгіртуің. Сонымен қатар сенің, Алла Елшісіне (с.ғ.с.) салауат айтқан уақытта, сол салауат-сәлем сөздерінің мағынасын жүрегіңмен сезініп, бар ойың мен жүрегіңді осынау құлшылық іс-әрекетіне жинақтауың.

Екінші түрі: Алла Тағаланы тілдің қатысуынсыз, тек жүрекпен еске алу. Кейбір адамдар Алла Тағаланы тілдері еш қозғалмастан, жүректерімен еске алады.

Үшінші түрі: Алла Тағаланы жүректің қатысуынсыз, тек тілмен еске алу. Еске алу құлшылығын осылай жасаған пендеге де сауап беріледі. Бұған сахих тізбекпен жеткен хадистегі, Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) айтқаны дәлел болады: «Алла Тағала айтты: «Ернін қыбырлатқан күйде, Мені есіне алған құлыммен бірге боламын» (Ахмад).

Абдулла ибн Бусра (р.а.) жеткізген хадисте Алла Елшісі (с.ғ.с.) айтты: «Олай болса, тілің әрдайым Алланы еске алатын болсын» (Ахмад, Тирмизи).

Бұл хадистер, Алла Тағаланы жүректің қатысуынсыз тек тілмен еске алған адамның да сауап алатындығын меңзейді.

Үлкен жасты табиғиндердің қатарынан болып табылатындардың бірі, Абу Муслим әл-Хаулани (р.а.) Алла Тағаланы қажырлы түрде тілімен еске алудан таңбайтын. Бірде ол Сана және Иемен елді-мекендерінде пайда болған, Асуад әл-Анси есімді жалған пайғамбардың қолына тұтқынға түскен болатын. Сол кезде Асуад әл-Анси одан (р.а.): «Мұхаммадтың (с.ғ.с.) пайғамбарлығына куәлік етесің бе?»-деп сұрады. Ол (р.а.) болса: «Әрине куәлік беремін»,-деп жауап берді. Содан соң әл-Асуад тағыда одан (р.а.): «Ал менің, пайғамбар екендігіме кәулік бересің бе?»-деп сұрады. Бұған ол (р.а.): «Ешнәрсе естіп тұрғаным жоқ!»-деп жауап берді. Сол кезде әл-Асуад отын жинап, от тұтатуға әрі әлгі тақуа кісіні сол отқа тастауды бұйырды. Алайда Алла Тағала әлгі отты ол (р.а.) кісінің жанына жағымды етіп, салқындатып қойды.

Осы оқиғадан кейін ол, Абу Бакр (р.а.) мен Омарға (р.а.) жеткен кезде, ол екеуі (р.а.) оны (р.а.): «Ибрахимнің (ғ.с.) басынан өткеніндей іс жасалған адам қош келдің»,-деп құшақтарына алған.

Көпшіліктің куәлігінше Алланың бұл тақуа құлы әрдайым таңнан кешке дейін Алланы еске алып, уақытының көп бөлігін Жаратушы Раббысын зікір етуге арнап, аз ұйықтаған екен.

Сол сияқты, пайдалы ілім алу да Алланы еске алуға жатады. Ілім іздену, аталмыш пайдалы ілім алынатын және берілетін білім алқалары, өзара көмек көрсете отырып ғылым іздену – осының барлығы, ғұламалардың пікірінше Алла Тағаланы еске алудың ең абзал түріне жатады.

Мәселен сен намаз, ораза, сауда-саттық сияқты фиқһ ғылымының баптарын, хадис ғылымын т.б. осы сияқты ілімдерді оқып, ізденетін болсаң, ұлы Алла Тағаланың алдында зікірдің ең абзал түрін жасаған боласың әрі мұндай ғылыми мәжіліс, жұмаққа жетелейтін және иманды күшейтетін мәжілстерден болып табылады.

Алла Тағаланы еске алу қажет болатын жағдайлар

Әр жағдайға байланысты айтылатын өзіндік бір ерекше, арнайы Алланы еске алу (зікір) сөздері бар және әрбір пендеден талап етілген нәрсе, осы зікір сөздерін, Аллаға деген бойұсынушылығын білдіре отырып, жағдайға сай байланыстыра, дұрыс айту қажет. Ал егер, бұл тәртіп жүйесі қадағаланбайтын болса, онда ол Алла Елшісіне (с.ғ.с.) ілеспегендіктің белгісі.

Мәселен, парыз намаздарынан кейін 33-рет «субханаЛлаһ», 33-рет «әлхамдулиЛлаһ», 33-рет «Аллаһу акбар» және «лә иләһа иллә Ллаһ» деп айтып, артынша «аятул-Курси» аятын, «Ықылас», «Фалақ» және «Нас» сүрелерін оқу қажет.

Белгілі бір жағдайларға қатысты Алланы еске алудың ерекше бір айтылатын зікір сөздері де бар.

Мысалы, тауға шығып бара жатқанда немесе қандайда бір қиыншылыққа тап болған кезде мына зікір сөзін айту қажет:
(لَا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ إِلا باللَّهِ)

«лә хаулә уә лә қууата иллә биЛләһ» (Қандайда бір нәрсені өзгертуге, лайықты күш-қуат, Алладан басқа ешкімде жоқ).

Алланың аяттары мен жаратылыстары жайлы ой жүгіртіп, таңғалған кезде «субханаЛлаһ» (Алла пәк) деп айту, ал егер белгілі бір жасап қоған күнәларың мен жаман қылықтарың есіңе түссе, «астағфируЛлаһи уа атубу иләйһ» (Алладан кешірім сұраймын әрі оған тәубе еттім) деп айту қажет.

Сонымен қатар Алла Елшісі (с.ғ.с.) есіңе түскен жағдайда, Оған (с.ғ.с.) салауат айта отырып, Алла Тағаланы еске алу қажет болады.

Ас ішер алдын «бисмиЛлаһ» (Алланың атымен), ал астан соң «әлхамду лиЛлаһ» (Аллаға мақтаулар мен мадақтар болсын) деп айту керек.

Алланы еске алу зікір сөзінің әрқайсысы, қандай жағдай тап болса да, соған тиісті етіп айтылады әрі бұл нәрсе, ақылын жүгіртіп, ойланған жанға жасырын болған дүние емес.

Алланы еске алудың берер пайдалары

Алланы еске алудың иман келтірген мұсылман жанға берер пайдаларын санамалап, кейбір ғұламалар жүзге жеткізген. Біз болсақ соның тек кейбірін ғана ұсынып отырмыз.

Алланы еске алу (зікір ету):
• Шайтанды алыстатады.
• Алла Тағаланың разылығын келтіреді.
• Жан жолдасты қуантады.
• Сауаптарды көбейтеді.
• Күнәлар мен олқылықтарды жояды
• Адам баласының жүзін нұрландырады.
• Жүрекке тыныштық ұялатады.
• Пенде мен Алла Тағаланың арасындағы байланысты күшейтеді.
• Ғұмыр-жасты ұзартады.
• Пендені Алла Тағалаға көркем түрде итағат етуге жетелейді.
• Аллаға қарсы келу мен күналардан, балағат сөздер мен ғайбаттан сақтайды.
• Жүзеге асырған күнасы үшін ойланып, Алланың алдында тәубе етуге және жасаған қылығы үшін өкінуге, жалпы жүректің Аллаға қайтуын мәжбүрлейді.
• Кейбір жақсы істермен теңесіп, тіпті кейде асып та түседі.
• Алланы еске алудың берер пайдаларының ең абзалы пенде Рабысын еске алғанда, Алла Тағаланың да оны еске алуы.
• Раббысын еске алған адамды, Алла Тағала түрлі бәлелерден сақтайды да қорғаны мен білімі арқылы пендесімен бірге болады.
• Алланы еске алған адамға жаман ойлар мен шайтанның уасуасасы жоламайды.
• Алланы еске алу мазасыздықты, урей мен уайым-қайғыны кетіреді және адмға өмірдің қызықсыз әрі сұр реңді болып көріне беруін жояды.
• Мұсылман адамның өмірін ұзақ әрі берекелі етеді.
• Адамның жанын тыныштыққа, рахатқа бөлейді.
• Мұсылман адамның белгілі бір істерінің орындалуына күш-қуат береді және сол істердің орындалуын жеңілдетеді.
• Алланы еске алудың керемет пайдалы тұстарының тағы бірі, екіжүзділіктің (мұнафиқ) жоқтығын көрсетеді. Себебі екіжүзді мұнафиқ, Алланы тым өте аз еске алады.

Өйткені сендер, мұнафиқтың базарда, көлікте, ұшақта және мешітте Алла Тағаланы еске алып жатқандығын көрмейсіңдер... Бұны тек нағыз момын мұсылман ғана жасайды.

Егер де сен, өзіңнің мұнафық не шынайы момын мұсылман екеніңді білгің келсе, онда өзіңе: «Мен Алланы әрдайым еске аламын ба? Мен адамдар арасында болғанда, Алланы еске аламын ба? Мен базарға шыққан кезімде, көлікте, ұшақта Алланы еске аламын ба?»-деп сұрақ қой.

Егер де сен осыны жасап жүрген болсаң, онда қуан, себебі сен шынайы момын мұсылмансың. Ал егер керісінше болатын болса, онда өзіңді жазғыруға даярлан.

Алла Тағаланы еске алудың абзал уақыттары

Белгілі бір жағдайлармен байланысты болмаған, Алла Тағаланы еске алудың абзал уақыты – таң намазынан кейін және күн шыққанға дейін.

Сонымен қатар түс ауғаннан, күн батқанға дейін:
}فَسُبْحَانَ اللَّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَحِينَ تُصْبِحُونَ (17) وَلَهُ الْحَمْدُ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَعَشِيًّا وَحِينَ تُظْهِرُونَ {(18)

«/Ей, мұсылман!/ Сендер кештің кіретін уақыттарында және таңның ататын уақыттарында Алланы /барлық кемшіліктен/ пәк деп дәріптеңдер. Әрі аспандардағы және жердегі барлық мақтау – Оған /Аллаға/. Әрі түнде және түскі уақыттарда да /Оны дәріптеңдер/» (Әр-Рум, 17-18-аяттар).

Бұл аятта аса ұлы Алла өзінің барлық кемшіліктен пәк екенін айтты. Сондықтан құлдары Оны таңда, кешке, түнде әрі күндізгі уақыттарда дәріптеп, еске алуға міндетті. Бұл парыз етілген бес намаз уақыты – тәуліктің ең жақсы уақыттары.

Алла Елшісі (с.ғ.с.) Раббысын күн шыққанға дейін еске алатын. Хадистердің бірінде айтылады:
قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: ((مَنْ صَلَّى الْفَجْر ثُمَّ جَلَسَ فِي مَصَلَّاه يَذْكُرُ اللَّهَ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ ، ثُمَّ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ ، كَانَتْ لَهُ كَأَجْرِ حَجَّةٍ ، وَعُمْرَةٍ ، تَامَّةٍ ، تَامَّةٍ ، تَامَّةٍ)).

«Кімде-кім таң намазын оқып болып, сол жерде қалып, күн шыққанға дейін Алланы еске алып, одан кейін екі ракағат намаз оқыған адамға толық, толық, толық атқарылған қажылық пен умраның сауабы жазылады» (Тирмизи).

Бір ғалымның таң намазынан кейін орнында қалып күн шыққанға дейін Алланы еске алып, былай дегені айтылған: «Бұл менің таңғы әлденуім, егер де осы еске алуым болмағанда, бар күш-қуатымнан айырылып, әлсіреп қалар едім».

Таңнан күн шықанға дейінгі уақыт аралығы, Алланы еске алудың ең абзал мезеттерінің санатына жатады. Бұл уақытта жүректер оянып, гүлдер ашылып, құстар ән сала бастап, Алла Тағаланың берекеті, ризығы және жеңілдігі жауатын уақыт.

Ал енді біз осы уақытта Алла Тағаланы еске алушылардың бірі болуымыз қажет.

Сонымен қатар бесін намазы мен күн батқанға дейінгі аралықта және күн батқаннан кейін бірнеше уақыттан соң да Алланы еске алған жөн.

Шариғат заңдастырған және адамдардың өз ойларынан шығарған Алланы еске алу (зікір) сөздері

Алланы еске алу сөздерінің, шариғат заңдастырғаны, Пайғамбарымыздан (с.ғ.с.) жеткені және адамдардың өз ойларынан құрастырғандары да бар.

Біз уахиды негізге ала отырып, Алла Тағаланың міндеттерін Құран мен сүннеттен шығарып алатын үмметпіз.

عَنْ أُمِّ المُؤمِنِينَ أُمِّ عَبْدِ اللهِ عَائِشَةَ - رَضِيَ اللهُ عَنْهَا - قَالَتْ: قَالَ رَسُوْلُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: ((مَنْ أَحْدَثَ فِيْ أَمْرِنَا هَذَا مَا لَيْسَ مِنْهُ فَهُوَ رَدٌّ)).

Айша анамыздан (р.а.) жеткен хадисте Алла Елшісі (с.ғ.с.) айтты: «Кімде-кім, біздің осы ісімізге қатысы жоқ бір нәрсе енгізетін болса, онда ол іс қайтарылатын болады» (Бухари, Муслим).

ابْنِ مَسْعودٍ - رَضِيَ اللهُ تَعالى عَنْهُ - "اتَّبِعُوا وَلاَ تَبْتَدِعُوا فَقَدْ كُفِيتُم"

Ибн Масғуд (р.а.) айтты: «Ілесіңдер де ойдан шығармаңдар, себебі сендерге бар нәрселеріңнің өзі жеткілікті» (Дарими).

Шариғат заңдастырған Алланы еске алу сөздері – ол Алла Елшісінен (с.ғ.с.) келіп жеткен зікір сөздері, мысалы, «субхананаЛлаһ», «әлхамдулиЛлаһ», «лә иләһә иллә Ллаһ», «Аллаһу акбар», «Астағфиру Ллаһ», «Лә хаулә уәлә қууата иллә би Ллаһ» сияқты т.б. сөздер.

Ал енді адамдар ойлап тапқан Алланы еске алу сөздеріне келер болсақ, Алла Тағала мұндай зікір сөздеріне қатысты, ешқандай міндеттер жүктемеген. Кейбір адамдар болса, үлкен көлемді әрі ұзақ зікір сөздерін айтады. Оларды Алла Елшісінен (с.ғ.с.) жеткен зікір сөздерінің арасынан еш таппайсың. Мұндай Алланы еске алу сөздері адам баласын жалықтырып жібереді. Дегенмен бұндай зікір сөздерін адам баласы шынайы ниетпен айтатын болса, сауап алады. Алайда ол, Алла Елшісінің (с.ғ.с.) айтқан зікір сөздерін қайталау мүмкіншілігін босқа жіберіп алады және Пайғамбарымызға (с.ғ.с.) ілескендігі үшін берілетін сауаптан мақрұм қалады.

Қорыта келгенде, Алланы еске алу амалы, нәпіл ораза мен нәпіл садақалардан әлдеқайда артық. Ал егер сен: «Басқа көптеген құлшылықтардың орындалуы ауыр болуына қарамастан, орындалуы жеңіл бола тұра, Алланы еске алу ісі, не үшін ең абзал құлшылық болып есептеледі?»-деп сұрақ қояр болсаң, онда бұған былай деп жауап беруге болады: жүректің қатысу шартымен, әрдайым жасалған Алланы еске алу құлшылығы ғана адам баласына керемет әсер етіп, пайда береді. Ал жүректің қатысуынсыз, тілмен жасалған зікірдің адам баласына берер пайдасы өте аз. Ал Алла Тағаланы еске алған уақытта, әрдайым немесе соған жақын жүректің қатысуы, барлық құлшылықтың алғы шарты болып табылады. Сондықтан да Алла Тағаланы еске алу (зікір ету), парыз құлшылықтарынан басқа, барлық ғибадаттардан да абзал саналады.

Алла Тағаладан барлығымыздың да Оны көп еске алушы пенделерден қылуын сұраймын! Әмин!

Қостанай облыстық «Марал ишан» мешітінің
найб имамы, Сыздықов Дархан Манарбекұлы

1 Бұл жердегі меңзелген мағына: адам баласы Алла Тағаладан нені үміт етіп күткен болса, соны орындайтын болады.
2 Бұл сөздер мына мағынаны меңзейді: сол мезетте, Менің оған көмек әрі жәрдем ретінде рақым, мейірімім нәсіп болады.
3 Бұл жерде Алланың алдында дәрежелері өте жоғары болған періштелер меңзелген.

Жалпы, Ислам шариғаты тазалықты екіге бөліп қарастырады: Жан және тән тазалығы. Тақырыбымыз тазалық хақында болып отырғандықтан, әрине ең әуелі жан тазалығынан бастағанымыз жөн болар. Қашаннан ардың тазалығын, мал-мүліктің тазалығынан артық қойған елдің ұрпағымыз. Бабаларымыздың: «Малым жанымның садағасы» дегені осы ардың тазалығын айтқаны болса керек. Себебі ішкі жан дүние таза болмаған жерде жасаған құлшылықтың да татымды жеміс бермейтіндігін меңзеп, данышпан Абай атамыздың: «Шырайлан да таза ойла бір иманды, мұнапық намаз қылмап па? мағлұмғой ол» деген сөзі, ойлап қарасаң, жан тазалығының иманнан бастау алатындығын айтып тұрғандай.

Сондықтан «Тазалық иманнан» деген сөздің мәнісін беріден емес, әріден қозғап, имани тұрғыдан таразыласақ, тазалық ұғымының қаншалықты терең екенін түсінуге болады. Себебі, Жаратқан Иеміз мына әлемді ерекше тазалықпен жаратқан. Мына әлемнің болмысы арқылы өзінің теңдессіз сұлулығы мен құдыреттілігін паш еткісі келеді. Сол секілді өзінің кемшіліксіз тазалық иесі екенін де білдіргісі келеді. Яғни, Құранда «Әл-Құддуус» деп аталған көркем есімін сана иелеріне мына көзімізге көрінген керемет табиғаттың сұлулығы арқылы аңғартқысы келеді. Бұған мысал өте көп. Мәселен: микро әлемнен макро әлемге дейінгі аралықтың бәрі осы тазалықтың сән салтанатына толы. Көздің жауын алатын жерді жасыл желекке ораған жауқазын гүлдердің сұлулығы мен тазалығы, түнгі аспанның ажарына сән қосқан сұлу ай мен жымыңдаған жұлдыздардың тазалығы, теңіздің тамаша толқындарына қасқайып қарсы тұрған жартастардың өзіндік салтанаты мен тазалығы, мұхиттың тұңғыйық түбіне дейін ұласқан кіршіксіз көркемдіктің бәрі-бәрі сайып келгенде Алла Тағаланың көркем есімінің нұрының ұшқындары мен көлеңкесінің көлеңкелері ғана.

Жаратқан иеміздің «Әл-Құддуус» деген әсем есімінің шуағына бөленген болмыс атаулының кез-келгенінде осы тазалықтың нышанын байқауға балады. Мысалы: көздің аясын үздіксіз айнадай етіп тазалап тұрған кірпіктеріміз, қандағы ақ түйіршік пен қызыл түйіршіктің тазалық заңдлығы аса мәнберуі, тыныс алу кезінде қанның бойындағы лас нәрселердің газға айналып дем шығару арқылы қанның тазаруы, құрлық пен судың ет жегіш жыртқыш аңдары мен балықтары тіпті шыбындар мен құмырсқа секілді жәндіктердің өзі, осы тазалық заңдылығын бұлжытпай атқарғандығының арқасында осыну тазалыққа куә болудамыз. Егер, Құдайдың қойған тазалық заңдылығынан бір сәтке болмыс ажырайтын болса, онда анау көзге көрініп тұрған сыңсыған ормандар мен жердің үштен бірін алып жатқан мухиттар адам қарай алмайтындай ластанар еді. Себебі, балықтар шашқан миллиондаған уылдырықтар тазалық талабына сай реттеліп отырмаса теңіздер адам түгіл мал жануар мекендеуге жарамас деңгейде жиіркенішті ұйықтарға айналар еді. Егер, орман тоғайларға жауапты Микайл періштенің желді айдап, жаңбырды жаудырып жатқан қызметтерімен тазаланып отырмаса, ол жерлер жаныңды демалдыратын демалыс жайлары емес адам шошырлық лас қоқыстарға айналған болар еді. Біздерді есімізден адастырып өздеріне ғашық еткен сол сұлу, кіршіксіз тап-таза көріністер өте қорқынышты ұнамсыз бейнелерге ауысар еді. Ендеше көркем сөздің хас шебері Хз. Мұхаммед пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) «Ән-Назафату миналь иимаан» (тазалық иманнан) деп айтқан ұлағатты сөзінің алдында бас игеніміз ләзім.

Ал енді тән тазалығына келетін болсақ, бұл тақырып «ғылымхал» кітаптарының алғашқы тарауларында өте тамаша бүге-шігесіне дейін жазылған. Яғни тазаланудың жолдарын, тазартушы құралдарды, ауыр ластық пен жеңіл ластықтың ара жігін көрсетіп, түсіндіріп берген. Қасиетті Ислам шариғатының шарапаты сондай, тек ішімізді ғана емес сыртымыздың да бүтіндігін қарастырған.

Сондай-ақ, күналардың да рухани ластық болып саналатынын ұмытпайық. Егер, тез арада истиғфармен тазартылып отырмаса өте қауыпты нәтижелерге апарып соғуы мүмкін. Мәселен, бір адам бір ай жуынбаса, қаншалықты жиіркенішті болатыны белгілі. Сол секілді күнәларда адамды рухани тұрғыдан жиіркенішті етеді. Осынау ішкі сыртқы тазалықты байланыстыра Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) : «Бір кісінің үй маңында өзен ағып жатса, әлгі кісі сол өзенге күніне бес мезгіл жуынатын болса, ол кісінің бойында кір, ластық қалар ма еді?! Сол сияқты, бес уақыт намаз оқыған адамның да бойынан күнәлары осылайша төгіледі»,-деген екен.

Сондықтан Құран Кәрімде: «Шындығында Алла Тағала тәубе қылғандар мен тазаланғандарды жақсы көреді» деген. Демек тәубе қылу рухани тазару болса, тазалану тәннің пәктенуі болып табылады.

ДайырДүйсен Сәрінжіпұлы
Қостанай қалалық мешітінің
найб имамы