Тәубе сөзінің тілдік мағынасы «Оралу қайту» дегенді білдіреді. Күнәларынан арылу Аллаға бойұсынғандықтың белгісі. Тәубе сөзінің шариғаттағы мағынасы Алладан қорқып, рахымына қол жеткізу. Аллаға бойұсынбағандығына және жасаған үлкен-кіші күнәлары үшін өкініп, бұдан былай, мұндай әрекетерге бармауға нақтылы шешім қабылдау.

Алла Тағала ерекше мейірімді, кешірімді, тәубені толық қабылдаушы.

Әрбір кісінің Жаратқан Иесінің рақымдылығына үміт ете отырып жасаған тәубесі, Алла Тағаланың пендесіне деген сүйіспеншілігін оятады.

Қасиетті Құранда тәубе етуші адам, Алланың сүйікті пендесі болып, күнәларының жуылып-шайылатындығы ескерілген. Негізінде тәубе ету – Раббымыздың адам баласына берген ұлы нығметі. Күнәһар пенделер тәубе жасамаса Аллаға титтей де кесірін тигізе алмайды. Раббысына бойұсынған, тәубе, шүкір жасаушы пенделерін Алла Тағала өзінің тура жолымен жүргізіп, оларға разы болады. Тіпті, Алла өзі жаратқан пендесінің тәубесін қабыл еткен уақытта, періштелер де қуанады екен.

Алла Тағала былай айтты: «Әй Мүминдер. Аллаға шынайы тәубе қылыңдар. Раббыларың жамандықтарыңды жойып, астарынан өзендер ағатын жұмақтарға кіргізуі үміт етіледі» (Тахрим сүресі, 8-аят).

Шын мәнінде, жамандықты білмей істеген пендесінің де тәубесін Алла қабыл етеді. Абдулла ибн Омар риуаят еткен хадисте Пайғамбарымыз (с.ғ.с) айтты: «Алла Тағала пендесінің тәубесін, жаны алқымға келмейінше қабылдайды».

Дін ғұламалары тәубенің қабыл болуы үшін төрт шарт қойған.

1-Күнәдан тиылу;

2-Бұрынғы жасаған күнәларына қатты өкіну;

3-Күнәні қайталамауға бел байлау;

4-Кісі ақысын иесіне қайтару.

Пайғамбарымыз (с.ғ.с) айтты: «Сендердің ең жақсыларың, күнәдан кейін дереу тәубе еткендерің». Кімде-кім күпірлік жасап, дініен шығып кететін болса, дереу тәубе жасап, дініне қайта оралуы қажет.

Алла Тағала айтты: «Мені ұмытсаңдар ризықтарыңды азайтамын» (Таха сүресі, 124-аят).

Алла Тағала адамды топырақтан жаратқанда оның топырағына жақсылық пен жамандықты қосқан деген. Соның жамандығынан тек тәубе арқылы құтылады екен. Ақырет азабынан құтылуды ойлаған әр бір мүмин мұсылман, әрдайым күнәлары үшін тәубе жасауы тиіс.

Алла Тағала айтты: «Шексіз Алла Тағала тәубе етушілерді жақсы көреді, тәубе етушілер Алланың сүйікті құлдары» (Бақара сүресі, 222-аят).

Пайғамбарымыз (с.ғ.с) айтқан екен: «Алла Адамның (ғ.с.) тәубесін қабыл еткенде, періштелер қатты қуанған екен. Сонда Жәбрәйл мен Микәйл періште Адамға (ғ.с.) келіп: «Алла тәубеңді қабыл етті»,-деп сүйінші сұраған. Сонда Адам (ғ.с.): «Иа Раббым! Менің ұрпағым не істесін?»-деді. Сонда Алла Тағала: «Қиямет күні тәубе етушілерді қабірлерінен сүйіншілеп, дұғаларын қабыл етіп тұрғызамын деді» (Термизи).

Бірде Хәзіреті Омар (р.а.) Пайғамбарымызбен (с.ғ.с) бірге бір ансарлық сахабаның үйіне барды. Әлгі сахаба болса, өлім аузында жатыр екен. Алла Елшісі (с.ғ.с.) оған: «Аллаға тәубе ет»,-деді. Әлгі кісінің тілі икемге келмей екі көзін аспанға қаратып қайтыс болды. Сонда Алла Елшісі (с.ғ.с.) күлімсіреген сынай танытып еді, Омар (р.а.): «Иа Алланың Елшісі (с.ғ.с.) күлімсіреуіңіздің мәнісі неде?»-деп сұрады. Алла Елшісі (с.ғ.с.): «Мына кісі тілмен емес, шын жүрек ықласымен тәубеге келгендіктен қуандым»,-деді (Хадис Әбу Дәуіт).

Пайғамбар(с.ғ.с) бес нәрсеге асығыңдар деді.

1-Тәубе жасауға;

2-Мәйітті жерлеуге;

3-Бойжеткен қызды тұрмысқа беруге;

4-Қарызды ерте беруге;

5-Келген қонаққа тағам беруге.

Мысалы: Алла Перғауын лағнеттің тәубесін қабыл алмады, себебі оның тәубесі тым кеш болды. Сол секілді араб мүшріктерінен болған Әбу Лаһаб пен Әбу Жәһілдің және осы екеуі сияқтылардың тәубелері қабыл етілмеді. Адам баласы нәпсіге беріліп, иман күшінен айрылып жатады. Негізінде адам баласы дүниеге тап таза, күнәдан пәк болып дүние есігін ашады. Алла Тағала да ешбір жан иесін күнәлі іске мәжбүрлемейді. Пенде жүрегінің қараюы бір күнә жасаудан басталып, тәубе жасасаумен жүрегі қара дақтан тазарады. Адам баласы өмірде жасаған күнәлары арқылы, ең ауыр дертке ұшырайды. Ал оның шипасы түн ортасында тұрып, намазын оқып, истиғфар дұғаларын жасап, Алланың жарылқауын тілеу екен.

Алла Тағала өзінің Құран Кәрімінде пенденің тәубе жасауы арқылы күнәларының кешірілетіндігін айтқан. Алла Тағала былай деді: «Ал олар қашан арсыздық істесе не өздеріне зұлымдық қылса, Алланы естеріне алып, күнәларының жарылқауын тілейді» (Әл-Имран сүресі, 135-аят).

Алла Тағала басқа бір аятта былай деді: «Олар түнде аз ғана ұйықтаушы еді. Олар таң сәріде жарылқану тілеуші еді» (Зарият сүресі, 17-18 аят).

Сондай-ақ Алла Тағала былай деді: «Бірақ кімде-кім тәубе жасаса сондай-ақ кім иман келтіріп, ізгі іс істесе, міне Алла олардың жамандықтарын жақсылықтарға ауыстырады. Алла өте жарылқаушы, ерекше мейірімді» (Фурқан сүресі, 70-аят).

Кімге Алла Тағала үш нәрсені нәсіп етсе, ол пенде Алланың сүйіспеншілігіне бөленгендігінің белгісі:

1-Аллаға жалбарынып, дұға жасаушы болса;

2-Күнәсі үшін әрдайым тәубе етуші болса;

3-Алланың берген нығметіне шүкір етуші болса.

Тәубенің есігі жан алқымға келгенде жабылады. Тәубеге келуге үлгермей, дүниеден өтіп жатқан пенделер қаншама.

Алла Тағала айтты: «Әй мүминдер, түгел Аллаға тәубе етіңдер, мүмкін құтыларсыңдар» (Нұр сүресі 31-аят).

Алла Тағала тағы бір басқа аятында айтты: «Әй мүминдер Аллаға шынайы тәубе етіңдер» (Тахрим сүресі, 8-аят).

Пайғамбарымыз (с.ғ.с) хадис шәрифінде былай деген: «Бір адам түйесімен ұзақ шөл далада сапарда келе жатып бір жерге тоқтап, түйесінен түсіп демалмақ болады. Бір уақытта ұйқысынан оянып кетіп, жан-жағына қараса, түйесі үстіндегі ас-суымен кетіп қалыпты. Әлгі кісі айналасына қарап, ары-бері жүгіріп, әбден шаршап-шалдығып, шөлден өлер хәлге жеткен соң, алғашқы түйеден түскен тұрағына қайта оралып келеді де ұйқтап кетеді. Біраздан соң оянып кетсе, түйесі үстіндегі бар азығыменен келіп тұр екен. Сол кезде әлгі адамның қуанышында шек болмай, қатты қуанған екен. Ал Алла Тағала болса, мүмин пендесінің жасаған тәубесіне бұл қуаныштан да артық қуанады» (Бухари).

Дін ғұламалары былай деген: «Мұсылман адамның өмірде жасаған күнәлары қаншалықты көп болса да, жақсылықты үміт етіп, дұға жасап, Алладан кешірім сұраса, Жаратушы Жаббардың кешіретіндігін ұмытпаған жөн. Себебі Алла Тағала өзіне серік қоспаған қалаған пендесінің барлық күнәсін кешіретіндігін Құранда ескерткен. Мұндай ұлық нығмет, тек пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с) үмметіне берілген ерекшелік».

Ажмахан Есенкелді Сақтағанұлы
Ұзынкөл аудандық «Балықты» мешітінің
бас имамы

Тәубе сөзінің тілдік мағынасы «Оралу қайту» дегенді білдіреді. Күнәларынан арылу Аллаға бойұсынғандықтың белгісі. Тәубе сөзінің шариғаттағы мағынасы Алладан қорқып, рахымына қол жеткізу. Аллаға бойұсынбағандығына және жасаған үлкен-кіші күнәлары үшін өкініп, бұдан былай, мұндай әрекетерге бармауға нақтылы шешім қабылдау.

Алла Тағала ерекше мейірімді, кешірімді, тәубені толық қабылдаушы.

Әрбір кісінің Жаратқан Иесінің рақымдылығына үміт ете отырып жасаған тәубесі, Алла Тағаланың пендесіне деген сүйіспеншілігін оятады.

Қасиетті Құранда тәубе етуші адам, Алланың сүйікті пендесі болып, күнәларының жуылып-шайылатындығы ескерілген. Негізінде тәубе ету – Раббымыздың адам баласына берген ұлы нығметі. Күнәһар пенделер тәубе жасамаса Аллаға титтей де кесірін тигізе алмайды. Раббысына бойұсынған, тәубе, шүкір жасаушы пенделерін Алла Тағала өзінің тура жолымен жүргізіп, оларға разы болады. Тіпті, Алла өзі жаратқан пендесінің тәубесін қабыл еткен уақытта, періштелер де қуанады екен.

Алла Тағала былай айтты: «Әй Мүминдер. Аллаға шынайы тәубе қылыңдар. Раббыларың жамандықтарыңды жойып, астарынан өзендер ағатын жұмақтарға кіргізуі үміт етіледі» (Тахрим сүресі, 8-аят).

Шын мәнінде, жамандықты білмей істеген пендесінің де тәубесін Алла қабыл етеді. Абдулла ибн Омар риуаят еткен хадисте Пайғамбарымыз (с.ғ.с) айтты: «Алла Тағала пендесінің тәубесін, жаны алқымға келмейінше қабылдайды».

Дін ғұламалары тәубенің қабыл болуы үшін төрт шарт қойған.

1-Күнәдан тиылу;

2-Бұрынғы жасаған күнәларына қатты өкіну;

3-Күнәні қайталамауға бел байлау;

4-Кісі ақысын иесіне қайтару.

Пайғамбарымыз (с.ғ.с) айтты: «Сендердің ең жақсыларың, күнәдан кейін дереу тәубе еткендерің». Кімде-кім күпірлік жасап, дініен шығып кететін болса, дереу тәубе жасап, дініне қайта оралуы қажет.

Алла Тағала айтты: «Мені ұмытсаңдар ризықтарыңды азайтамын» (Таха сүресі, 124-аят).

Алла Тағала адамды топырақтан жаратқанда оның топырағына жақсылық пен жамандықты қосқан деген. Соның жамандығынан тек тәубе арқылы құтылады екен. Ақырет азабынан құтылуды ойлаған әр бір мүмин мұсылман, әрдайым күнәлары үшін тәубе жасауы тиіс.

Алла Тағала айтты: «Шексіз Алла Тағала тәубе етушілерді жақсы көреді, тәубе етушілер Алланың сүйікті құлдары» (Бақара сүресі, 222-аят).

Пайғамбарымыз (с.ғ.с) айтқан екен: «Алла Адамның (ғ.с.) тәубесін қабыл еткенде, періштелер қатты қуанған екен. Сонда Жәбрәйл мен Микәйл періште Адамға (ғ.с.) келіп: «Алла тәубеңді қабыл етті»,-деп сүйінші сұраған. Сонда Адам (ғ.с.): «Иа Раббым! Менің ұрпағым не істесін?»-деді. Сонда Алла Тағала: «Қиямет күні тәубе етушілерді қабірлерінен сүйіншілеп, дұғаларын қабыл етіп тұрғызамын деді» (Термизи).

Бірде Хәзіреті Омар (р.а.) Пайғамбарымызбен (с.ғ.с) бірге бір ансарлық сахабаның үйіне барды. Әлгі сахаба болса, өлім аузында жатыр екен. Алла Елшісі (с.ғ.с.) оған: «Аллаға тәубе ет»,-деді. Әлгі кісінің тілі икемге келмей екі көзін аспанға қаратып қайтыс болды. Сонда Алла Елшісі (с.ғ.с.) күлімсіреген сынай танытып еді, Омар (р.а.): «Иа Алланың Елшісі (с.ғ.с.) күлімсіреуіңіздің мәнісі неде?»-деп сұрады. Алла Елшісі (с.ғ.с.): «Мына кісі тілмен емес, шын жүрек ықласымен тәубеге келгендіктен қуандым»,-деді (Хадис Әбу Дәуіт).

Пайғамбар(с.ғ.с) бес нәрсеге асығыңдар деді.

1-Тәубе жасауға;

2-Мәйітті жерлеуге;

3-Бойжеткен қызды тұрмысқа беруге;

4-Қарызды ерте беруге;

5-Келген қонаққа тағам беруге.

Мысалы: Алла Перғауын лағнеттің тәубесін қабыл алмады, себебі оның тәубесі тым кеш болды. Сол секілді араб мүшріктерінен болған Әбу Лаһаб пен Әбу Жәһілдің және осы екеуі сияқтылардың тәубелері қабыл етілмеді. Адам баласы нәпсіге беріліп, иман күшінен айрылып жатады. Негізінде адам баласы дүниеге тап таза, күнәдан пәк болып дүние есігін ашады. Алла Тағала да ешбір жан иесін күнәлі іске мәжбүрлемейді. Пенде жүрегінің қараюы бір күнә жасаудан басталып, тәубе жасасаумен жүрегі қара дақтан тазарады. Адам баласы өмірде жасаған күнәлары арқылы, ең ауыр дертке ұшырайды. Ал оның шипасы түн ортасында тұрып, намазын оқып, истиғфар дұғаларын жасап, Алланың жарылқауын тілеу екен.

Алла Тағала өзінің Құран Кәрімінде пенденің тәубе жасауы арқылы күнәларының кешірілетіндігін айтқан. Алла Тағала былай деді: «Ал олар қашан арсыздық істесе не өздеріне зұлымдық қылса, Алланы естеріне алып, күнәларының жарылқауын тілейді» (Әл-Имран сүресі, 135-аят).

Алла Тағала басқа бір аятта былай деді: «Олар түнде аз ғана ұйықтаушы еді. Олар таң сәріде жарылқану тілеуші еді» (Зарият сүресі, 17-18 аят).

Сондай-ақ Алла Тағала былай деді: «Бірақ кімде-кім тәубе жасаса сондай-ақ кім иман келтіріп, ізгі іс істесе, міне Алла олардың жамандықтарын жақсылықтарға ауыстырады. Алла өте жарылқаушы, ерекше мейірімді» (Фурқан сүресі, 70-аят).

Кімге Алла Тағала үш нәрсені нәсіп етсе, ол пенде Алланың сүйіспеншілігіне бөленгендігінің белгісі:

1-Аллаға жалбарынып, дұға жасаушы болса;

2-Күнәсі үшін әрдайым тәубе етуші болса;

3-Алланың берген нығметіне шүкір етуші болса.

Тәубенің есігі жан алқымға келгенде жабылады. Тәубеге келуге үлгермей, дүниеден өтіп жатқан пенделер қаншама.

Алла Тағала айтты: «Әй мүминдер, түгел Аллаға тәубе етіңдер, мүмкін құтыларсыңдар» (Нұр сүресі 31-аят).

Алла Тағала тағы бір басқа аятында айтты: «Әй мүминдер Аллаға шынайы тәубе етіңдер» (Тахрим сүресі, 8-аят).

Пайғамбарымыз (с.ғ.с) хадис шәрифінде былай деген: «Бір адам түйесімен ұзақ шөл далада сапарда келе жатып бір жерге тоқтап, түйесінен түсіп демалмақ болады. Бір уақытта ұйқысынан оянып кетіп, жан-жағына қараса, түйесі үстіндегі ас-суымен кетіп қалыпты. Әлгі кісі айналасына қарап, ары-бері жүгіріп, әбден шаршап-шалдығып, шөлден өлер хәлге жеткен соң, алғашқы түйеден түскен тұрағына қайта оралып келеді де ұйқтап кетеді. Біраздан соң оянып кетсе, түйесі үстіндегі бар азығыменен келіп тұр екен. Сол кезде әлгі адамның қуанышында шек болмай, қатты қуанған екен. Ал Алла Тағала болса, мүмин пендесінің жасаған тәубесіне бұл қуаныштан да артық қуанады» (Бухари).

Дін ғұламалары былай деген: «Мұсылман адамның өмірде жасаған күнәлары қаншалықты көп болса да, жақсылықты үміт етіп, дұға жасап, Алладан кешірім сұраса, Жаратушы Жаббардың кешіретіндігін ұмытпаған жөн. Себебі Алла Тағала өзіне серік қоспаған қалаған пендесінің барлық күнәсін кешіретіндігін Құранда ескерткен. Мұндай ұлық нығмет, тек пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с) үмметіне берілген ерекшелік».

Ажмахан Есенкелді Сақтағанұлы
Ұзынкөл аудандық «Балықты» мешітінің
бас имамы

Негізі, мешітке келушілердің саны артты деп қуанғанымызбен, олардың бәрі құлшылық амалдарын орындау үшін келмейді. Мәселен, кейбірі жай қызықтап келсе, енді бірі кей діни жоралғыларды ғана өткізуге келеді. Ал мешіт – құлшылық жасалатын орын. Яғни, ол жерге келудегі басты мақсат – Аллаға құлшылық ету, парыз етілген үкімдерді орындау. Әйтсе де, мешітке аттап баспайтындарға қарағанда, неке қидыру, балаға ат қою сияқты көптеген діни рәсімдерді орындауға келетіндерге де шүкір дейміз. Дегенмен, кез келген орынның, ортаның өзіндік әдебі, мәдениеті болатыны белгілі. Тіпті сол ортаға сай киім үлгілері де қарастырылған. Мәселен, жаттығу залына классикалық үлгідегі киіммен бару – ақылға сыймайтын дүние. Ал, керісінше, театрға, өзге де мәдени ошақтарға спорттық киіммен бару тым ерсі көрінеді. Сол секілді мешіттің де өзіне тән әдебі бар.

Кейінгі кезде осы мешіт әдептеріне бей-жай қарауымыздың салдарынан кейбір міндетті нәрселер аяқ асты етілуде. Себебі, соңғы кезде мешітке келушілердің, соның ішінде неке қидырушылардың киген киімдері көбіне мешіт әдептеріне мүлдем қайшы келіп жатады. Тіпті, кейбір қыз-келіншектер «ұятты жер» деп санайтын денесінің кейбір бөлігін ғана жауып, қалған жерлерін жарқыратып келеді. Ал, қасиетті Құранда әйел адамдардың ұятты жерлері анық көрсетілген. «Нұр» сүресінің 31-аятында Алла Тағала: «Мүмін әйелдерге айт: Бөгде ерлерден көздерін сақтасын. Әрі ұятты жерлерін зинадан қорғасын. Сондай-ақ зейнеттерін көрсетпесін. Бірақ, олардың өздігінен көрінгендерінен басқа (беті, алақаны білезікке дейін және аяғы тобыққа дейін). Және бүркеншіктерін омырауларына түсірсін»,-деген. Міне, әйелдердің білезікке дейінгі қолдары, жүзі және тобыққа дейінгі аяқтарынан басқа барлық дене мүшелері ұятты жері болып есептеледі. Бұл жөнінде имам Муслимнің сахихында риуаят етілген мына бір хадисте Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Тозаққа кіретін екі қауымды көрген емеспін. Олар: сиырдың құйрығындай ұзын қамшымен адамдарды ұратын қауым және шашын басына түйенің өркеші сияқты үйме төбе етіп жиып алатын, денесіне жабыстырып жұқа киім киетін, еркектердің назарын өздеріне аударатын ашық-шашық әйелдер. Олар ешқашан жәннатқа кірмейді. Жәннаттың иісі алыстан сезілсе де, олар оны сезбейтін болады»,- деген.

Сондай-ақ, соңғы кезде жігіттермен қатар жас қыздарымыз да жұма күндері мешітке келуді әдетке айналдырды. Алайда, әйелдерге жұма намазына қатысу парыз емес. Десек те, Алланың бар екенін біліп, құлшылық жасау ниетімен келгендеріне қуанасың. Ал, сол қыздардың киімдері қаншалықты шариғатқа сай? Олар күнделікті бес уақыт намаз оқымағандықтан, әйелдер мен қыз-келіншектерге шариғат міндеттеген киімді емес, әдеттегі киімдерін киіп келеді. Яғни, ер адамдардың киетін киімдеріне ұқсайтын шалбар, дене пішінін анық көрсетіп тұратын кеудеше киеді. Үстеріне сан түрлі әтірлерін сеуіп, боянып-сыланып, бастарының төбесіне ғана орамал тартып мешітке келеді. Тіпті, кейбір қыздар «бетіміз бен аяқ-қолымыздан басқасының бәрі жабық тұр ғой» деп, өздерінің бұл қылықтарын дұрыс санауда. Ал шын мәнінде Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Ер адамдарды қызықтыру мақсатында әтір пайдаланған – бұзық әйел болып саналады»,- десе, келесі Әбу Дәуід пен Ахмадтан жеткен мына бір хадисте: «Әйелдердің киімін киген ерлер мен ерлердің киімін киген әйелдерді Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) лағынеттеген». Яғни, жоғарда ескертілген хадистен киім киюдің де өзіндік әдебі мен мәнері бар екенін ұғамыз.

Мәселен, Алла Тағала құлдарына намаз оқуды бұйырды. Ал оның қалай оқылуын біз Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүннетінен үйреніп білдік. Сол секілді Құранда Алла Тағала: «Жұбайларыңа, қыздарыңа және мүмін әйелдерге айт: «Үстеріне бүркеншіктерін орансын» («Ахзап» сүресі, 59-аят), - дейді. Бұл жерде нақты қалай киіну керектігі көрсетілмеген. Ал оны біз тағы Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүннетінен, яғни Оның (с.ғ.с.) жұбайларының киімдерінен көреміз. Осы ретте әурет жерлерді қалай жабу керектігін дұрыс түсінген жөн. Яғни дене пішіні көрініп тұратын киімдерді, ерлерге ұқсап, шалбар киюдің қате екендігін білген абзал. Кейбір қыздарымыз: «Ондай киімдерді кимейтін болсақ, не үшін шығарып жатыр? Ол да заман талабы ғой»,- деп айтуы мүмкін. Әйтсе де, қандай киім болмасын, егер ол әурет жерлерді жаппайтын, жапса да сыртынан қараған ер адамдардың нәпсісін қоздыратын болса, шариғатымыз оны әйел адамдарға киюге рұқсат бермейді.

Әрине, Алла өз құлдарынан нығметтерін еш аяған емес. Қазіргі кездегі әртүрлі үлгідегі киімдер мен сан алуан сәндік бұйымдар да Жаратушының адамдарға берген ризығы екені сөзсіз. Алайда, оларды өз орнымен пайдаланған жөн. Құран Кәрімде Алла Тағала: «Әй, адам баласы! Ұятты жерлеріңді жабу үшін киім және сәндік бұйым түсірдік. Негізінде тақуалық киімі жақсы. Солар Алланың белгілері. Әрине түсінерсіңдер» («Ағраф» сүресі, 26-аят),- дейді. Адам баласына киім-кешек бірінші кезекте әурет болған жерлерді жабу үшін және көз зинасынан сақтану үшін қажет.

Сонымен қатар, жұма күндері мешітке дүниеден өткен ата-бабалары мен жақын туған туысқандарына Құран оқыту мақсатымен келушілердің саны артатыны белгілі. Әйтсе де, олардың да кейбірінің киімдеріне көңіл толмайды. Тіпті, орта жасқа келген апайларымыздың жастардан қалыспай, денесіне жабыстырып киім киіп, әурет жерлерін көрсетіп келетіндеріне не дерсің. Оның үстіне, өздері театрға немесе мұражайға емес, мешітке келген. Жастарымызға үлгі болатын апайларымыздың өзі әлгіндей болса, қыздарымыздан не қайыр?! «Нұр» сүресінің 60-аятында Алла Тағала: «Үйде отырған жасы ұлғайған әйелдердің зейнеттерін ашпай сырт киімдерін шешулері айып емес. Егер бұдан да сақтанса олар үшін тағы жақсы»,- дейді. Яғни, жасы келген әйел болса да әуретін жабу өздері үшін жақсы екендігін Алла Тағала осы бір аятпен ескерткен.

Кейінгі кездері әйел адамның киімі жөнінде сөз болса, шариғи үкімдерге қарсы кейбір қыз-келіншектеріміз: «Қазақ ешқашан хижаб кимеген. Тіпті, қыздары тұрмысқа шыққанша бастарына жаулық та салмаған» деп ұрандатып, нәпсі қалауына бой алдырып жүр. Ондай болғанның өзінде қазақ қыздары дәл қазіргідей етек-жеңін қысқартып, ашық-шашық киінбеген. Оған халқымыздың «Есті қыз етегін қымтап жүрер», «Қызға қырық жерден тыю» деген сөздері дәлел болмақ. Ал, тұрмысқа дейін бастарына жаулық салмаған қыздарымыз қандай ортада өсті? Жоғарыдағы сөздерді айтып жүргендер осы жөнінде ойланып көрді ме екен? Олар бастары ашық болса да қазіргі кездегідей көшеде емін-еркін жүрмеген және көпшілік ортада жат қылықтарымен де көзге түспеген. Орамал тақпай, шаштарын көрсетіп жүрген қыздар әкесінің, аға-інісінің, үйленуге тыйым салынған өзге де бауырларының арасында өсті. Ал, мұндай ортада қыздың еркінсінуіне Құранда да рұқсат етілген. Алла Тағала «Нұр» сүресінің 31-аятында: «Бірақ: Ерлеріңе, әкелеріңе, қайын аталарыңа, өз ұлдарыңа, өгей ұлдарыңа, аға-бауырларыңа, олардың ұлдарына көрсетулеріңе болады»,- дейді. Ендеше, «Қазақ қыздары ашық киінген» деген сөздердің еш негізі жоқ.

Мешітке бару әдептері

Алла Құранда: «Ей, адам балалары! Әрбір құлшылық орынында зейнеттеніңдер!»-деген (Ағраф сұресі, 31-аят). Яғни, әрбір намаз кезінде зейнетті киімдеріңді киіңдер.

Және Пайғамбарымыз (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын): «Кімде-кім үйінен дәретін толық алып, кейін адамдармен бірге немесе жамағатпен бірге мешітте парыз етілген намазды оқу үшін шығып, кейін аталмыш намазды оқып бітірген соң, Алла оның күнәларын кешіреді»-деген. (Муслим).

1. Мұсылманның мешітке шығар кезде денесінің, киімінің таза болуы.

Аллаһ Құранда: «Ей адам балалары! Әрбір құлшылық орынында зейнеттеріңді алыңдар!»-деген. (Ағраф сүресі, 31-аят). Яғни, көпшілікке белгілі болған нәрсе адам әдетте белгілі бір кездесуге немесе көпшілік жиналатын орынға, әсіресе сол кездесу, не отырыс оның жүрегінде елеулі орын алған бір құрметті кісімен болатын болса, онда ол ондай жерлерге бару үшін мүмкіндігінше зейнеттеніп, алдын ала дайындық жасайды. Ондай болса мұсылмандардың мойындарындағы парыздарын өтеу үшін Алланың үйіне жиналып, алдын ала дайындық жасап, тазаланып, әдемі киімдерін киіп, жұпар иісті сулармен зейнеттенгені одан да артығырақ.

2. Мешітке намаз үшін жиналғандарды жағымсыз иіспен мазаламау үшін, мешітке шығар алдын пияз, сарымсақ сияқты нәрселерді жемеу.

Кім намазхандарға жағымсыз иіспен азар берген болса, періштелерге де азар берген болады. Жабир атты сахабадан (Алла одан разы болсын) келген хадисте: Пайғамбарымыз (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) «Кім сарымсақ не пияз жеген болса, біздерге жақындамасын немесе біздің мешітімізге жақындамай үйінде отырсын»-деген. (Бухари).

3. Мешітке ертерек бару абзал.

Пайғамбарымыз (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) өзінің үмбетін мешітке ертерек шығуға шақырған. Мысалға Абу Һурайрадан (Алла одан разы болсын) келген хадисте Пайғамбарымыз (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын): «Егер адамдар азан айту мен бірінші сапта намаз оқудың сауабын білсе еді, әрі сол сауапқа жету үшін таласты тек жеребе тастаумен ғана шешуге болатын болса, жеребе тастар еді. Егер мешітке ерте барудың сауабын білсе еді, онда оған жету үшін жарысар еді. Әрі егер құптан мен таң намазында қандай сауаптың бар екенін білген болса, онда оған еңбектеп болса да келер еді» (Бухари, Муслим).

4. Намазға жүрегінде Аллаға ықылас танытып, асықпай бару.

Пенденің намазға ертерек асықпай келуі, оның намазды толық бойұсынушылықпен және Раббысына шынайы беріле орындауына мүмкіндік тудырады. Ал керісінше кім намазға ентіге, асығып келсе, бұл нәрсе оның тынысының тездетіліп, ойының шашырап, намаздағы болған қорқынышы мен ықыласын кемітеді. Пайғамбарымыз (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) өзінің бір сөзінде намаз басталып кеткен болса да, оған жүгіре ентігіп, асығып келуден тиған. Бұған дәлелді Абу Қатададан (Алла одан разы болсын) келген хабардан көреміз. Ол кісі былай дейді: «Біз бірде Пайғамбармен (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) бірге намаз оқып жатқанымызда, бір кісілердің асығыстықпен келгендіктен, топырлаған аяқтарының дауыстары естілді. Пайғамбарымыз (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) намазын бітіргеннен кейін; «сендерге не болды?» – деп сұрады. Олар: «біз намазға асыққан едік»-деді. Сонда Пайғамбар (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын): «Ендігіде олай істемеңдер. Егер намазға келген болсаңдар асығып, аптықпаңдар. Намаздан үлгерген ракағаттарыңды оқып, ал үлгермеген ракағаттарыңды толықтырып бітіріңдер»-деді. (Бухари, Муслим).

5. Намазға бара жатқанда оқылатын дұға айту.

Намазға шыққан адамға Пайғамбарымыздың (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) мешітке шыққан кезде оқыған дұғасын айтқан абзал. Бұған дәлелді Ибн Аббастың өзінің нағашы әпкесі Маймуна анамыздың үйіне қонған кезде көргенін хабарлаған хадистен табамыз. Сол хадисінің соңында Абдуллаһ ибн Аббас былай дейді: «Біләл (Алла одан разы болсын) келіп, Пайғамбарды намазға шақырып кетті. Ол кісі түндегі дәретін жаңаламастан тұрып намаз оқыды. Және ол кісінің мешітке бара жатқандағы дұғасы: «Иә Алла менің жүрегіме нұр ұялат, көзімді нұрландыр, құлағымды нұрландыр, менің оңымды және солымды нұрландыр, үстімнен және астымнан нұрыңды төге гөр, алдымнан және артымнан да нұрыңды жаудыр»- деген сөз болды. (Муслим).

6. Мешіттерге кірерде не, шығарда оқылатын дұғаларды айту.

Мешітке кірушіге былай дұға жасап кірген сүннет. «Иә Алла! Мұхаммедке және Мұхаммедтің әулетіне игілігің мен сәлеміңді жолда. Иә, Алла! Мен үшін Өз рахметіңнің есіктерін аша гөр!» Ал мешіттен шыққанда: «Иә, Алла! Мұхаммедке және Мұхаммедтің әулетіне игілігің мен сәлеміңді жолда. Иә, Алла! Мен Сенің кеңшілік фазилетіңнен сұраймын»-делінеді.

7. Мешітке кіргенде оң аяқпен кіріп, шығарда сол аяқпен шығу.

Мешітке оң аяқпен кіру керек. Өйткені Пайғамбарымыз (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) солай істейтін әрі мешіт құрметті орындардың бірі.

8. Мешітке кіргенде "Тахиятул масжид" (яғни, мешітке сәлем намазын) оқу.

Мешітке кіргенде отырмастан алдын, екі ракағат мешітке сәлем намазын оқып алу Пайғамбарымыздың (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) бұйырған әмірлерінен.

9. Мешітте отыру.

Мешітте намазды күтіп отыру абзал істерден. Оның абзалдығын Пайғамбардың (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) мына хадисінен көре аламыз: «...Кімде-кім мешітке кірсе, және оны онда ұстап тұрған нәрсе намазы болса, онда ол адам намазда болып есептеледі. Сендердің біреулерің намаз оқыған жерінен тұрып кетпейінше, періштелер оған: "Ия, Алла! Оны рахметіңе бөле, Ия Алла! Оны кешіріп, жарылқа. Ия Алла! Оның тәубесін қабыл ет».- деп тілейді. Және періштелердің оған жасайтын тілектері, ол адам сол отырысында біреуге азар беріп, қоймайынша немесе дәретсіздікке тап болмайынша жалғаса береді" (Бухари, Муслим).

10. Мешітте жату.

Мешітте жату айып есептелінбейді. Бухари мен Муслимдердің риуаят еткен хадистерінде, Абдуллаһ ибн Зайд ибн Ғасим атты сахабаның (Алла одан разы болсын) Алланың елшісінің (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) мешітте бір аяғын екінші аяғының үстіне қойып жатқандығын көргендігі айтылған.

11. Мешітте ұйықтау.

Мұқтаждық туындаған сәтте мешітте ұйықтауға да болады. Пайғамбарымздың (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) дәуірінде Асхабу Суффа деп аталынған сахабалар (Алла олардан разы болсын) және кейбір кедейшілікте болған мұсылмандар Алланың елшісінің (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) мешітінде тіршілік жасайтын. Олар мешітте ішіп-жеп, ұйықтап, демалатын. (Имам Бухаридің: 442).

12. Мешітте сауда-саттық жасауға, жоғалған затты іздестіріп сұрауға болмайды.

Өйткені мешіт ондай істер үшін құрылған емес. Мешіт Алланы еске алу үшін, Құран, намаз оқу үшін, және адамдарға дін әмірлерін үйрету сияқты істер үшін арналған орын. Абу Һурайрадан келген хадисте Пайғамбарымыз (Ол кісіге Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын): «Егер сендер біреудің мешітте бір нәрсені сатып жатқанын, не сатып алып жатқанын көрсеңдер, оған: "Алла сенің саудаңды пайдасыз етсін "-деп айтыңдар. Ал біреудің жоғалған затты сұрап іздестіріп жатқанын көрсеңдер,оған:"Алла саған оны қайтармасын"-деп айтыңдар»-деген. (Муслим, Ахмад, Абу Дауд).

13. Мешітте дауыс көтермеу.

Сайб ибн Иазид деген кісі былай дейді: «Мешітте тұрған едім бір кісі мені таспен ұрып түртті, қарасам Омар ибн Хаттаб екен. Ол кісі маған: «Анау екеуін шақырып келші»-деді. Ол екеуін оған алып келдім. Сонда Омар ол екеуіне: «Кімсіңдер» немесе «Қайдан боласыңдар»,-деді. Олар: «Тайф елінен боламыз»,-деді. Оларға Омар: «Егер сендер қаламыздан болғандарыңда (яғни, Медина қаласының тұрғындары болғандарыңда), Алланың елшісінің мешітінде дауыстарыңды көтеріп сөйлегендерің үшін, қаттырақ ұрып ескертер едім»-деді. (Бухари).

14. Мешіттен азан айтылғаннан кейін шығу тиым етілген.

Мешітте отырған кезде азан айтылса, одан себепсіз шығып кету макруһ. Себепті жағдайларға дәретті жаңарту, және сол сияқты істер кіреді. Абу Шағса деген кісі өзінің жеткізген хабарында былай дейді: «Біз мешітте Абу Һурайрамен бірге отырған едік, азаншы азан айтты. Сол уақытта бір кісі тұрды да, кете бастады. Абу Һурайра оған мешіттен шығып кеткенше көзін салды. Кейін Абу Һурайра: «Бұл пенде Абу Қасымға, (яғни, Пайғамбар саллалаһу ғалайһи уа салламға) қарсы келіп, күнәһар болды»-деді. (Муслим).

15. Мешітке бара жатқанда немесе мешітте отырған кезде қолдың саусақтарын бір-біріне айқастырып тырсылдатуға тиым салынған.

Жалпы жағдайларда саусақтарды айқастырып тырсылдатудың ешбір айыбы жоқ. Бірақ мешітке шыққан адамның және намаз оқымастан алдын мешітте намаз уақытын тосып отырған кісіге, саусақтарын айқастырып тырсылдату, макруһ амалына жатады. Бұған дәлелді Қағб Ибн Ғужра атты сахабаның (Алла одан разы болсын) айтқан мына хадисінен көреміз. Ол хадисте: «Сендерден біреулерің дәретін толық етіп алып, арнайы мешітке қарай ниет етіп шықса, әрі ол мешітте намаз уақытын тосып отырған уақытта саусақтарын айқастырып тырсылдатпасын. Өйткені ол намазда. (яғни, намаз оқып жатқанмен тең),-делінген (Абу Дауд).

16. Мешітте рұқсат етілген дүние сөздерін сөйлеу.

Мұсылман кісінің өзінің мұсылман бауырымен мешітте рұқсат етілген дүние сөздерімен сөйлесуі күнә емес. Өйткені Пайғамбарымыз (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) өзі де, оның сахабалары да мешітте дүние істері жайында әңгімелесетін еді. Саммағ Ибн Харб Жабир Ибн Самраға:

- Пайғамбармен (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) бірге отыратын ба едің, - деп, сұрақ қояды. Ол:

- Ия, Пайғамбар (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) көбіне таң намазын оқыған соң орнынан күн шыққанша қозғалмайтын еді. Күн шыққанда орнынан көтерілетін әрі сахабалар сол кездерде бір-бірімен әңгімелесетін. Жаһилетте болған істерді еске алып күлісетін. Пайғамбарымыз (Ол кісіге Аллантың игілігі мен сәлемі болсын) да естіп күлімсірейтін еді. (Муслим).

Бірақ мешітте рұқсат етілген дүние істерімен әңгімелескен кезде мына нәрселерді естен шығармау керек. Олар:
1. Маңайындағы намаз оқушыларға, Құран оқушыларға, іліммен шұғылданушыларға азар беріп, мазаламау керек.
2. Мешітте дүние істерімен әңгімелесуді әдетке айналдырмау қажет.
3. Сол әңгіме барысында өтірік, ғайбат, өсек сияқты харам етілген күнәлі сөздер мен істерге өтіп кетпеу керек.
4. Әңгімені ұзаққа созбау керек.
5. Мешітте дауысты қатты көтермеу қажет.
6. Сауда-саттық сөздерін айтпау керек.

17. Мешітте ішіп-жеу.

Мешітте ішіп-жеудің оқасы жоқ. Алланың елшісінің (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) мешітте ішіп-жеген кездері болған. Ол кісінің бұл ісі оның рұқсаттығына дәлел. Абдуллаһ Ибн Харис Ибн Жузин Аз-Забид деген кісі: «Алланың елшісінің (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) уақытында мешітте нан, ет жейтінбіз»-деген. (Ибн Мажа).

18. Мешіт тазалығын сақтау.

Яғни, мешітте қажетсіз қоқыс заттарды тастамау, тамақ, сусынның қалдықтарын төгіп, шашпау, оның ішіне түкіріп, қақырмау сияқты әдепсіз қылықтарды жасамаған жөн.

Денисов аудандық «Жұма» мешітінің
бас имамы, Ыбырай Ерік Қожахметұлы

Негізі, мешітке келушілердің саны артты деп қуанғанымызбен, олардың бәрі құлшылық амалдарын орындау үшін келмейді. Мәселен, кейбірі жай қызықтап келсе, енді бірі кей діни жоралғыларды ғана өткізуге келеді. Ал мешіт – құлшылық жасалатын орын. Яғни, ол жерге келудегі басты мақсат – Аллаға құлшылық ету, парыз етілген үкімдерді орындау. Әйтсе де, мешітке аттап баспайтындарға қарағанда, неке қидыру, балаға ат қою сияқты көптеген діни рәсімдерді орындауға келетіндерге де шүкір дейміз. Дегенмен, кез келген орынның, ортаның өзіндік әдебі, мәдениеті болатыны белгілі. Тіпті сол ортаға сай киім үлгілері де қарастырылған. Мәселен, жаттығу залына классикалық үлгідегі киіммен бару – ақылға сыймайтын дүние. Ал, керісінше, театрға, өзге де мәдени ошақтарға спорттық киіммен бару тым ерсі көрінеді. Сол секілді мешіттің де өзіне тән әдебі бар.

Кейінгі кезде осы мешіт әдептеріне бей-жай қарауымыздың салдарынан кейбір міндетті нәрселер аяқ асты етілуде. Себебі, соңғы кезде мешітке келушілердің, соның ішінде неке қидырушылардың киген киімдері көбіне мешіт әдептеріне мүлдем қайшы келіп жатады. Тіпті, кейбір қыз-келіншектер «ұятты жер» деп санайтын денесінің кейбір бөлігін ғана жауып, қалған жерлерін жарқыратып келеді. Ал, қасиетті Құранда әйел адамдардың ұятты жерлері анық көрсетілген. «Нұр» сүресінің 31-аятында Алла Тағала: «Мүмін әйелдерге айт: Бөгде ерлерден көздерін сақтасын. Әрі ұятты жерлерін зинадан қорғасын. Сондай-ақ зейнеттерін көрсетпесін. Бірақ, олардың өздігінен көрінгендерінен басқа (беті, алақаны білезікке дейін және аяғы тобыққа дейін). Және бүркеншіктерін омырауларына түсірсін»,-деген. Міне, әйелдердің білезікке дейінгі қолдары, жүзі және тобыққа дейінгі аяқтарынан басқа барлық дене мүшелері ұятты жері болып есептеледі. Бұл жөнінде имам Муслимнің сахихында риуаят етілген мына бір хадисте Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Тозаққа кіретін екі қауымды көрген емеспін. Олар: сиырдың құйрығындай ұзын қамшымен адамдарды ұратын қауым және шашын басына түйенің өркеші сияқты үйме төбе етіп жиып алатын, денесіне жабыстырып жұқа киім киетін, еркектердің назарын өздеріне аударатын ашық-шашық әйелдер. Олар ешқашан жәннатқа кірмейді. Жәннаттың иісі алыстан сезілсе де, олар оны сезбейтін болады»,- деген.

Сондай-ақ, соңғы кезде жігіттермен қатар жас қыздарымыз да жұма күндері мешітке келуді әдетке айналдырды. Алайда, әйелдерге жұма намазына қатысу парыз емес. Десек те, Алланың бар екенін біліп, құлшылық жасау ниетімен келгендеріне қуанасың. Ал, сол қыздардың киімдері қаншалықты шариғатқа сай? Олар күнделікті бес уақыт намаз оқымағандықтан, әйелдер мен қыз-келіншектерге шариғат міндеттеген киімді емес, әдеттегі киімдерін киіп келеді. Яғни, ер адамдардың киетін киімдеріне ұқсайтын шалбар, дене пішінін анық көрсетіп тұратын кеудеше киеді. Үстеріне сан түрлі әтірлерін сеуіп, боянып-сыланып, бастарының төбесіне ғана орамал тартып мешітке келеді. Тіпті, кейбір қыздар «бетіміз бен аяқ-қолымыздан басқасының бәрі жабық тұр ғой» деп, өздерінің бұл қылықтарын дұрыс санауда. Ал шын мәнінде Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Ер адамдарды қызықтыру мақсатында әтір пайдаланған – бұзық әйел болып саналады»,- десе, келесі Әбу Дәуід пен Ахмадтан жеткен мына бір хадисте: «Әйелдердің киімін киген ерлер мен ерлердің киімін киген әйелдерді Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) лағынеттеген». Яғни, жоғарда ескертілген хадистен киім киюдің де өзіндік әдебі мен мәнері бар екенін ұғамыз.

Мәселен, Алла Тағала құлдарына намаз оқуды бұйырды. Ал оның қалай оқылуын біз Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүннетінен үйреніп білдік. Сол секілді Құранда Алла Тағала: «Жұбайларыңа, қыздарыңа және мүмін әйелдерге айт: «Үстеріне бүркеншіктерін орансын» («Ахзап» сүресі, 59-аят), - дейді. Бұл жерде нақты қалай киіну керектігі көрсетілмеген. Ал оны біз тағы Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүннетінен, яғни Оның (с.ғ.с.) жұбайларының киімдерінен көреміз. Осы ретте әурет жерлерді қалай жабу керектігін дұрыс түсінген жөн. Яғни дене пішіні көрініп тұратын киімдерді, ерлерге ұқсап, шалбар киюдің қате екендігін білген абзал. Кейбір қыздарымыз: «Ондай киімдерді кимейтін болсақ, не үшін шығарып жатыр? Ол да заман талабы ғой»,- деп айтуы мүмкін. Әйтсе де, қандай киім болмасын, егер ол әурет жерлерді жаппайтын, жапса да сыртынан қараған ер адамдардың нәпсісін қоздыратын болса, шариғатымыз оны әйел адамдарға киюге рұқсат бермейді.

Әрине, Алла өз құлдарынан нығметтерін еш аяған емес. Қазіргі кездегі әртүрлі үлгідегі киімдер мен сан алуан сәндік бұйымдар да Жаратушының адамдарға берген ризығы екені сөзсіз. Алайда, оларды өз орнымен пайдаланған жөн. Құран Кәрімде Алла Тағала: «Әй, адам баласы! Ұятты жерлеріңді жабу үшін киім және сәндік бұйым түсірдік. Негізінде тақуалық киімі жақсы. Солар Алланың белгілері. Әрине түсінерсіңдер» («Ағраф» сүресі, 26-аят),- дейді. Адам баласына киім-кешек бірінші кезекте әурет болған жерлерді жабу үшін және көз зинасынан сақтану үшін қажет.

Сонымен қатар, жұма күндері мешітке дүниеден өткен ата-бабалары мен жақын туған туысқандарына Құран оқыту мақсатымен келушілердің саны артатыны белгілі. Әйтсе де, олардың да кейбірінің киімдеріне көңіл толмайды. Тіпті, орта жасқа келген апайларымыздың жастардан қалыспай, денесіне жабыстырып киім киіп, әурет жерлерін көрсетіп келетіндеріне не дерсің. Оның үстіне, өздері театрға немесе мұражайға емес, мешітке келген. Жастарымызға үлгі болатын апайларымыздың өзі әлгіндей болса, қыздарымыздан не қайыр?! «Нұр» сүресінің 60-аятында Алла Тағала: «Үйде отырған жасы ұлғайған әйелдердің зейнеттерін ашпай сырт киімдерін шешулері айып емес. Егер бұдан да сақтанса олар үшін тағы жақсы»,- дейді. Яғни, жасы келген әйел болса да әуретін жабу өздері үшін жақсы екендігін Алла Тағала осы бір аятпен ескерткен.

Кейінгі кездері әйел адамның киімі жөнінде сөз болса, шариғи үкімдерге қарсы кейбір қыз-келіншектеріміз: «Қазақ ешқашан хижаб кимеген. Тіпті, қыздары тұрмысқа шыққанша бастарына жаулық та салмаған» деп ұрандатып, нәпсі қалауына бой алдырып жүр. Ондай болғанның өзінде қазақ қыздары дәл қазіргідей етек-жеңін қысқартып, ашық-шашық киінбеген. Оған халқымыздың «Есті қыз етегін қымтап жүрер», «Қызға қырық жерден тыю» деген сөздері дәлел болмақ. Ал, тұрмысқа дейін бастарына жаулық салмаған қыздарымыз қандай ортада өсті? Жоғарыдағы сөздерді айтып жүргендер осы жөнінде ойланып көрді ме екен? Олар бастары ашық болса да қазіргі кездегідей көшеде емін-еркін жүрмеген және көпшілік ортада жат қылықтарымен де көзге түспеген. Орамал тақпай, шаштарын көрсетіп жүрген қыздар әкесінің, аға-інісінің, үйленуге тыйым салынған өзге де бауырларының арасында өсті. Ал, мұндай ортада қыздың еркінсінуіне Құранда да рұқсат етілген. Алла Тағала «Нұр» сүресінің 31-аятында: «Бірақ: Ерлеріңе, әкелеріңе, қайын аталарыңа, өз ұлдарыңа, өгей ұлдарыңа, аға-бауырларыңа, олардың ұлдарына көрсетулеріңе болады»,- дейді. Ендеше, «Қазақ қыздары ашық киінген» деген сөздердің еш негізі жоқ.

Мешітке бару әдептері

Алла Құранда: «Ей, адам балалары! Әрбір құлшылық орынында зейнеттеніңдер!»-деген (Ағраф сұресі, 31-аят). Яғни, әрбір намаз кезінде зейнетті киімдеріңді киіңдер.

Және Пайғамбарымыз (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын): «Кімде-кім үйінен дәретін толық алып, кейін адамдармен бірге немесе жамағатпен бірге мешітте парыз етілген намазды оқу үшін шығып, кейін аталмыш намазды оқып бітірген соң, Алла оның күнәларын кешіреді»-деген. (Муслим).

1. Мұсылманның мешітке шығар кезде денесінің, киімінің таза болуы.

Аллаһ Құранда: «Ей адам балалары! Әрбір құлшылық орынында зейнеттеріңді алыңдар!»-деген. (Ағраф сүресі, 31-аят). Яғни, көпшілікке белгілі болған нәрсе адам әдетте белгілі бір кездесуге немесе көпшілік жиналатын орынға, әсіресе сол кездесу, не отырыс оның жүрегінде елеулі орын алған бір құрметті кісімен болатын болса, онда ол ондай жерлерге бару үшін мүмкіндігінше зейнеттеніп, алдын ала дайындық жасайды. Ондай болса мұсылмандардың мойындарындағы парыздарын өтеу үшін Алланың үйіне жиналып, алдын ала дайындық жасап, тазаланып, әдемі киімдерін киіп, жұпар иісті сулармен зейнеттенгені одан да артығырақ.

2. Мешітке намаз үшін жиналғандарды жағымсыз иіспен мазаламау үшін, мешітке шығар алдын пияз, сарымсақ сияқты нәрселерді жемеу.

Кім намазхандарға жағымсыз иіспен азар берген болса, періштелерге де азар берген болады. Жабир атты сахабадан (Алла одан разы болсын) келген хадисте: Пайғамбарымыз (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) «Кім сарымсақ не пияз жеген болса, біздерге жақындамасын немесе біздің мешітімізге жақындамай үйінде отырсын»-деген. (Бухари).

3. Мешітке ертерек бару абзал.

Пайғамбарымыз (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) өзінің үмбетін мешітке ертерек шығуға шақырған. Мысалға Абу Һурайрадан (Алла одан разы болсын) келген хадисте Пайғамбарымыз (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын): «Егер адамдар азан айту мен бірінші сапта намаз оқудың сауабын білсе еді, әрі сол сауапқа жету үшін таласты тек жеребе тастаумен ғана шешуге болатын болса, жеребе тастар еді. Егер мешітке ерте барудың сауабын білсе еді, онда оған жету үшін жарысар еді. Әрі егер құптан мен таң намазында қандай сауаптың бар екенін білген болса, онда оған еңбектеп болса да келер еді» (Бухари, Муслим).

4. Намазға жүрегінде Аллаға ықылас танытып, асықпай бару.

Пенденің намазға ертерек асықпай келуі, оның намазды толық бойұсынушылықпен және Раббысына шынайы беріле орындауына мүмкіндік тудырады. Ал керісінше кім намазға ентіге, асығып келсе, бұл нәрсе оның тынысының тездетіліп, ойының шашырап, намаздағы болған қорқынышы мен ықыласын кемітеді. Пайғамбарымыз (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) өзінің бір сөзінде намаз басталып кеткен болса да, оған жүгіре ентігіп, асығып келуден тиған. Бұған дәлелді Абу Қатададан (Алла одан разы болсын) келген хабардан көреміз. Ол кісі былай дейді: «Біз бірде Пайғамбармен (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) бірге намаз оқып жатқанымызда, бір кісілердің асығыстықпен келгендіктен, топырлаған аяқтарының дауыстары естілді. Пайғамбарымыз (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) намазын бітіргеннен кейін; «сендерге не болды?» – деп сұрады. Олар: «біз намазға асыққан едік»-деді. Сонда Пайғамбар (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын): «Ендігіде олай істемеңдер. Егер намазға келген болсаңдар асығып, аптықпаңдар. Намаздан үлгерген ракағаттарыңды оқып, ал үлгермеген ракағаттарыңды толықтырып бітіріңдер»-деді. (Бухари, Муслим).

5. Намазға бара жатқанда оқылатын дұға айту.

Намазға шыққан адамға Пайғамбарымыздың (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) мешітке шыққан кезде оқыған дұғасын айтқан абзал. Бұған дәлелді Ибн Аббастың өзінің нағашы әпкесі Маймуна анамыздың үйіне қонған кезде көргенін хабарлаған хадистен табамыз. Сол хадисінің соңында Абдуллаһ ибн Аббас былай дейді: «Біләл (Алла одан разы болсын) келіп, Пайғамбарды намазға шақырып кетті. Ол кісі түндегі дәретін жаңаламастан тұрып намаз оқыды. Және ол кісінің мешітке бара жатқандағы дұғасы: «Иә Алла менің жүрегіме нұр ұялат, көзімді нұрландыр, құлағымды нұрландыр, менің оңымды және солымды нұрландыр, үстімнен және астымнан нұрыңды төге гөр, алдымнан және артымнан да нұрыңды жаудыр»- деген сөз болды. (Муслим).

6. Мешіттерге кірерде не, шығарда оқылатын дұғаларды айту.

Мешітке кірушіге былай дұға жасап кірген сүннет. «Иә Алла! Мұхаммедке және Мұхаммедтің әулетіне игілігің мен сәлеміңді жолда. Иә, Алла! Мен үшін Өз рахметіңнің есіктерін аша гөр!» Ал мешіттен шыққанда: «Иә, Алла! Мұхаммедке және Мұхаммедтің әулетіне игілігің мен сәлеміңді жолда. Иә, Алла! Мен Сенің кеңшілік фазилетіңнен сұраймын»-делінеді.

7. Мешітке кіргенде оң аяқпен кіріп, шығарда сол аяқпен шығу.

Мешітке оң аяқпен кіру керек. Өйткені Пайғамбарымыз (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) солай істейтін әрі мешіт құрметті орындардың бірі.

8. Мешітке кіргенде "Тахиятул масжид" (яғни, мешітке сәлем намазын) оқу.

Мешітке кіргенде отырмастан алдын, екі ракағат мешітке сәлем намазын оқып алу Пайғамбарымыздың (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) бұйырған әмірлерінен.

9. Мешітте отыру.

Мешітте намазды күтіп отыру абзал істерден. Оның абзалдығын Пайғамбардың (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) мына хадисінен көре аламыз: «...Кімде-кім мешітке кірсе, және оны онда ұстап тұрған нәрсе намазы болса, онда ол адам намазда болып есептеледі. Сендердің біреулерің намаз оқыған жерінен тұрып кетпейінше, періштелер оған: "Ия, Алла! Оны рахметіңе бөле, Ия Алла! Оны кешіріп, жарылқа. Ия Алла! Оның тәубесін қабыл ет».- деп тілейді. Және періштелердің оған жасайтын тілектері, ол адам сол отырысында біреуге азар беріп, қоймайынша немесе дәретсіздікке тап болмайынша жалғаса береді" (Бухари, Муслим).

10. Мешітте жату.

Мешітте жату айып есептелінбейді. Бухари мен Муслимдердің риуаят еткен хадистерінде, Абдуллаһ ибн Зайд ибн Ғасим атты сахабаның (Алла одан разы болсын) Алланың елшісінің (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) мешітте бір аяғын екінші аяғының үстіне қойып жатқандығын көргендігі айтылған.

11. Мешітте ұйықтау.

Мұқтаждық туындаған сәтте мешітте ұйықтауға да болады. Пайғамбарымздың (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) дәуірінде Асхабу Суффа деп аталынған сахабалар (Алла олардан разы болсын) және кейбір кедейшілікте болған мұсылмандар Алланың елшісінің (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) мешітінде тіршілік жасайтын. Олар мешітте ішіп-жеп, ұйықтап, демалатын. (Имам Бухаридің: 442).

12. Мешітте сауда-саттық жасауға, жоғалған затты іздестіріп сұрауға болмайды.

Өйткені мешіт ондай істер үшін құрылған емес. Мешіт Алланы еске алу үшін, Құран, намаз оқу үшін, және адамдарға дін әмірлерін үйрету сияқты істер үшін арналған орын. Абу Һурайрадан келген хадисте Пайғамбарымыз (Ол кісіге Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын): «Егер сендер біреудің мешітте бір нәрсені сатып жатқанын, не сатып алып жатқанын көрсеңдер, оған: "Алла сенің саудаңды пайдасыз етсін "-деп айтыңдар. Ал біреудің жоғалған затты сұрап іздестіріп жатқанын көрсеңдер,оған:"Алла саған оны қайтармасын"-деп айтыңдар»-деген. (Муслим, Ахмад, Абу Дауд).

13. Мешітте дауыс көтермеу.

Сайб ибн Иазид деген кісі былай дейді: «Мешітте тұрған едім бір кісі мені таспен ұрып түртті, қарасам Омар ибн Хаттаб екен. Ол кісі маған: «Анау екеуін шақырып келші»-деді. Ол екеуін оған алып келдім. Сонда Омар ол екеуіне: «Кімсіңдер» немесе «Қайдан боласыңдар»,-деді. Олар: «Тайф елінен боламыз»,-деді. Оларға Омар: «Егер сендер қаламыздан болғандарыңда (яғни, Медина қаласының тұрғындары болғандарыңда), Алланың елшісінің мешітінде дауыстарыңды көтеріп сөйлегендерің үшін, қаттырақ ұрып ескертер едім»-деді. (Бухари).

14. Мешіттен азан айтылғаннан кейін шығу тиым етілген.

Мешітте отырған кезде азан айтылса, одан себепсіз шығып кету макруһ. Себепті жағдайларға дәретті жаңарту, және сол сияқты істер кіреді. Абу Шағса деген кісі өзінің жеткізген хабарында былай дейді: «Біз мешітте Абу Һурайрамен бірге отырған едік, азаншы азан айтты. Сол уақытта бір кісі тұрды да, кете бастады. Абу Һурайра оған мешіттен шығып кеткенше көзін салды. Кейін Абу Һурайра: «Бұл пенде Абу Қасымға, (яғни, Пайғамбар саллалаһу ғалайһи уа салламға) қарсы келіп, күнәһар болды»-деді. (Муслим).

15. Мешітке бара жатқанда немесе мешітте отырған кезде қолдың саусақтарын бір-біріне айқастырып тырсылдатуға тиым салынған.

Жалпы жағдайларда саусақтарды айқастырып тырсылдатудың ешбір айыбы жоқ. Бірақ мешітке шыққан адамның және намаз оқымастан алдын мешітте намаз уақытын тосып отырған кісіге, саусақтарын айқастырып тырсылдату, макруһ амалына жатады. Бұған дәлелді Қағб Ибн Ғужра атты сахабаның (Алла одан разы болсын) айтқан мына хадисінен көреміз. Ол хадисте: «Сендерден біреулерің дәретін толық етіп алып, арнайы мешітке қарай ниет етіп шықса, әрі ол мешітте намаз уақытын тосып отырған уақытта саусақтарын айқастырып тырсылдатпасын. Өйткені ол намазда. (яғни, намаз оқып жатқанмен тең),-делінген (Абу Дауд).

16. Мешітте рұқсат етілген дүние сөздерін сөйлеу.

Мұсылман кісінің өзінің мұсылман бауырымен мешітте рұқсат етілген дүние сөздерімен сөйлесуі күнә емес. Өйткені Пайғамбарымыз (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) өзі де, оның сахабалары да мешітте дүние істері жайында әңгімелесетін еді. Саммағ Ибн Харб Жабир Ибн Самраға:

- Пайғамбармен (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) бірге отыратын ба едің, - деп, сұрақ қояды. Ол:

- Ия, Пайғамбар (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) көбіне таң намазын оқыған соң орнынан күн шыққанша қозғалмайтын еді. Күн шыққанда орнынан көтерілетін әрі сахабалар сол кездерде бір-бірімен әңгімелесетін. Жаһилетте болған істерді еске алып күлісетін. Пайғамбарымыз (Ол кісіге Аллантың игілігі мен сәлемі болсын) да естіп күлімсірейтін еді. (Муслим).

Бірақ мешітте рұқсат етілген дүние істерімен әңгімелескен кезде мына нәрселерді естен шығармау керек. Олар:
1. Маңайындағы намаз оқушыларға, Құран оқушыларға, іліммен шұғылданушыларға азар беріп, мазаламау керек.
2. Мешітте дүние істерімен әңгімелесуді әдетке айналдырмау қажет.
3. Сол әңгіме барысында өтірік, ғайбат, өсек сияқты харам етілген күнәлі сөздер мен істерге өтіп кетпеу керек.
4. Әңгімені ұзаққа созбау керек.
5. Мешітте дауысты қатты көтермеу қажет.
6. Сауда-саттық сөздерін айтпау керек.

17. Мешітте ішіп-жеу.

Мешітте ішіп-жеудің оқасы жоқ. Алланың елшісінің (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) мешітте ішіп-жеген кездері болған. Ол кісінің бұл ісі оның рұқсаттығына дәлел. Абдуллаһ Ибн Харис Ибн Жузин Аз-Забид деген кісі: «Алланың елшісінің (Ол кісіге Алланың игілігі мен сәлемі болсын) уақытында мешітте нан, ет жейтінбіз»-деген. (Ибн Мажа).

18. Мешіт тазалығын сақтау.

Яғни, мешітте қажетсіз қоқыс заттарды тастамау, тамақ, сусынның қалдықтарын төгіп, шашпау, оның ішіне түкіріп, қақырмау сияқты әдепсіз қылықтарды жасамаған жөн.

Денисов аудандық «Жұма» мешітінің
бас имамы, Ыбырай Ерік Қожахметұлы

Бұл мақала өз пікірінен басқа пікірді мойындамайтын, соған сүйеніп өзгелерді көзге шұқып, айыптайтын іріткі салушыларға жауап болып табылады. Мақалада үмбетіміздің жетекші ғұламаларының, оның ішінде сәләфиттердің арасында ерекше беделге ие ғұламалардың да сөздерін келтіріп, намаз кезінде қолды көкірекке байлауға қатысты дәлелдер толықтай талданып, жоққа шығарылады. Бір еске салып кетерлік жайт, Әһлү Сүннадағы төрт мәзһабтың бірде-біреуінде де намазда қолды көкірекке байлау тәжірибесі жоқ.

______________

Мұсылман үмбеті бұл мәселедегі пікірлердің әр түрлі болатынына 1400 жыл бұрын келіскен болса да, осы мәселені (намаз кезінде қолды байлауға қатысты) талқылауға уақытымызды сарп етіп отырғанымыз өкінішті-ақ. Кейбір шамадан тыс белсенді бауырларымыз бен әпке-қарындастарымыз қолды көкірекке байлаудан басқа пікірлер әлсіз деп жүргендіктен, бұл тақырыпты қайта қозғауға мәжбүр болып отырмыз.

Базбір шынайы ниетті бауырларымыз бен әпке-қарындастарымыз намазда қолдарын солар дұрыс деп санайтын әдістен өзгеше қоятындардың бәрін жазғырып, мешіт аралауды әдетке айналдырды. Біз бұл мақалада қолды көкірекке байлау жайлы айтылған хабарламалардың, шындығында, әлсіз әрі елеусіз екенін көрсетуге тырыспақпыз.

Біз үмбетіміздің қазіргі ахуалын ескере отырып, уақытымызды пікірталасқа түсуге шығындағаннан гөрі Исламға үндеуге жұмсағанды абзал көрер едік. Бірақ, үмбетімізді жік-жікке бөліп, жоқ жерден бейберекеттік тудырып отырған бұл мәселені академикалық тұрғыдан қарастырудан басқа амалымыз жоқ.

Талқылауды бастамас бұрын қолды «кіндіктің үстіне» қоюдың көкірекке қою дегенді білдірмейтінін түсініп алу қажет. Қолды көкірекке байлауға қатысты баяндамалардың барлығы дерлік егжей-тегжейлі қарастырылады. Өйткені, ең шынайы пікір сол болып саналады. Қалған жайттардың талқылануы қысқаша келтіріледі.

Ибн Хузаймада «көкірегіне байлады» деген сөздерді қосып келтірілген сахаба Уәйл ибн Хаджрдан (Алла оған разы болсын) жеткен хабарлама:

أخبرنا أبو طاهر, نا أبو بكر, نا أبو موسى, نا مؤمل, نا سفيان, عن عاصم بنكليب, عنأبيه, عنوائل بن حجر قال: "صليتمع رسول الله- صلىالله عليه وسلم-, ووضعيده اليمنى على يده اليسرى على صدره

Сәйидина Уәйл Ибн Хаджр былай баяндаған: «Мен Пайғамбармен (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) бірге намаз оқығанда, ол қолдарын көкірегінде ұстап тұрып, оң қолын сол қолының үстіне қойды»(Ибн Хузайма).

Сахаба Уәйл ибн Хаджрдың (Алла оған разы болсын) сөздерінің жеткізілу тізбегі

Аталмыш баяндама Ибн Хузаймада жазылған және төмендегі тізбек бойынша жеткізілген:
1. Имам Әбу Абдуллах Мухаммад ибн Исхақ ибн Хузайма (837/233 — 923/311 милләди бойынша/хижра бойынша) осы хадистің жеткізілу тізбегін өзінің «Сахих ибн Хузаймасында» келтірген;
2. Бізге Әбу Тахирден (Алла оған разы болсын) риуаят етілген. Ол:
3. Әбу Бәкірден (Алла оған разы болсын). Ол:
4. Әбу Мусадан (Алла оған разы болсын). Ол:
5. Муаммаль бин Исмаилдан (Алла оған разы болсын). Ол:
6. Суфьяннан (Алла оған разы болсын). Ол:
7. Әсим бин Кулайбтан (Алла оған разы болсын). Ол:
8. Өзінің әкесінен (Кулайб ибн Шихабтан, Алла оған разы болсын). Әкесі:
9. Сахаба Уәйл ибн Худжрдан (Алла оған разы болсын) риуаят еткен.

Біріншіден, біз Кулайб ибн Шихабтың (Алла оған разы болсын) тізбегін қарамен белгілеп қойдық. Себебі, дәл осы баяндама тағы да басқа екі жеткізушіден сенімді түрде жеткізілген және олардың ешқайсысы қолды көкірекке байлау жайлы ауыздарына да алмаған!

Екіншіден, сенімді түрде жеткізілген қалған екі хабарламаға мән бермеген күннің өзінде кейінірек біз жеткізуші Муаммаль бин Исмаил турасында сөз қозғаймыз. Ол да тізімде қарамен белгіленген.

Аталмыш хадистің басқа да көптеген жеткізу тізбектері бар. Алайда, олардың бірде-біреуінде «көкірегіне» деген сөз жоқ. Осылайша, мұның хадиске жеткізуші Муаммаль бин Исмаилдың өзінің қосқан жаңсақ сөзі екені түсінікті.

Муслимнің «Сахихіндегі» сахаба Уәйл Ибн Хаджрдан «көкірегіне» деген сөзін қоспастан жеткізілген риуаят:

حدثنازهير بن حرب حدثنا عفان حدثنا همام حدثنامحمد بن جحادة حدثني عبد الجبار بن وائلعن علقمة بن وائل ومولى لهم أنهما حدثاهعن أبيه وائل بن حجر أنه رأى النبي صلىالله عليه وسلم رفع يديه حين دخل في الصلاةكبر وصف همام حيال أذنيه ثم التحف بثوبهثم وضع يده اليمنى على اليسرى فلما أرادأن يركع أخرج يديه من الثوب ثم رفعهما ثمكبر فركع فلما قال سمع الله لمن حمده رفعيديه فلما سجد سجد بين كفيه

Сәйидина Уәйл ибн Худжр (Алла оған разы болсын) Алла Елшісінің (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) намаздың басында қолын көтеріп, тәкбір айтқанын көргенін баяндаған және Хаммамға (жеткізушіге) сәйкес, ол қолын құлағына байлаған. Ол (Қасиетті Пайғамбар, оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) қолын киімімен орап, оң қолын сол қолының үстіне қойған. Рукуғқа баратын кезде қолын киімінің арасынан шығарып, көтерген де, тәкбір айтқан, сөйтіп, рукуғқа барған. Ал, қиямға барғаннан кейін: «Алла Өзіне мақтау-мадақ айтушыны естігей», («Сәми’а- Ллаһу лимән-хамидәһ») ─деген. Ал, сәждеге барған кезде басын екі алақанының арасына қойған» (Муслим).

Имам Ахмадтың «Муснадында» келтірілген сәйидина Уәйл Ибн Хаджрдан «көкірегіне» сөзін қоспастан жеткізілген хабарлама:

حدثنا عبد اللهحدثني أبي ثنا محمد بن جعفر ثنا شعبة عنعمرو بن مرة قال: سمعتأبا البختري الطائي يحدث عن عبد

الرحمنبن اليحصبي عن وائل بن حجر الحضرمي:: (أنه صلى معرسول الله صلى الله عليه و سلم فكان يكبرإذا خفض

و إذا رفع و يرفع يديه عند التكبيرو يسلم عن يمينه و عن يساره قال شعبة: قال لي أبان- يعنيابن تغلب- فيالحديث

حتى يبدو وضح وجهه, فقلت لعمرو:.?. أفي الحديثحتى يبدو وضح وجهه فقال عمرو أو نحو ذلك ) .

Суфьян Сауридің (Алла оған разы болсын) Муаммаль бин Исмаилдан басқа шәкірттерінің ешқайсысы «қолды көкірекке байлау» жайлы айтпаған.

Үшіншіден, осы хадисті Әсим бин Кулайбтан, Суфьян әс Сауримен (Алла оған разы болсын) бір уақытта риуаят еткен басқа да жеткізушілер өз хабарламаларына бұл сөздерді қоспаған. Дәл сол хадисті Әсим бин Кулайбтан риуаят еткен жеткізушілердің төмендегі тізіміне назар аударыңыздар. Муаммаль бин Исмаил қосқан сөздерді олардың ешбірі де қоспаған:
1. Ахмадтың «Муснадына» сәйкес, Шуаба, Абдуль Уахид, Зубайр бин Муавия (Ахмад 18398, 18371 және 18397);
2. Ахмадтың «Муснадына», Даримиге, Әбу Даудқа, Нәсәиге және Бәйхақиға сәйкес, Зайда (Ахмад 18391, Дарими 1357, Әбу Дауд 726, Нәсәи 889, Бәйхақи 2325);
3. Ибн Маджаға, Әбу Даудқа және Нәсәиге сәйкес, Бишр бин әл Муфаддаль (Ибн Маджа 810, Әбу Дауд 726 және 957, Нәсәи 1265);
4. Ибн Маджаға сәйкес, Абдуллах бин Идрис (Ибн Маджа 810);
5. Әбу Дауд Тайалисидің «Муснадына» сәйкес, Сәләм бин Салим (Әбу Дауд Тайалиси 1020).

Жеткізуші Муаммаль бин Исмаилдың (Алла оған разы болсын) әлсіздігі

«Көкірегіне» деген қосымша сөз Муаммаль бин Исмаилдың аты аталатын тізбекте ғана айтылатындықтан, оның жеткізуші ретіндегі сенімділігін зерттеп білген жөн. Ол жайында өзге ғұламалар былай деген:

Имам Мухаммад бин Нәср Әл-Мәруәзи (Алла оған разы болсын) Муаммаль бин Исмаилды есте сақтау қабілеті нашар және қате жібереді деген.

Мухаммад ибн Нәср ибн Хаджадж Әл-Мәруәзи (Әбу Абдуллах Әл-Мәруәзи) — хижра бойынша 202 жылы Бағдатта дүниеге келген ұлы ғұлама, Нишапурда ер жетіп, Самарқандта тұрақтаған. Ол Хураса, Рай, Бағдат, Басра, Куфа, Мәдина әл-Мунәуәрра (Нұр сәулелі Мәдина), Макка әл-Мукаррама (игілікті Мекке), Сирия және Мысыр секілді исламдық білімнің орталықтарында саяхат жасаған. Яхья ибн әт-Тәмими, Исхақ ибн Рахуәй, Юнус ибн Абдуль А’ля, Ибрахим ибн Әл-Мунзара (Алла оларға разы болсын) сияқты өз заманының хадистегі ғұламаларынан білім алған және ілімнің биік шыңына қол жеткізген. Мұны өзге ғұламалар да мойындаған. Басқа да ғұламалар ол туралы былай деген:

«Сахих ибн Хиббанның» авторы Ибн Хиббан (Алла оған разы болсын) былай деген: «Ол бұл дүниедегі ілім жинап, оған талпынған имамдардың бірі болған. Сондай-ақ, ол өз заманындағы ғұламалардың пікірлерінен хабардар болған және сол замандағы ғұламалардың арасында білімде ең жоғары табысқа қол жеткізген».

قال ابن حبان: «كان أحد الأئمةفي الدنيا ممن جمع وصنف, وكانأعلم أهل زمانه بالاختلاف وأكثرهم صيانةفي العلم

Хатиб Бағдади (Алла оған разы болсын) былай деген: «Ол сот тыйымдары мәселелеріне қатысты сахабалардың (Алла оларға разы болсын) (пікірлерінің) және олардың орнын басқан ізбасарлардың арасындағы айырмашылықты білетін білгір жандардың бірі болған».

قال الخطيبالبغدادي: «كا\ نمن أعلم الناس باختلاف الصحابة ومن بعدهمفي الأحكام

Имам Хаким (Алла оған разы болсын) ол жайында былай жазған: «Өз заманының хадис ғылымындағы теңдессіз имамы».

ذكره الحاكمفقال: إمامعصره بلا مدافعة في الحديث

Қады Мухаммад ибн Мухаммад (Алла оған разы болсын) Хорасандағы білімді ерлердің төртеу болғандығы оған ертеректегі ғұламалардан жеткенін айтқан:
1. Абдуллах ибн Әбу Мубарак (Алла оған разы болсын);
2. Исхақ ибн Рахуай (Алла оған разы болсын);
3. Яхья ибн Әт-Тәмими (Алла оған разы болсын);
4. Мухаммад ибн Нәср ибн Хаджадж Әл-Мәруәзи (Алла оған разы болсын).

وقال القاضي محمدبن محمد: كانالصدر الأول من مشايخنا يقولون: رجال خراسان أربعة: ابن المبارك, وابن راهويه,

يحيى بن يحيى, ومحمد بن نصر

Абдуллах ибн Мухаммад әл-Әсфәрайни (Алла оған разы болсын) Мухаммад ибн Абдуллах ибн Хакмның (Алла оған разы болсын) былай дегенін естігендігін баяндайды: «Мухаммад ибн Нәср ибн Хаджадж Әл-Мәруәзи (Алла оған разы болсын) Мысырда имам болған. Ендеше, Хорасан жайлы айтпасақ та болады».

قال عبد اللهبن محمد الإسفراييني: سمعتمحمد بن عبد الله بن عبد الحكم يقول: كان محمد بننصر بمصر إماما.

فكيفبخراسان?

Имам (мүфти) Ибн әс-Салах (Алла оған разы болсын) оны шәфиғит деп санаған және оның фиқһ пен хадис ғылымдарында терең білімге ие болғанын, «сахибуль-ихтийяр» («таңдаудың адамы») болғанын жазған. Себебі, ол кейде шәфиғиттік ғұламалармен келіспей, (мәселені шешудің) басқа тәсілін таңдайтын болған. Мұның ешқандай сөкеттігі жоқ. Ол мұнысымен Ибн Хузеймаға, Әл-Музниге және Әби Саур (Алла оларға разы болсын) секілді оларға дейін болғандарға ұқсаған.

Бұл ─ имам Бұхаридің замандасы, хадис ғұламасының Муаммаль бин Исмаилды (Алла оған разы болсын) есте сақтау қабілеті нашар және көптеген қателерге жол береді дегенді айта келіп, оның баяндамаларының беделін түсіретін ертедегі жазбаларының бірі:

وأما ما روي عنالحسن وابن سيرين أنهما كانا يقولان مسلمويهابان مؤمن فإن هذا حديث لم يروه عنحماد بن زيد غير

المؤمل وإذا انفرد بحديثوجب أن توقف ويتثبت فيه لأنه كان سيء الحفظكثير الغلط

Имам Яхья ибн Мәин (Алла оған разы болсын) Муаммаль ибн Исмаилдың Суфьян Сауриден жеткізген риуаяты дәлел болып табылмайтынын баяндайды:

سمعت يحيى يقول: (قبيصة) ليس بحجة في سفيان, ولا أبو حذيفة, ولا يحيى بن آدم, ولا مؤمل- معرفة الرجال لإبنمعين

ص560 ج1 ص114 س549 - ابنمحرز كما في سؤالاته ليحيى بن معين ج1

Мен Яхьяның (Ибн Мәиннің) былай дегенін естідім: «Суфьян әс-Сауриден жеткізілген хабарламаларға қатысты Әбу Хузайфа, Яхья ибн Адам және Муаммаль Ибн Исмаилдың дәлел (худжа) болып танылмайтындығы секілді, (Кабиса) да дәлел (худжа) болып табылмайды» (Марифат әр-Риджаль ли-ибн Мә’ин (1/113 № 549)/Ибн Мухриз фи Су’алатиху ли-ибн Мә’ин (1/560).

Бұл ─ Муаммаль ибн Исмаилдың Суфьян әс-Сауриден (Алла оған разы болсын) жеткізген риуаяттарына қатысты Яхья ибн Мәиннің жазған айқын ескертуі. Жалпы сілтемелер төменде, қалған сілтемелердің тізімінде келтірілген.

Имам Тирмизи, Муаммаль ибн Исмаилдың ағаттық жібергенін хабарлаған:

<pstyle="font-family: 'Traditional Arabic'; font-size: 26px; text-align: right;">حدثنا محمود بنغيلان حدثنا مؤمل عن حماد بن سلمة عن حميدعن أنس أن النبي صلى الله عليه وسلم قالألظوا بيا ذا <pstyle="font-family: 'Traditional Arabic'; font-size: 26px; text-align: right;">الجلال والإكرام قال أبوعيسى هذا حديث غريب وليس بمحفوظ وإنمايروى هذا عن حماد بن سلمة عن حميد عن <pstyle="font-family: 'Traditional Arabic'; font-size: 26px; text-align: right;">الحسنالبصري عن النبي صلى الله عليه وسلم وهذاأصح ومؤمل غلط فيه فقال عن حميد عن أنسولا يتابع فيه

Имам Тирмизи жеткізушілер тізбегінде Муаммаль ибн Исмаилдың аты аталған хадис жайлы былай деген:

«Бұл ─ ғариб (беймәлім, бірегей) хадис және ол сақталмайды. Бұл хадис былай жеткізілу тиіс: Хаммад бин Сәләмнан, Хасан әл-Басриден, Нәбиден — дұрыс тізбек осы. Ал, Муаммаль ибн Исмаил өзінің санадында (тізбегінде) қателікке жол беріп, былай деген: Хумайдтан, Әнастан, оған қоса, оның мутабиасы (оның бұл пікіріне еретін немесе оның бұл хабарламасын қолдайтын адам) жоқ».

Имам Тирмизиге қатысты атап өтуге тұрарлық үш жайт бар:
1. Имам Тирмизидің хабарламаларды сенімді деп тапқан (тахсин және тасхих) себебі ─ Муаммаль бин Исмаилдың шәуәхиді мен мутабиасы* шынайы болған;
(*мутабиа – «мутаби» сөзінің көпше түрі, жеткізілуімен басқа хабарламаға ұқсайтын, соның қайнар көзіне алып баратын хабарлама; шәуәхид ─ «шәһид» сөзінің көпше түрі, (қандай да бір оқиғаның) куәсі болған немесе өзге сахабаның хабарламасын растайтын сахабадан жеткен риуаят – аудармашының ескертпесі)
2. Егер Муаммаль бин Исмаил иснадқа (тізбекке) және хадис мәтініне артық сөз қосқан болса, Тирмизи ол хабарламаны қабыл алмайтын және сақтамайтын болған;
3. Муаммаль бин Исмаил қателерге бой алдырған.

Имам Нәсәи (Алла оған разы болсын) Муаммаль бин Исмаилдың (Алла оған разы болсын) көптеген қате жібергенін хабарлайды:

(حديث مرفوع) أخبرني عليبن سهل, قال: حدثنا مؤمل, قال: حدثنا شعبة, عن عاصم, عن الشعبي, عن أم سلمة, أن

النبي صلىالله عليه وسلم كان إذا خرج من بيته, قال: "اللهم أنيأعوذ بك أن أزل أو أضل, أوأظلم أو أظلم, أوأجهل أو

يجهل علي". قالأبو عبد الرحمن: هذاخطأ: عاصمعن الشعبي, والصواب: شعبة عن منصور, ومؤمل بنإسماعيل كثير

الخطأ. خالفهبهز بن أسد رواه, عنشعبة, عنمنصور, عنالشعبي.

Хадисті (дуаны) баяндағаннан кейін Әбу Әбдир Рахман былай деген: «Әсимнен және Шәбиден” деген сөздер жаңсақ болып табылады. Дұрыс тізбек мынадай: Шубаха, Мансурдан. Муаммаль бин Исмаил көптеген қателерге бой алдырған. Шубаха мен Мансурдан басталатын жеткізушілер тізбегі жайында хабарлаған Баз бин Асад басқа пікірде болған».

Имам Ибн Хаджар әл-Хайтами (Алла оған разы болсын) жамағаттың (ғұламалардың көпшілігінің) Муаммаль бин Исмаилды әлсіз жеткізуші деп санайтынын айтқан:

رواه الطبراني فيالأوسط وفيه مؤمل بن إسماعيل وثقه ابنحبان وضعفه جماعة .

Әл-Хайтами, Тәбәранидің «Әусатынан» хадис риуаят етіп, былай дейді: «Тәбәранидің «Әл-Әусатта» келтірген бұл хабарламасында Муаммаль бин Исмаилдың аты бар. Ибн Хиббанға сәйкес, ол «сикаh» (сенімге лайықты) болып табылады. Бірақ, жамағат (ғұламалардың көпшілігі) оны әлсіз деп таныған».

رواه البزار وفيهمؤمل بن إسماعيل وثقه ابن معين وابن حبانوضعفه البخاري وغيره, وبقيةرجاله ثقات

Ол «Муснадта» Әл-Бәззари жеткізген хадис жайында былай деген: «Әл-Баззар риуаят еткен бұл хабарламада Муаммаль бин Исмаилдың аты бар. Ол Ибн Мәин мен Ибн Хиббанға сәйкес, «сикаh», бірақ, әл-Бұхари мен басқаларға сәйкес, әлсіз болып табылады. Қалған баяндаушылар ─ «сикаh (сенімге лайықты)».

رواه الطبراني منطريقين في إحداهما: منصوربن دينار وهو ضعيف وفي الأخرى مؤمل بنإسماعيل وثقه ابن معين

وضعفه الجمهور.

Ол әт-Тәбәранидің «Әусатындағы» хадис жайлы былай деген: «Тәбәрани бұл хадисті екі жеткізушілер тізбегімен байланыстырады. Солардың бірінде әлсіз болып табылатын Мәнсур бин Динардың аты бар. Ал, екіншісінде Муаммаль бин Исмаилдың аты аталған. Ол, Ибн Мәинге сәйкес, «сикаһ», бірақ, джумхурға (көпшілікке) сәйкес, әлсіз болып табылады».

رواه الطبرانيوقال: لميرفعه عن حماد بن زيد إلا مؤمل بن إسماعيل, قلت: ومؤملثقة كثير الخطأ وقد وثقه ابن معين

وغيرهوضعفه البخاري وغيره, وبقيةرجاله ثقات

Ол Тәбәранидің «Әусатындағы» хадиске тағы да сілтеме жасап, былай дейді: «Оның дәрежесін ешкім жоғарылатқан жоқ (яғни, Хаммад ибн Зайдтан жеткен риуаятты Муаммаль бин Исмаилдан басқа ешкім «марфу’*» санатына жатқызбаған). Мен (әл-Хайтами) былай деймін: «Муаммаль «сикаh» болып табылады, бірақ, көптеген қателіктерге жол береді. Ол, Ибн Мәинге де сәйкес, «сикаh» болып табылады. Бірақ, әл-Бұхариге сәйкес ─ әлсіз. Қалған баяндаушылар ─ «сикаh».

(*Марфу’- Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) сөздері мен іс-әрекеттерін естіген немесе өз көзімен көрген сахабаның соны жеткізген хабарламасы – аудармашының ескертпесі)

Имам Миззи (Алла оған разы болсын) Имам Бұхаридің (Алла оған разы болсын) Муаммаль бин Исмаилды (Алла оған разы болсын) «мункар әл-хадис»* (сенімсіз) деп атағанын айтқан:

(*мункар – тағы бір әлсіз хабарламаға қайшы келетін әлсіз хабарлама ─аудармашының ескертпесі)

وقال البخاري: منكر الحديث.

Имам Зәхәби (Алла оған разы болсын) Имам Бұхаридің (Алла оған разы болсын) Муаммаль бин Исмаилды «мункаруль-хадис» (сенімсіз) деп атағанын айтқан:

وقال البخاري: منكر الحديث

Имам Әбу Хатим (Алла оған разы болсын) Муаммаль бин Исмаилдың қателерге жол бергендігін баяндаған:

قال سألت أبى عنمؤمل بن إسماعيل فقال صدوق شديد في السنةكثير الخطأ يكتب حديثه

...Ол (Ибн Әбу Хатим) әкесінен (Әбу Хатимнен) Муаммаль бин Исмаил жайлы сұрағанын баяндаған. Әкесі Муаммаль бин Исмаилдың адал және Сүннетке бекем екенін, көптеген қателерге жол беретінін, хабарламаларды жазып жүретінін айтқан...

وسئل عن مؤمل بنإسماعيل وأبى حذيفة فقال في كتبهما خطأكثير وأبو حذيفة اقلهما خطأ

Одан (Әбу Хатимнен) Муаммаль бин Исмаил мен Әбу Хузайфа туралы сұрағанда, ол «олардың кітаптарында қателердің көп екенін, дегенмен, екеуінің ішінде Әбу Хузайфаның жіберген қателері аздау екенін» айтқан.

وقال غيره دفنكتبه فكان يحدث من حفظه فكثر خطأه

Сондай-ақ, оның кітаптарға қарамай, есінде қалған мәліметтерді жатқа айтып, жеткізгендігі, сөйтіп, көптеген қателерге бой алдырғандығы айтылады.

Имам Хаким (Алла оған разы болсын) имам Даракутнидің, Муаммаль бин Исмаилдың (Алла оған разы болсын) көптеген қате жібергендігін айтқанын жеткізген:

492 قال الحاكم قلتللدارقطني مؤمل بن إسماعيل? قالصدوق كثير الخطأ.

Әл-Хаким былай деген: «Мен Муаммаль бин Исмаил (Алла оған разы болсын) жайлы әл-Даракутнимен сөйлестім. Ол былай деп жауап берді: «Ол ─ “сұдұқ”, яғни, шыншыл, бірақ, көптеген қателерге жол берген».

Имам Даракутни (Алла оған разы болсын) өзінің ұстазының Муаммаль бин Исмаилдың (Алла оған разы болсын) есте сақтау қабілетінің жақсы екеніне күмәнданғанын баяндайды:

2173 \ 9 - حدثنا أبوبكر النيسابوري, ثناحاجب بن سليمان, ثنامؤمل بن إسماعيل, ثناسفيان, حدثنيمنصور, عنأبي

وائل, قال: جاءنا كتاب عمرونحن بخانقين: إنالأهلة بعضها أعظم من بعض, فإذارأيتم الهلال لأول النهار, فلاتفطروا

حتى يشهد رجلان ذوا عدل أنهماأهلاه بالأمس عشية. قاللنا أبو بكر: إنكان مؤمل حفظه فهو غريب. وخالفهالإمام عبد

الرحمن بن مهدي .

Имам әд-Даракутни жеткізушілер тізбегінде Муаммаль бин Исмаилдың аты аталған хадисті баяндау кезінде былай деген: «Әбу Бәкір (ән-Нәйсабури) бізге мынаны хабарлады: бұл хадисті Муаммаль бин Исмаил есіне түсірген болса, ол ғариб болып табылады. Себебі, ол (Муаммаль бин Исмаил) имам Әбдуррахман әл-Мәхдимен кереғар пікірде болған».

Имам Әл-Хафиз ибн Хаджар (Алла оған разы болсын), атап айтқанда, Муаммаль бин Исмаилдың (Алла оған разы болсын) жеткізген бірнеше риуаятын қабыл алмаған:

[682] خت قد ت س قالبخاري في التعاليق وأبي داود في القدروالترمذي والنسائي وابن ماجة مؤمل بنإسماعيل العدوي

مولى آل الخطاب وقيل مولىبني بكر أبو عبد الرحمن البصري نزيل مكةروى عن عكرمة بن عمار وأبي هلال

الراسبيونافع بن عمر الجمحي وشعبة والحمادينوالسفيانين وغيرهم وعنه أحمد بن حنبلوإسحاق بن راهويه وعلي بن

المديني وأبوموسى وبندار وأبو كريب وأبو الجوزاء أحمدبن عثمان النوفلي وعلي بن سهل الرمليومحمود بن غيلان

وأحمد بن نصر الفراءوآخرون قال بن أبي خيثمة عن بن معين ثقةوقال عثمان الدارمي قلت لابن معين أي شيءحاله

فقال ثقة قلت هو أحب إليك أو عبيدالله يعني بن موسى فلم يفضل وقال أبو حاتمصدوق شديد في السنة كثير الخطأ

وقالالبخاري منكر الحديث وقال الآجري سألتأبا داود عنه فعظمه ورفع من شأنه إلا أنهيهم في الشيء وذكره بن حبان في

الثقاتوقال مات سنة ست ومائتين وفيها أرخه أبوالقاسم بن مندة وزاد في رمضان وقال البخاريمات سنة خمس أو ست

وقال غيره دفن كتبه فكانيحدث من حفظه فكثر خطأه قلت قال بن حبانفي الثقات ربما أخطأ مات يوم الأحد لسبععشرة ليلة

خلت من شهر رمضان سنة ست ومائتينوهكذا أرخه البخاري عن بن أبي بزة قالالبخاري أما ابنه فقال نحن من صلبية

كنانةقال وحدثني من أثق به أنه مولى لبني بكروقال يعقوب بن سفيان مؤمل أبو عبد الرحمنشيخ جليل سني سمعت

سليمان بن حرب يحسنالثناء كان مشيختنا يوصون به إلا أن حديثهلا يشبه حديث أصحابه وقد يجب على أهل العلمأن يقفوا

عن حديثه فإنه يروي المناكير عنثقات شيوخه وهذا أشد فلو كانت هذه المناكيرعن الضعفاء لكنا نجعل له عذرا وقال

الساجيصدوق كثير الخطأ وله أوهام يطول ذكرهاوقال بن سعد ثقة كثير الغلط وقال بن قانعصالح يخطئ وقال الدارقطني

ثقة كثير الخطأوقال إسحاق بن راهويه حدثنا مؤمل بنإسماعيل ثقة وقال محمد بن نصر المروزيالمؤمل إذا انفرد بحديث

وجب أن يتوقفويثبت فيه لأنه كان سيء الحفظ كثير الغلط

Имам Әл-Хафиз Ибн Хаджр Әсқаләни (Алла оған разы болсын) біз талдап отырған хадистің жеткізушілер тізбегінен орын алған Муаммаль бин Исмаилдың Суфьяннан (Алла оларға разы болсын) жеткізген хабарламасының әлсіз екенін ерекше атап өткен:

وكذلك مؤمل بنإسماعيل في حديثه عن الثوري ضعف

Шейх Әл-Әлбани, Муаммаль бин Исмаилдың есте сақтау қабілеті нашар болғанын және бұл хадистің Ибн Хузаймадағы дәрежесі әлсіз екенін айтқан:

Алайда, шейх бұл хадистің өзге тізбектерге сәйкес шынайы екендігін мәлімдеген.

إسناده ضعيف لأنمؤملا وهو: ابنإسماعيل سيئ الحفظ, لكنالحديث صحيح جاء من طرق أخرى بمعناه, وفي الوضع

علىالصدر أحاديث تشهد له

Имам Бұхаридің (Алла оған разы болсын) Муаммаль бин Исмаилдан (Алла оған разы болсын) риуаят еткеніне келер болсақ, имам Бұхари (Алла оған разы болсын) Муаммаль бин Исмаилдан (Алла оған разы болсын) ештеңе де риуаят етпеген! Шындығында, хадис төмендегідей:

حدثنا عبد اللهبن عبد الوهاب حدثنا حماد عن رجل لم يسمهعن الحسن قال خرجت بسلاحي ليالي الفتنةفاستقبلني أبو بكرة

فقال أين تريد قلتأريد نصرة ابن عم رسول الله صلى الله عليهوسلم قال قال رسول الله صلى الله عليهوسلم إذا تواجه

المسلمان بسيفيهما[ص: 2595] فكلاهمامن أهل النار قيل فهذا القاتل فما بالالمقتول قال إنه أراد قتل صاحبه

«Әл-Хасан риуаят еткен: «Текетірес орын алған Түнде (яғни, Айша мен Әлидің, Алла оған разы болсын, арасындағы соғыс кезінде) мен өз әскерімді күзетіп шықтым. Алдымнан Әбу Бәкір шығып: «Қайда барасың?» - деп сұрады. Мен: «Алла Елшісінің (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) немере інісіне (яғни, Әлиге) көмектеспекшімін», - дедім. Сонда Әбу Бәкір былай деді: «Алла Елшісі (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) былай деді: «Егерде екі мұсылман бір-бірімен шайқасу үшін қылыштарын қынабынан суырса, екеуі де Тозақты мекендеушілердің қатарынан орын алады». Одан (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын): «Бауырын өлтірген адамның не үшін ондай жазаға тартылатыны түсінікті. Ал, соның қолынан қаза тапқан адам ше?» - деп сұрағанда, ол (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) былай деп жауап берген: «Қаза тапқан адам қарсыласын өлтірмек болды» (Бұхари).

Содан соң хадистің түпнұсқа мәтінінің астында төмендегі мәтін келтірілген:

قال حماد بن زيدفذكرت هذا الحديث لأيوب ويونس بن عبيدوأنا أريد أن يحدثاني به فقالا إنما روىهذا الحديث الحسن عن

الأحنف بن قيس عن أبيبكرة حدثنا سليمان حدثنا حماد بهذا وقالمؤمل حدثنا حماد بن زيد حدثنا أيوب ويونسوهشام ومعلى

بن زياد عن الحسن عن الأحنفعن أبي بكرة عن النبي صلى الله عليه وسلمورواه معمر عن أيوب ورواه بكار بن

عبدالعزيز عن أبيه عن أبي بكرة وقال غندرحدثنا شعبة عن منصور عنربعي بن حراش عن أبي بكرة عن النبي صلىالله

عليه وسلم ولم يرفعه سفيان عن منصور

«Сәйидина Хаммад ибн Зайд (Алла оған разы болсын) менің содан кейін осы хадисті Аюб пен Юнус ибн Әбидке (Алла оларға разы болсын) риуаят еткенімді, ары қарай сол екеуінің жеткізгенін айтады. Хасан (Алла оған разы болсын) Әхнәф ибн Кайске риуаят еткен, ол Әбу Бәкірге (оған Алла разы болсын) риуаят еткен. Бізге бұл хадис Салманнан, оған Хаммадтан (Алла оларға разы болсын) жеткізілген. Мумальдің айтуынша, бұл хадис бізге Хаммад ибн Зайдтан (Алла оған разы болсын) жеткізілген, оған Аюбтан, Юнустан, Хишамнан және Малла ибн Зайядтан (Алла оларға разы болсын) Хасаннан (Алла оған разы болсын) басталатын тізбек бойынша жеткізілген. Ал, оған сәйидина Әбу Бәкірден (Алла оған разы болсын) және оған Алла Елшісінен (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) риуаят етілген. Муммардан (Алла оған разы болсын) риуаят етілген хабарлама – Аюбтан (Алла оған разы болсын) басталатын тізбек бойынша, ал, оған сәйидина Әбу Бәкірден (Алла оған разы болсын) риуаят етілген. Джандар өзіне Шубаның риуаят еткенін баяндаған, оған Мансур (Алла оған разы болсын) жеткізген, оған Раби ибн Хираш (Алла оған разы болсын) жеткізген және оған сәйидина Әбу Бәкір (Алла оған разы болсын) риуаят еткен, ал, оған Пайғамбар (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) риуаят еткен. Суфьян (Алла оған разы болсын) оны Мансурдан (Алла оған разы болсын) басталатын тізбек бойынша «марфу» ретінде жеткізбеген».

Муаммаль бин Исмаилдың аты Бұхаридің «Сахихінің» Таликатында аталған және одан жеткен бірде-бір хадис жоқ!

Суфьян Сауридің өзінің намазда қолдарын кіндігінен төмен қойғандығы

Жоғарыда айтылып кеткендей, бізге Суфьян Сауридің (Алла оған разы болсын) бірде-бір шәкіртінен «көкірегіне» деген қосымша сөз жетпеген. Сондай-ақ, имам Суфьян Сауридің Куфадағы ілім адамдарының бірі болғандығын (яғни, имам Әбу Ханифаның, Алла оған разы болсын, мектебінің ізбасары) және ханбали мәзһабының «Әл-Муғни» атты беделді кітабында айтылғандай, намаз кезінде қолды кіндік астына байлау керек деген пікірді ұстанғанын айта кеткен жөн:

(662) مسألة: قال: (ويجعلهما تحتسرته) اختلفتالرواية في موضع وضعهما, فرويعن أحمد, أنهيضعهما تحت سرته.

رويذلك عن علي, وأبيهريرة وأبي مجلز, والنخعي, والثوري, وإسحاق; لما روي عن عليرضي الله عنه قال: منالسنة

وضع اليمين على الشمال تحت السرة. رواه الإمام أحمد, وأبو داود. وهذا ينصرف إلىسنة النبي صلى الله عليه وسلم

ولأنه قولمن ذكرنا من الصحابة .

Суфьян Сауридің (Алла оған разы болсын) қолды көкірекке байлау керектігі жайлы шынайы ақпаратқа ие бола тұра, оған мән бермей, намазды қолын кіндігінің астына байлап оқығандығын елестетудің өзі мүмкін емес!

Қолды көкірекке байлауға қатысты екінші хадис:

حدثنا يحيى بنسعيد, عنسفيان, حدثنيسماك, عنقبيصة بن هلب, عنأبيه, قال: رأيت النبي صلىالله عليه وسلمينصرف عن

يمينه وعنيساره, ورأيتهقال يضع هذه على صدره

Сәйидина Хульб (Алла оған разы болсын) былай баяндайды: «Мен Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) оңға-солға бұрылғанын және қолдарын көкірегіне байлағанын көрдім». Яхья (жеткізушілердің бірі) оң қолды сол қолдың үстіне білезіктен жоғары қойғандығы жайлы айтқан (Ахмад, 21460).

Әлләмә Хашим Синды «Дирхам әл Сурраның» 113-бетінде джарх уә тадиль (хадис жеткізушілерін бағалап, сипаттау ғылымы – аудармашының ескертпесі) ғылымындағы кейбір ғұламалардың Симак бин Харбты және Кабисаны (аталмыш хадистің екі жеткізушісін) қабыл алмағандығын айтқан.

Бұл хадисте «көкірегіне» деген сөз бар. Бұл қосымша сөздің негізі жоқ және расталмаған: аталмыш хадисті Симактан риуаят еткен баяндаушылардың ішінен біреуі ғана осы сөздерді қосып жеткізген.

Дәл осы хадистің «көкірегіне» сөзін қоспастан жеткізілген хабарламаларын қараңыз.

1. Әбу әл-Әхуәс, Симак бин Харбтан, Касибадан және оның әкесінен риуаят еткен: «Пайғамбар (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) намазда имамдық етті және сол қолын оң қолымен қаусырып алды».

حدثنا يحيى بنسعيد عن سفيان حدثني سماك عن قبيصة بن هلبعن أبيه قال رأيت النبي صلى الله عليهوسلم ينصرف عن

يمينه وعن يساره ورأيتهقال يضع هذه على صدره وصف يحيى اليمنى علىاليسرى فوق المفصل

2. Шарик, Симактан, Касиба бин Хульбтан, оның әкесінен риуаят еткен. Оның әкесі былай деген (үлкен хадистің соңы келтірілген): «Мен оның бір қолын екінші қолының үстіне қойғанын, сондай-ақ, оң жаққа бір рет, сол жаққа бір рет бұрылғанын көрдім».

حدثنا زكريا بنيحيى بن صبيح حدثنا شريك عن سماك عن قبيصةبن الهلب عن أبيه قال سألت النبي صلى اللهعليه وسلم

عن طعام النصارى فقال لا يحيكنفي صدرك طعام ضارعت فيه النصرانية قالورأيته يضع إحدى يديه على الأخرى

3. Уаки, Суфьяннан, Симак бин Харбтан, Касиба бин Хульбтан, оның әкесінен риуаят еткен. Оның әкесі былай деген: «Мен Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) намаз кезінде оң қолын сол қолының үстіне қойғанын, сондай-ақ, оның оңға және солға бұрылғанын көрдім».

حدثنا أبو بكر بنأبي شيبة حدثنا وكيع عن سفيان عن سماك بنحرب عن قبيصة بن الهلب عن أبيه قال رأيتالنبي صلى الله

عليه وسلم واضعا يمينهعلى شماله في الصلاة ورأيته ينصرف عنيمينه وعن شماله

4. Даракутни, Әбдуррахман бин Мәхди мен Уәкиден, Суфьяннан, Симак ибн Харбтан, Касиба бин Хульбтан, оның әкесінен баяндайды. Оның әкесі былай деген: «Мен Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) намазда оң қолын сол қолының үстіне қойғанын көрдім» (Даракутни, 1087).

حدثنا أبو محمدبن صاعد ، نا يعقوب بن إبراهيم الدورقي ،ثنا عبد الرحمن بن مهدي ، عن سفيان ، ح: وحدثنا محمد

بنمخلد ، نا محمد بن إسماعيل الحساني ، ثناوكيع ، ثنا سفيان ، عن سماك ، عن قبيصة بنهلب ، عن أبيه ، قال: "

رأيترسول الله- صلىالله عليه وسلم- واضعايمينه

على شماله في الصلاة

Жоғарыда айтылып өткен хабарламалар «көкірегіне» деген сөздің жеткізушілердің бірінің өзі қосқан сенімсіз сөз екенін көрсетеді. Сол себепті, бұл хабарлама «шаз» (дара)* болып табылады.

*Шаз – соған ұқсас хабарламаға қайшы келетін жақсы сапалы дара хабарлама (аудармашының ескертпесі).

Имам Нимәуи өзінің «Талик әл Хасанында» былай деп айтқан (1/145): «Хадистің мәтінін баяндаушы жаңылысып өгерткен деген күдігім бар. Сірә, «хазихи аля садрихи» (яғни, «қолын көкірегіне») емес, «Ядау хазихи аля хазихи» (яғни, «ол қолын екінші қолының үстіне қойды») деген сөздер дұрыс болуы керек. Осы нұсқа бойынша ғана баяндаушылардың хабарламасы мен оның өзінің баяндамасы сәйкес келеді. Хабарламада былай айтылған: «Яхья мұны оң қолды сол қолдың үстіне, білезіктен жоғары қою деп сипаттаған». Сонымен бірге, бұл аталмыш хадистің «көкірегіне» сөзін қоспастан жеткізілген өзге де риуаяттарына сәйкес келеді. Оған қоса, мына авторлардың аталмыш риуаятты өздерінің толық еңбектеріне не үшін қоспағандығы осыдан-ақ түсінікті болады: Хайтами «Маджм әз-Зауайдқа», Суюти «Джәм әл-Джәуәмиге» және Әли әл-Муттақи өзінің «Канз әл-Уммаліне». Ең дұрысын Алла біледі.

Сонымен қатар, Әун әл Ма’будтың авторы Яхьяның түсініктемесінің хадистегі тұжырымдалған ойға сәйкес келмейтінін мойындайды.

Біз аталмыш хадисті қабыл алып, оның «шаз» (дара) және басқа да риуаяттардан өзгеше екенін елемеген күннің өзінде, жеткізуші Симак ибн Харб (Алла оған разы болсын) әлсіз болып табылады. Ол жайында көптеген хадис ғұламалары былай айтқан:

أبو حاتم بن حبانالبستي يخطئ كثيرا

الدارقطني سيءالحفظ

الذهبي ثقة ساءحفظه، أحد أعلام الكوفة

سفيان الثوري كانيضعفه بعض الضعف، ومرة: ضعيف،ومرة: ماسقط لسماك بن حرب حديث

ابن المبارك سماكضعيف في الحديث .

شعبة بن الحجاجضعفه

صالح بن محمد جزرةيضعف

عبد الرحمن بنيوسف بن خراش في حديثه لين

محمد بن عبد اللهالمخرمي ضعيف في الحديث

يعقوب بن سفيانالفسوي مضطرب

محمد بن عمارالموصلي يقولون كان يغلط، ويختلفون فيحديثه

يعقوب بن شيبةالسدوسي صالح وليس من المثبتين

Біз аталмыш хадисті қабыл алып, оның «шаз» (дара) және басқа да риуаяттардан өзгеше екенін елемеген күннің өзінде, керек десеңіз, жеткізуші Симак ибн Харбтың (Алла оған разы болсын) әлсіз екенін де елемесек, онда хадис ғұламаларының пікіріне сәйкес, төмендегі баяндаушы да әлсіз болып табылады:

أحمد بن شعيبالنسائي مجهول

علي بن المدينيمجهول، لم يرو عنه غير سماك بن حرب

Қолды көкірекке байлау жайлы үшінші хадис:

Тавус Алла Елшісінің (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) оң қолын сол қолының үстіне қойғанын, содан соң қолдарын намаз кезінде көкірегіне қатты қысқанын баяндайды (Әбу Дауд 759).

Имам Нимәуи бұл хадисті әлсіз деп мәлімдеген (Әт-Талик әл Хасан 1/145. Әлләмә Хашим Синды «Дирхам әс-Сурраның» 27-ші бетінде аталмыш хадистің екі жеткізушісінің сенімділігі таласты екенін айтқан: Сулейман бин Муса мен Хайтам бин Хумайдтың).

Аталмыш хадис мурсаль болып табылады. Оның иснадында Сулейман бин Мусаның аты аталған. Оны кейбір ғұламалар әлсіз деп санаған. Бұхари оның мункар хабарламалары барын айтады. Нәсәи оның хадисте мықты емес екенін баяндайды. Хафиз «Әт-Такрибте» былай дейді: «Ол — садуқ және факих. Оның хадисінде біршама («лин») «әлсіздік» бар». Оның үстіне, Әбу Дауд өзінің «Марасилінде» дәл сол баяндаманы, бірақ, біршама өзгерістермен келтірген. «Ол қолын көкірегіне қатты қысып байлады» дегеннің орнына ол хабарламада «ол саусақтарын көкірегіне қойып, тарақтады» делінген («Марасиль», Әби Дауд, 85-ші бет).

Бұл хадис те «мурсаль*» болып табылады. Ғұламалар мурсаль хадистерді онша қабыл ала бермейтіндігіне қарамастан, ханафилік ғұламалар оларды дәлел ретінде жарамды деп санайды. Сол себепті, солардың кейбіреулері айтқандай, бұл хабарлама біз үшін міндетті болып табылады. Әйтсе де, біз сәйидинә Уәйл бин Худжрдан (Алла оған разы болсын) жеткен, Ибн Әби Шәйба риуаят еткен сахих хадис абзалырақ және сәйидинә Әли мен сәйидинә Әбу Хурайраның (Алла оларға разы болсын) хадисі әлдеқайда көңілге қонымды дейміз. Өйткені, олар қолды кіндіктің астына байлаудың сүннет екенін анық айтады. Тавустың «ол солай істеді» деген сөздері сахабалардың «сүннет осы» деген сөздеріне қарсы келе алмайды. Сонымен қатар, бұдан бұрын айтылып кеткендей, Тавустың хадиске қосқан сөзі таласты мәселе болып табылады. Оған қоса, Тавустың мурсаль риуаятына Ибрахим ән-Нәхаи мен Әбу Миджлаздың мурсаль риуаяттары қарсы қойылады.

*Мурсаль хадис – иснадсыз немесе толық иснадсыз, яки ізбасардың (хадисті сахабадан естіген тәбиғиннің) аты аталмаған хадис ─ аудармашының ескертпесі).

Қолды көкірекке байлау жайлы төртінші хадис:

Сәйидина Уәйл ибн Худжр (Алла оған разы болсын) былай баяндайды: «Мен Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) қасында болатынмын. Ол орнынан тұрды да, мешітке барып, михрабқа кірді. Содан соң қолын көтеріп, тәкбір айтты да, екі қолын көкірегіне байлап, оң қолын сол қолының үстіне қойды» (Бәйхақи 2335)

Имам Нимәуи былай дейді: «Оның иснады өте әлсіз. Зәхәби, Мухаммад бин Худжр жайында мункар хабарламаларды жеткізген адам деп айтқан. Бұхари оның сенімділігінде күмән бар екенін айтқан (баяндаушының әлсіздігін көрсету үшін Бұхари осы сөзді жиі қолданған). Ибн әл-Туркмани былай деген: «Абдуль Джаббардың анасы Яхьяның анасы болып табылады. Мен оның есімін де, ол жайлы егжей-тегжейлі де ештеңе (қаншалықты сенімді екенін) білмеймін». Саид бин Абдуль Джаббар да әлсіз. Забари өзінің «Мизанында» Нәсәидің Саид бин Абдуль Джаббарды мықты емес деп айтқан сөздерін келтірген. Хафиз ибн Хаджар «Такридте» былай дейді: «Саид бин Абдуль Джаббар әл Хадрами әл Куфи әлсіз болып табылады» (әт-Талик әл Хасан 1/145).

Қолды көкірекке байлау жайлы бесінші хадис:

Әкаба бин Сахбан сәйидина Әлидің (Алла оған разы болсын) «Сондықтан Раббың үшін айт намазын оқы, құрбан шал» деген аятты түсіндіре келіп, мұның оң қолды көкірекке апарып, сол қолдың ортасына қою дегенді білдіретінін айтқандығын хабарлаған (Бәйхақи 2337)

Ибн әл Тукрмани бұл хабарламаның санады да, мәтіні де мудтараб* екенін айтқан (әл-Джаухар ән-Накый, 2/46).

*мудтараб – сөздерінің орындары ауыстырылған, қосымша сөздер қосылған немесе басқа да кемшін тұстары бар хабарлама (аудармашының ескертпесі)

Қолды көкірекке байлау жайлы алтыншы хадис:

Әбу әл Джауз сәйидина ибн Аббастың (Алла оған разы болсын) «Сондықтан Раббың үшін айт намазын оқы, құрбан шал» деген аят жайлы айтқан сөздерін риуаят еткен: «Бұл намаз кезінде оң қолды сол қолдың үстіне көкірекке қою дегенді білдіреді» (Бәйхақи, 2339).

Әлләмә Хашим «Дирхам әс-Сурраның» 28-ші бетінде былай деген: «Бұл хадис екі жайтқа байланысты әлсіз болып табылады: ол мукати болғандықтан және оның үш жеткізушісі (Әмр, Яхья және Раух) әлсіз болғандықтан. Сондықтан, мұны ескерген жөн. Оның үстіне, «Мухит әл Бурхани» мен «Маджма әл-Бахрейннің» авторлары Ибн Аббастан (Алла оған разы болсын) марфу хадис риуаят еткен. Онда былай делінген: «Намазда оң қолды сол қолдың үстіне қойып, кіндіктің астына байлау сүннеттің бір бөлігі болып табылады».

Имам Нимәуи бұл баяндаманың иснадын әлсіз деп мәлімдеген: «Раух бин әл Мусайиб матрук (қабылданбайтын) болып табылады. Ибн Хиббан, Раух ибн әл Мусайибтің жалған хабарламаларды тіпті сенімді жеткізушілердің де аттарына таңып, солардан риуаят ететінін айтқан. Одан риуаят етуге болмайды. Ибн Әдий оның хабарламаларының сақталмайтынын айтқан» (әт-Талик әл Хасан 1/146).

Санадта үшінші жеткізуші ─ Әмр бин Мәлік ән-Нәкридің де аты бар. Ибн әл Туркмани «Әл-Джаухар әл Накийде» ол жайлы былай жазған: «Ибн Адий, Әмр әл Нәкридің, тіпті сенімді қайнар көздерден жеткен хабарламаларда да мункар әл-хадис екенін айтқан. Ол хабарламаларды ойдан құрастырады. Әбу Ялә әл-Мәусили оны даиф (әлсіз) деп жариялаған» (Әл Джаухар ән-Нәкий 2/47).

Аталмыш аяттың дұрыс тәпсірі: Ибн Джарир әт-Табари, өзінің айтуынша, ең дұрыс болып табылатын ғұламалардың тәпсірін келтіре отырып, былай жазады: «Бұл аяттың мағынасы мынада: «Уа, Алла Елшісі! Барлық намаздарыңды басқа жалған құдайларға жүгінбей, Раббың үшін шын ықыласпен оқы және құрбандықтарыңды да жалған құдайларды қоспастан, тек қана Раббың үшін шал» (Ибн Джарир әт-Табари өзінің тәпсірінде, 12/724).

Қолды көкірекке байлау жайлы айтылатын жетінші хадис:

Ибн Джарир әд-Дабби әкесінің былай дегенін риуаят еткен: «Мен Әлидің (Алла оған разы болсын) қолдарын кіндігінен жоғары ұстап, сол қолын оң қолының білезігіне қойғанын көрдім» (Әбу Дауд 757).

Имам Нимәуи «Азар әс-Сунанда» «кіндігінен жоғары» деген қосымша сөздердің расталмағанын және сенімсіз екенін жазған. «Әс-Сафина әл Джарайдийяда» Бұхаридің шейхтарының бірі Муслим бин Ибрахимнің беделіне сілтемемен осыған ұқсас хадис келтірілген. Әбу Бәкір бин Әби Шәйбаның «Мусаннафында» (Ибн Әби Шәйба 3940, 8722) және Бұхариде (намаздағы қимылдарға арналған тарауда) осыған ұқсас хадис муаллак, яғни, қысқартылған формада келтірілген. Десе де, осы риуаяттардың бірде-біреуінде де «кіндігінен жоғары» деген тіркес жоқ.

Бұл қосымша сөздерді хадиске қосқан жалғыз жеткізуші ─ Әбу Талут Әбдуссәләм бин Әбу Хазимнен риуаят еткен Әбу Бадр Шуджа бин әл-Уәлид болып табылады. Шуджаны кейбіреулер сенімге лайықты деп санаған. Бірақ, Әбу Хатим ол жайында былай деген («Фәс әл Бәридің» алғысөзінде Хафиз ибн Хаджар мен Зәхәбидің өзінің «Мизанында» келтіргендеріндей): «Ол хадисте әлсіз; мықтылардың санатына жатпайтын шейх, оның үстіне, оның Мухаммад бин Әмр бин Әлқамадан сенімді хадисті риуаят еткеніне қарамастан, оның куәгерлігі қабыл алынбайды».

Хафиз Ибн Хаджар да өзінің «Такрибінде» былай жазады: «Ол ─ діндар, судук және оның қателері бар» (әт-Талик әл-Хасан 1/146).

Қолды көкірекке байлау жайлы Құранда айтылған ба?

Мүлде айтылмаған! Кейбір ғұламалар (108, 2) فصللربك وانحر («Фасолли ли Роббика уә-әнхар» «Сондықтан Раббың үшін айт намазын оқы, құрбан шал») аятының тәпсіріндегі «уә-әнхар»وانحر «құрбан шал» сөздері қолды көкірекке байлауды білдіреді деп жазады. Имам Әл-Хафиз ибн Касир (Алла оған разы болсын) өзінің тәпсірінде осы мәселені қарастырып, мынадай тұжырымға келген:

«Бұл пікірлер көңілге қонымсыз. Біріншісі дұрыс пікір болып табылады: وانحر «уә-әнхар» сөзі малды құрбандыққа шалуды білдіреді».

Сахих Бұхариде қолды көкірекке байлау жайлы баяндала ма?

Мүлде баяндалмайды! Оған айғақ ретінде төмендегі хабарлама келтіріледі:

عَنْ سَهْلِ بْنِسَعْدٍ ، قَالَ: " كَانَالنَّاسُ يُؤْمَرُونَ أَنْ يَضَعَالرَّجُلُ الْيَدَ الْيُمْنَى عَلَىذِرَاعِهِ الْيُسْرَى فِي الصَّلَاةِ" ، قَالَ أَبُوحَازِمٍ: لَا،

أَعْلَمُهُ إِلَّا يَنْمِي ذَلِكَإِلَى النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِوَسَلَّمَ

Сәйидина Сахль бин Сад (Алла оған разы болсын) былай деген: «Адамдарға намаз кезінде оң қолдарын сол білектеріне қою әмір етілді». Сәйидина Әбу Хазим (Алла оған разы болсын) былай деген: «Мен мұны Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) әмірі деп білдім» (Бұхари).

Сахих Бұхаридегі хадиске қатысты салмақты жорамал

1. Осы хадистен көкірекке қатысты айтылған сөзді көрген адам бар ма?

2. Бізге былай жауап берулері мүмкін: «Ойдың қалай жеткізілгеніне назар аударыңыздар. Оң қолды сол білекке қою сүннет болып табылады. Ал, бұл ─ білезік пен шынтақтың арасы. Оң қолыңыз сол шынтағыңызға қойылған кезде бұл мәселе сізге айқындала түседі».

Бұл болжам хадистегі араб тілінде من المرفقإلى الرسغ («мин әл-мирфак иля р-расиг» - «шынтақтан білезікке дейін») деген мағынаны білдіретін (зира’иhи) сөздерінен шығып отыр. Енді оң қолыңызды сол қолыңыздың үстіне, яғни, шынтақтан бастап, білезікке дейінгі аралықтағы кез келген жерге қойып көріңіз. Сонда бәрі түсінікті болады! Сонда бұл жерден төмендегі қайшылықтарды табасыз:

1. Сіз қолыңызды дәл көкірегіңіздің үстіне қоюыңыз мүмкін;

2. Немесе шынтақ пен білезікке дейінгі аралықты қапсыра ұстауыңыз мүмкін. Ол үшін қолыңызды көкірегіңізден төмен қоюыңызға тура келеді.

Адамның анатомиялық ерекшеліктерін ескерер болсақ, бұл екі әрекетті бір уақытта орындау мүмкін емес. Біз соны көрсету үшін төмендегі суреттегі адамдардың көкірегінен көлденең бойымен сызық жүргізіп, хадисте айтылған منالمِرْفقِ إلى الرسغ (шынтақтан білезікке дейін) деген мағынаны білдіретін ذراعه аймақты қызыл дөңгелекпен белгілеп қойдық. Суреттің төменде көрсетілген тұстарына назар аударыңыздар:

1. Қолдың көкірекке қатысты қалай тұрғанына назар аударыңыз;

2. Оң қолдың сол қолдың қай жерінде тұрғанына және қапсырылған аймаққа назар аударыңыз;

3. Сондай-ақ, оң қолдың сол қолдың үстінде қалай тұрғанына назар аударыңыздар: біреу сол қолын қапсырып алған болса, екінші біреу оң қолын жай ғана сол қолының үстіне қойған;

4. Үшінші пункттің нәтижесі ретінде тағы бір көңіл аударарлық жайт ─ оң қолдың бүгілу бұрышы адамның қолын қапсыруына, қысуына немесе түзу қоюына байланысты.

Енді Муслимнің «Сахихіндегі» тараудың атауына көшпес бұрын «көкірек», «көкіректен төмен», «кіндіктен жоғары» сөздерінің қарама-қайшы (кері) түсіндірмесіне негізделген түсіндірменің хадисте мүлде айтылмайтындығын ұғып алу қажет. Егер кімде-кім араб тілінде منالمِرْفقِ إلى الرسغ («шынтақтан білезікке дейін») деген мағынаны білдіретін ذراعه сөзіне сүйеніп, қолды көкірекке байлау керек деп пайымдаса, онда бұл Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) хадисінен шығарылған тұжырым емес, оның өзінің жорамалы.

Соңғы болса да, маңызды жайт: егер кімде-кім осы жорамалды пайдаланып, Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) хадисіне сүйеніп қыяс жасағысы келсе, басқа пікірді ұстанатын өзге адамдардың да өз ұстанымдарын дәлелдеу үшін осы болжамды пайдалануға мүмкіндіктері болуы керек. Мұндай екіжүзділіктің қажеті қанша? Біз бұл суретті дәлел ретінде ұсынып отырған жоқпыз. Шындығында, бұл суретті қолды көкірекке байлау керек деген пікірді ұстанатындар жариялады. Біз, керісінше, тек қана Құран мен Сүннетті ұстанамыз. Доктор Закир Наик пен басқа да адамдардың суреттерін дәлел ретінде шығармаймыз.

Муслимнің «Сахихінде» қолды көкірекке байлау жайлы айтылған ба?

Мүлде айтылмаған! Осы тақырыпқа байланысты тарау Муслимнің «Сахихінде» былай аталады:

باب وضع اليمنىعلى اليسرى بعد تكبيرة الإحرام تحت الصدروفي السجود على الأرض حذو منكبيه

«Алғашқы тәкбірден (такбир-и-тахрима) кейін оң қолды көкіректен төмен сол қолдың үстіне қою және сәждеге барғанда қолды иықтың екі жағына қою».

Муслимнің «Сахихіндегі» хадис мынадай:

حدثنا زهير بن حربحدثنا عفان حدثنا همام حدثنا محمد بنجحادة حدثني عبد الجبار بن وائل عن علقمةبن وائل ومولى

لهم أنهما حدثاه عن أبيهوائل بن حجر أنه رأى النبي صلى الله عليهوسلم رفع يديه حين دخل في الصلاة كبر وصفهمام

حيال أذنيه ثم التحف بثوبه ثم وضعيده اليمنى على اليسرى فلما أراد أن يركعأخرج يديه من الثوب ثم رفعهما ثم كبر

فركعفلما قال سمع الله لمن حمده رفع يديه فلماسجد سجد بين كفيه

Сәйидина Уәйл ибн Худжр (Алла оған разы болсын) Алла Елшісінің (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) намаздың басында қолын көтеріп, тәкбір айтқанын көргенін баяндаған және Хаммамға (жеткізушіге) сәйкес, ол қолын құлағына байлаған. Ол (Қасиетті Пайғамбар, оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) қолын киімімен орап, оң қолын сол қолының үстіне қойған. Рукуғқа баратын кезде қолын киімінің арасынан шығарып, көтерген де, тәкбір айтқан, сөйтіп, рукуғқа барған. Ал, қиямға барғаннан кейін: «Алла Өзіне мақтау-мадақ айтушыны естігей», («Сәми’а- Ллаһу лимән-хамидәһ») ─ деген. Ал, сәждеге барған кезде басын екі алақанының арасына қойған» (Муслим).

Қолды көкірекке байлау мен Муслимнің «Сахихіндегі» хадистің арасындағы қайшылық

Қолды көкірекке байлау керек дейтіндер осы хадисті дәлел ретінде пайдаланғанда бес мәселе туындайды:

1. Шындығында, تحتالصدر («тахта садри» - «көкіректен төмен») деген сөздерді имам Нәуәуи (Алла оған разы болсын) қосқан. Ал, имам Муслим (Алла оған разы болсын) ондай ештеңе айтпаған;

2. Тараудың атауында «көкіректен төмен» деп анық айтылып тұр!

3. Имам Муслим (Алла оған разы болсын) аталмыш тарауда бір ғана хадис риуаят еткен. Хадисте қолдың қай жерге қойылатындығы жөнінде ештеңе айтылмағандығына қарамастан, хадис пен тараудың атауының арасында байланыс бар деп ұйғарғымыз келсе, бұл жерде «көкіректен төмен» деген мағына тұспалданған деп пайымдауымыз қажет;

4. Егер сәйидина Уәйл б. Худжрдан жеткен аталмыш хабарламада «көкіректен төмен» деген мағына меңзелген болса, онда бұл осы мақаланың бірінші пунктінде содан келтірілген хадиске қайшы келеді. Ол хадисте Уәйл бин Худжр «көкірегіне» деген сөзді айтқан.

5. Енді қайтып келіп, суретте намаз оқып тұрған адамдарға мұқият қараңыз да, олар қолдарын «көкіректерінен төмен» қойған ба, әлде «көкіректеріне» байлаған ба, соны ұғынып алыңыз. Егер суретке шыншылдықпен, әділ түрде зер салып қарасаңыз, олардың кейбіреулерінің қолдарын көкіректерінен айтарлықтай төмен, ал, кейбіреулерінің сәл төмендеу ұстап тұрғандарын байқайсыз!

Имам Ибн Теймия қолды көкірекке байлауды мәкрух деп санайды:

و يجعلهما تحتسرته، أو تحت صدره، من غير كراهة لواحدمنهما والأول أفضل في إحدى الروايات عنه،اختارها

الخرقي والقاضي و غيرهما رواهأحمد وابو داود والدرقطني عن أبي جحيفةقال قال علي رضي الله عنه- إنمن السنة

وضع الأكفّ على الأكفّ تحت السرة- و يذكرذلك من حديث ابن مسعود عن النبي صلى اللهعليه وسلم وقد احتج به الإمام

أحمد.

وروى ابن بطة عنأبي هريرة رضي الله عنه- منالسنة أن يضع يده اليمنى في الصلاة تحتالسرة- والصحابيإذا قال- السنة-

انصرفإلى سنة النبي صلى الله عليه وسلم، ولأنذلك أبعد عن التكفير المكروه

وفي الأخرى: تحت الصدر أفضل،اختارها طائفة من أصحابنا، لما روى خريرالضبي قال- رأيتعليا يمسك شماله بيمينه

على الرسغ فوقالسرة- رواهابو داود وروى قبيصة بن هلب عن أبيه قال- رأيتالنبي صلى الله عليه وسلم يضع هذه

علىصدره- ووضعيحيى بن سعيد- اليمنىعلى اليسرى فوق المفصل- رواهأحمد.

والرواية الثالثةهما سواء: اختارهاابن أبي موسى غيره لتعارض الآثار في ذلك.

فأما وضعهما علىالصدر، فيكره، نص عليه وذكر عن أبي أيوبعن أبي معشر قال: يكرهالتكفير في الصلاة، و قال:

التكفير: يضع يمينه عندصدره في الصلاة

Имам Ибн Қаййим әл-Джаузи намазда қолды көкірекке қоюға тыйым салады және Сүннет бойынша қолдың кіндіктен төмен қойылатынын айтады:

Біріншіден, ізгі Ибн Қаййим Әл-Джаузи «көкірегіне» деген қосымша сөзді жоғарыда талқыланған Муаммаль ибн Исмаилдан (Алла оған разы болсын) басқа ешкім риуаят етпегенін және ол хабарламаның әлсіз екенін айтқан.

Екіншіден, ол дұрыс Сүннет бойынша қолды кіндіктен төмен ұстау керек деген.

قال ابن القيم فيبدائع الفوائد: إنَّالسنة الصحيحة وضع اليدين تحت السرة،وحديث علي في هذا صحيح، وإنَّ وضع اليدينعلى

الصدرمنهي عنه بالسنة وهي: "النهي عنالتكفير "

Осылайша, (әйел адамның намазын қоспағанда) намаз кезінде қолды көкірекке байлауға Шариғатта бұлтартпас дәлел жоқ екені және оның Әһлү Сүнна уәл Жамағаттың барлық мәзһабтарына қайшы келетін әлсіз ұстаным екендігі белгілі болды.

___________________________
Орыс тілінен аударған Azan.kz

Мұсылман адам өз өмірінде шариғат өлшемдерінен мүлт кетпеуге тырысады. Өйткені ол әр нәрсенің сұрауы болатын Есеп күніне сенеді. Осы тұрғыдан алғанда мұсылман баласы қандай мәселеге де асқан жауапкершілікпен қарай білмек. Сондай жауапкершілікті талап қылатын адам баласының өмірінің бір негізі ол – отбасын құру, одан ізгі ұрпақ өрбіту.

Алла тағала Құран кәрімде:

وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجاً لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ

«Сендерге өз араларыңнан жұбайлар жаратып, сүйіспеншілік пен мейірім салуы да Алланың белгілерінің бірі. Ой жүгірте білетін қауым үшін мұнда көп ғибрат бар» (Рум сүресі, 21-аят) делінген.

Ендеше, үйлену, отбасын құру адамның жаратылысымен астасып кеткен бір нығмет. Дана бабаларымыз: «Отан отбасынан басталады» десе, халқымыз: «Ақ неке», «Адал жар» деген ұғымдармен отбасының, некенің қасиеттілігін ардақтай білген. Отбасы шағын мемлекет болғандықтан қоғамда отбасын құру мен оны сақтау мәселесінің маңызы да өте жоғары.

Ислам шариғатында отбасын құрудың алғашқы шарты неке қидыру болып табылады. Неке қиюдың өз алдына тиісті шарттары бар. Ал, некесіз екі жастың қосылуына Ислам діні қатаң тыйым салады. Яғни, некесіз отбасы, отбасынсыз неке болмайды. Қазіргі күнде кейбір жастар некеге мән бермей, бастауын батыстан алатын азаматтық некеге әуестеніп алған. Мұны неке деп те айтуға ауыз бармайды, мұнда ешқандай жауапкершілік те жоқ. Бір-бірін сынау мақсатында бір шаңырақта есеппен өмір сүреді. Бүгінгі күні осындай жалған некеден қаншама адамдар зардап шегуде. Оның салдарынан мыңдаған отбасылар бұзылып, қаншама балалар тірі жетімге айналуда. Жезөкшелік пен азғындық артып, қауіпті аурулар пайда болуда. Ал, адамзатты адалдық пен тазалыққа үндейтін, әр мәселеге даналықпен қарайтын Ислам діні болса неке қиюды діннің талабы етіп қойған.

Неке – отбасын құрудың негізі, ардақты Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүннеті. Неке – ер мен әйелдің өз еріктерімен бірге өмір сүруін қамтамасыз ететін, бірін екіншісіне адал ететін байланыс. Құранда:

وَمِن كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

«Біз әр нәрсені жұп-жұбымен жараттық, бәлкім ойланарсыңдар» делініп, әрбір нәрсенің жұптаса өмір сүретіндігін көрсетеді. (Зарият сүресі, 49-аят). Ардақты Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) да: «Ей, жастар қауымы! Кімнің мүмкіндігі жетсе үйленсін. Себебі үйлену көзді харамнан, абыройдың жоғалуынан ең жақсы қорғайтын нәрсе» деп отбасын құрудың жеке адам үшін де, қоғам үшін де пайдалы екеніне, адамды жауапкершілікке тәрбиелейтініне назар аударады. Некелесу ерге де, әйелге де белгілі бір жауапкершіліктерді жүктейді. Ер адам – отбасының асыраушысы, ол әйелі мен баласын материалдық және рухани тұрғыдан қамтамасыз етуге міндетті болса, әйелдің міндеті – күйеуіне бағыну, өзін күнәлі істерден сақтау, ерінің тапқанына иелік ету. Мұсылман отбасында ерлі-зайыптылардың міндеттері мен орны діни және ұлттық салт-дәстүрмен бекітілген.

Шариғатымызда неке ұлы сауаптарға жетелейтін ғибадат болып саналады. Ибн Хуммам (р.а.): «Неке ғибадатқа етене жақын. Үйлену –құлшылық үшін бойдақ қалудан әлде қайда жоғары», - деген. Ғалым ибн Ғабидин (р.а.): «Біз үшін Адам ата заманынан осы заманға дейін шариғат етіп қойылған және кейін жәннатта да жалғасатын неке мен иманнан өзге құлшылық жоқ» (Раддул мухтар кітабы) деп, некенің екі дүниелік құлшылық екендігін жеткізген.

Шариғатта: «неке – шаңырақ көтеруші ер мен әйелдің ұсыныс және қабылдау арқылы сөз байласуы» болып саналады. Яғни, неке қидыру дегеніміз – үйленуге кедергісі жоқ екі жастың куәгерлердің алдында сөз байласуы арқылы адал жолмен қосылып, перзентті болып, шаңырақ көтеруі деген ұғым.

Имам Мәлік, сахаба Әнәстан (р.а.) Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) былай дегенін жеткізеді: «Адам баласы некеге тұру арқылы иманын кәміл етеді. Иманын кәміл ететін некеге немқұрайлы болудан Алла Тағаладан қорықсын!» Міне, сондықтан да Ислам дінінде неке адам өміріндегі маңызды бір құлшылық іспетті.

Бала ер жетіп, қыз балиғатқа толған шақта әрбір ата-ананың «ұлын ұяға, қызын қияға қондыруы» міндет екендігі Қасиетті Құран аяттарында да баяндалады:

‏ وَأَنكِحُوا الْأَيَامَى مِنكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِن يَكُونُوا فُقَرَاء يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ

«Араларыңдағы бойдақтарды (ер жеткен ұл-қыздарды) үйлендіріңдер! Егер олар пақыр кедей болса, Алла оларды өз кеңшілігімен байытады. Алла Тағала аса кеңшілік иесі, толық білуші». (Нұр сүресі, 32-аят) Жоғарыдағы аяттың мәнін ұғына отырып, жас шамасы шаңырақ көтеруге лайықты болған ұл-қыздарымызды дер кезінде некелестіріп, әрқандай абыройсыздықтардан қорғап қалуымыз қажет. Маңызды бір себебі болмаса неке қиып, отбасын құрудан қашқан адам, сүннетті тәрк еткен болады. Ал, ардақты Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) былай деп өсиет етеді: «Неке – менің сүннетім. Кім менің сүнеттімнен бас тартса, ол менен емес, (яғни менің үмметімнен емес)». Үйленіңдер. Расында мен, үмметімнің көптігін мақтан етемін». (Кутубу ситтә; 6564).

Қоғамымыздағы әлеуметтік институттардың бірі – отбасы болса, сол отбасының өзі – жеке бір тәрбие институты. Өйткені, адам дүниеге келген сәтінен бастап, адами құндылықтарды осы отбасында бойына сіңіріп өседі. Сондықтан асыл дініміз насихат еткен некенің орны өте ерекше.

Қорыта айтар болсақ, неке қию – жеңіл-желпі қарауды көтермейтін діни әрі ұлттық мәселенің бірі. Отанды құрайтын отбасы құндылықтарының бұзылуына жол бермеу еліне жанашыр әрбір азаматтың міндетіне айналуы тиіс.

Бектұрсын Торғайбайұлы
Арқалық қалалық «Мухтасиб Әлмұхаммед»
мешітінің бас имамы

Мұсылман адам өз өмірінде шариғат өлшемдерінен мүлт кетпеуге тырысады. Өйткені ол әр нәрсенің сұрауы болатын Есеп күніне сенеді. Осы тұрғыдан алғанда мұсылман баласы қандай мәселеге де асқан жауапкершілікпен қарай білмек. Сондай жауапкершілікті талап қылатын адам баласының өмірінің бір негізі ол – отбасын құру, одан ізгі ұрпақ өрбіту.

Алла тағала Құран кәрімде:

وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجاً لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ

«Сендерге өз араларыңнан жұбайлар жаратып, сүйіспеншілік пен мейірім салуы да Алланың белгілерінің бірі. Ой жүгірте білетін қауым үшін мұнда көп ғибрат бар» (Рум сүресі, 21-аят) делінген.

Ендеше, үйлену, отбасын құру адамның жаратылысымен астасып кеткен бір нығмет. Дана бабаларымыз: «Отан отбасынан басталады» десе, халқымыз: «Ақ неке», «Адал жар» деген ұғымдармен отбасының, некенің қасиеттілігін ардақтай білген. Отбасы шағын мемлекет болғандықтан қоғамда отбасын құру мен оны сақтау мәселесінің маңызы да өте жоғары.

Ислам шариғатында отбасын құрудың алғашқы шарты неке қидыру болып табылады. Неке қиюдың өз алдына тиісті шарттары бар. Ал, некесіз екі жастың қосылуына Ислам діні қатаң тыйым салады. Яғни, некесіз отбасы, отбасынсыз неке болмайды. Қазіргі күнде кейбір жастар некеге мән бермей, бастауын батыстан алатын азаматтық некеге әуестеніп алған. Мұны неке деп те айтуға ауыз бармайды, мұнда ешқандай жауапкершілік те жоқ. Бір-бірін сынау мақсатында бір шаңырақта есеппен өмір сүреді. Бүгінгі күні осындай жалған некеден қаншама адамдар зардап шегуде. Оның салдарынан мыңдаған отбасылар бұзылып, қаншама балалар тірі жетімге айналуда. Жезөкшелік пен азғындық артып, қауіпті аурулар пайда болуда. Ал, адамзатты адалдық пен тазалыққа үндейтін, әр мәселеге даналықпен қарайтын Ислам діні болса неке қиюды діннің талабы етіп қойған.

Неке – отбасын құрудың негізі, ардақты Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүннеті. Неке – ер мен әйелдің өз еріктерімен бірге өмір сүруін қамтамасыз ететін, бірін екіншісіне адал ететін байланыс. Құранда:

وَمِن كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

«Біз әр нәрсені жұп-жұбымен жараттық, бәлкім ойланарсыңдар» делініп, әрбір нәрсенің жұптаса өмір сүретіндігін көрсетеді. (Зарият сүресі, 49-аят). Ардақты Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) да: «Ей, жастар қауымы! Кімнің мүмкіндігі жетсе үйленсін. Себебі үйлену көзді харамнан, абыройдың жоғалуынан ең жақсы қорғайтын нәрсе» деп отбасын құрудың жеке адам үшін де, қоғам үшін де пайдалы екеніне, адамды жауапкершілікке тәрбиелейтініне назар аударады. Некелесу ерге де, әйелге де белгілі бір жауапкершіліктерді жүктейді. Ер адам – отбасының асыраушысы, ол әйелі мен баласын материалдық және рухани тұрғыдан қамтамасыз етуге міндетті болса, әйелдің міндеті – күйеуіне бағыну, өзін күнәлі істерден сақтау, ерінің тапқанына иелік ету. Мұсылман отбасында ерлі-зайыптылардың міндеттері мен орны діни және ұлттық салт-дәстүрмен бекітілген.

Шариғатымызда неке ұлы сауаптарға жетелейтін ғибадат болып саналады. Ибн Хуммам (р.а.): «Неке ғибадатқа етене жақын. Үйлену –құлшылық үшін бойдақ қалудан әлде қайда жоғары», - деген. Ғалым ибн Ғабидин (р.а.): «Біз үшін Адам ата заманынан осы заманға дейін шариғат етіп қойылған және кейін жәннатта да жалғасатын неке мен иманнан өзге құлшылық жоқ» (Раддул мухтар кітабы) деп, некенің екі дүниелік құлшылық екендігін жеткізген.

Шариғатта: «неке – шаңырақ көтеруші ер мен әйелдің ұсыныс және қабылдау арқылы сөз байласуы» болып саналады. Яғни, неке қидыру дегеніміз – үйленуге кедергісі жоқ екі жастың куәгерлердің алдында сөз байласуы арқылы адал жолмен қосылып, перзентті болып, шаңырақ көтеруі деген ұғым.

Имам Мәлік, сахаба Әнәстан (р.а.) Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) былай дегенін жеткізеді: «Адам баласы некеге тұру арқылы иманын кәміл етеді. Иманын кәміл ететін некеге немқұрайлы болудан Алла Тағаладан қорықсын!» Міне, сондықтан да Ислам дінінде неке адам өміріндегі маңызды бір құлшылық іспетті.

Бала ер жетіп, қыз балиғатқа толған шақта әрбір ата-ананың «ұлын ұяға, қызын қияға қондыруы» міндет екендігі Қасиетті Құран аяттарында да баяндалады:

‏ وَأَنكِحُوا الْأَيَامَى مِنكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِن يَكُونُوا فُقَرَاء يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ

«Араларыңдағы бойдақтарды (ер жеткен ұл-қыздарды) үйлендіріңдер! Егер олар пақыр кедей болса, Алла оларды өз кеңшілігімен байытады. Алла Тағала аса кеңшілік иесі, толық білуші». (Нұр сүресі, 32-аят) Жоғарыдағы аяттың мәнін ұғына отырып, жас шамасы шаңырақ көтеруге лайықты болған ұл-қыздарымызды дер кезінде некелестіріп, әрқандай абыройсыздықтардан қорғап қалуымыз қажет. Маңызды бір себебі болмаса неке қиып, отбасын құрудан қашқан адам, сүннетті тәрк еткен болады. Ал, ардақты Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) былай деп өсиет етеді: «Неке – менің сүннетім. Кім менің сүнеттімнен бас тартса, ол менен емес, (яғни менің үмметімнен емес)». Үйленіңдер. Расында мен, үмметімнің көптігін мақтан етемін». (Кутубу ситтә; 6564).

Қоғамымыздағы әлеуметтік институттардың бірі – отбасы болса, сол отбасының өзі – жеке бір тәрбие институты. Өйткені, адам дүниеге келген сәтінен бастап, адами құндылықтарды осы отбасында бойына сіңіріп өседі. Сондықтан асыл дініміз насихат еткен некенің орны өте ерекше.

Қорыта айтар болсақ, неке қию – жеңіл-желпі қарауды көтермейтін діни әрі ұлттық мәселенің бірі. Отанды құрайтын отбасы құндылықтарының бұзылуына жол бермеу еліне жанашыр әрбір азаматтың міндетіне айналуы тиіс.

Бектұрсын Торғайбайұлы
Арқалық қалалық «Мухтасиб Әлмұхаммед»
мешітінің бас имамы

Серікбай қажы ОРАЗ

«Әлімсақтан мұсылманмын»

Бала кезімізде ата-әжелеріміздің, көнекөз қарияларымыздың аузынан «қазақ әлімсақтан мұсылман болған, қарақтарым, осыны ұмытпаңдар, егер біреу «қашаннан бері мұсылмансың?» деп сұраса «әлімсақтан мұсылманмын» деп жауап беріңдер» деген сөзді жиі естуші едік. Осы өсиет біздің жадымызда қалыпты. Бірақ «әлімсақ» сөзінің байбына бара бермейтінбіз. Бәріміз ойын баласы болдық қой. Алайда ақсақалдарымыздың сөзі санамызға сіңіп, әлі күнге дейін мұсылман екенімізді мақтаныш етіп келеміз.

Дін жолына ден қойғанымызда жалпақ тілмен айтып жүрген «әлімсақ» араб тілінен шыққан сөз екенін білдік. Арабшада «әл-мисақ» дейді. Мағынасы: бұл дүние тіршілігінен бұрын адам баласының Алланың құдіретін танып, Оған қайтып келетіні туралы берген анты.

Біз де, орта буын өкілдері кешегі Кеңес өкіметінің кезінде дінге қысым жасалған саясаттың куәсі болдық. Күннің аптап ыстығында шөлден кезерген еріндерін сулы шүберекпен сүртіп, ауыз бекітіп, құлшылығына бекем болған ақ жаулықты әжелерді, ақсақалды көрдік. Жасырын құлшылық етіп, Құран оқыған қарияларды көрдік.

Бүгінгі күнге дейін мұсылмандығымызды сақтап, рухани құндылықтарымызды құлатпай, иманды қоғам құрып келе жатқанымыз – кешегі қариялардың тілеу-қорлық ниеті, ізгі амалы, игі дұғалары деп білеміз. Дала халқы демократияның үздік үлгісі болған Ислам дінін жүрек қалауымен қабылдады. Халқымыздың мәдениеті мен әдебиеті, тарихы мен салт-дәстүрі, бүкіл табиғи болмысы мен қоңырқай тіршілігі сан ғасырдан бері Исламмен жасасып келеді.

VII ғасырда Орталық Азияға, оның ішінде қазақ топырағына жеткен Ислам сол дәуірден бері жұртымыздың жүрер жолы, мемлекетіміздің рухани тірегі болып келеді. Асыл діннен қуат алған халқымыз өркениет жолына қадам басты. Мың жылдық тарихы бар, Ұлы даланы мекендеген, ежелден келе жатқан жұртымыз орта ғасырларда әлемдік қарым-қатынастан да шет қалмады. Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы арқылы сауда жасады. Сол замандарда өркениеттен қол үзбей, тегі мен тарихын жаңғыртты.

Ұлы Жібек жолының көп бөлігі Орта Азия мен Қазақстан территориясында орналасуы халқымыздың мәдениетін, рухани мұрасын байыта түсті. Алысты жақын етіп, Орта Азия мен Еуропаны байланыстырған осынау сауда жолының бойында орналасқан тарихи қалаларда әсем мешіттер мен кесенелер бой көтерді. Исфиджаб, Тараз, Отырар сынды ежелгі қалалардан шыққан ғұламалар Ислам өркениетіне өлшеусіз үлес қосты. Әл-Фараби, Ахмет Иассауи, Жүсіп Баласағұни сынды ғұламалар ғылыми жаңалықтар ашты, әлемдік білім мен ғылымның негізін қалады.

Пайғамбардан жеткен жол немесе Есім ханның төрт тағаны

Тарихымызда, ел басқаруда елеулі із қалдырған Есім хан «Қасым салған қасқа жолды» өз заманына сай жаңғыртып, жаңа тәртіптерді орнатты. Мүлік, қылмыс, әскери, жұртшылық заңдары мен елшілік жоралары қабылданды. Есім ханның тұсында төмендегідей тәртіп-ережелер жүйесі қалыптасқанын бәріміз білеміз:
1. Хан болсын – ханға лайық заң болсын;
2. Батыр болсын – жорық жолы мақұл болсын;
3. Абыз болсын – абыз сыйлау парыз болсын;
4. Би болсын – би түсетін үй болсын.

XV ғасыр басында, яғни Қазақ мемлекетінің құрылу кезеңінде көшпелі халықтың дала заңдарына, құқықтық нормаларына шариғаттың әсері мол болды. Хандар мен билер ел басқаруда мұсылмандық құқықтық нормаларға жүгінді. Керей мен Жәнібектен бастау алатын хандық басқару жүйесі ең соңғы Кенесары хан тұсына дейін Ислам дінінің қағидаларын басшылыққа алды деуге толық негіз бар. Мәселен, мұндай ережелер мен тәртіптер Тәуке ханның тұсында қабылданған «Жеті Жарғы» заңдар кодексінде айқын көрініс тапты. Біз осы заңдар жинағында көрсетілген мынадай қатаң талаптарды кездестіреміз: «Құдайға тіл тигізген адамның күнәсі жеті куәгер арқылы дәлелденсе, оны тас атып жазалау қажет», «Егер де біреу христиан дінін қабылдаса, жақындары оның барлық мүліктерін иемденеді», т.б.

«Есім ханның ескі жолындағы» төрт тағаннан тұратын төрт қағида бүгінгі күннің Ата Заңы деп айтуға болады. «Хан болсын – ханға лайық заң болсын» – деп басталатын басты талап бүгінгі Тәуелсіз еліміздің Конституциялық заңында да лайықты орын алды.

Бейбіт елді жаулап, тізе батырып, қиянат жасау – қазақтың қанында жоқ әдет. Қазақ – бейбіт өмірді басты байлығы санаған, бірлікке бекем болып, досқа да, дұшпанға да дархан көңіл, шынайы пейіл танытқан жұрт. Бірақ өжет бабаларымыз жер шетін жау шапса, атқа қонып: «Аллаһу акбар» айтып, елімізге, жерімізге көз алартқан дұшпанын аямаған. Қазыбек би секілді айтсақ, «біз ешбір дұшпан басынбаған, басымыздан сөз асырмаған елміз». «Есім ханның ескі жолындағы» «Батыр болсын – жорық жолы мақұл болсын» қағидасы еліміздің ежелден жауға тойтарыс беретін қорғаныс қабілетінің жоғары болғанын айғақтайды. Текті бабаларымыздың есімі аталғанда «батыр» сөзі қоса жүретіні тектен тек емес. Батыр болу, ұлтарақтай жерді қызғыштай қорғау – қазақ халқына тән сипат.

Қазақта «абыз» деген салиқалы сөз бар. Төрт тағанның бірінде: «Абыз болсын – абыз сыйлау парыз болсын», – делінген. «Абыз» сөзі арабшада «хафиз» деген ұғымнан шыққан. Хафизді қазақшалап «қари» деп те жатамыз. «Хафиз» немесе «қари» – Құранды жатқа білетін, дана, дін білгірі, діни тұлға. Сонымен қатар халқымыз парасатты, ойшыл билерді, дана тұлғаларды «абыз» деп те атаған.

Аллаға шүкір, қазір өз ұлтымыздан да қарилар шығып жатыр. Осыдан 5-6 жыл бұрын өзге елден, өзге ұлттан қариларды аттай қалап алдыратынбыз. Қазір өз арамыздан шыққан шәкірттер Рамазан айында мешіттерімізде Құран хатым жасауда. Еліміздің ең жас қариы Дулат Болатбекұлы бас мешітіміз «Әзірет Сұлтанда» Құран хатым жасап келеді. Бұл – діни салада жеткен жетістіктеріміздің бір көрінісі деп атар едім.

Қазақ – қариға, имамға айрықша құрмет көрсеткен, дастарқан жайылса, ерекше құрметпен жасына қарамай, төрге шығарған, оның сөзіне құлақ асқан, пәтуасына мойынсұнған, тәубешіл, иманды халық. Кешегі Есім ханның арман-тілегі, ой-мақсаты ұрпақтан-ұрпаққа жетіп, бүгін де осынау игі дәстүр ғасырдан ғасыр жалғасып жатыр, жалғаса да бермек.

«Би болсын – би түсетін үй болсын» – бұл да билерге көрсетілген құрметтің үлкен белгісі. Марқұм, академик Салық Зиманұлының құрастырған «Қазақтың ата заңдары» атты он томдық еңбегінде билерді былайша сипаттайды: «Олар әрі ақын, әрі шешен, философ, әрі ойшыл, әдет-ғұрып құқығының білгірі және оның реформаторы, әскери қолбасшы және басқарушысы еді».

Осындай ойлар мен түйінді тұжырымдарды, қасиетті қағидаларды, тәлімді тәртіптерді жинақтай келгенде есімізге еріксіз екі дүние сәруары Мұхаммед пайғамбырымыз (Алланың оған салауаты мен сәлемі болсын) түседі. Ол парасатты патша, мүфти, қази, имам, шешен әрі батыр болды. Теңдессіз теңеулер мен сипаттарды әрі қарай жалғастыра беруге болады. Біздің айтқымыз келген ойымыз – пайғамбарымыз Мұхаммедтің (Алланың оған салауаты мен сәлемі болсын) сөзі мен ісінен көрініс тапқан адами құндылықтар мен ел басқарудағы қабілет, парасат-пайым, қадам, шешімдер, үкімдер, қағидалар сан ғасырдан бері арасында үзіліс болмағандай, хандарымыз бен би-шешендерімізге, одан бүгінгі сіз бен бізге, өскелең ұрпаққа мирас болып, жалғасын тауып келе жатқаны мерейімізді әрдайым асқақтатып отырады.

Біз ұстанатын діни жол

Жасырып, жабары жоқ, Тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарында дін білгірлері, тәжірибелі дін мамандарының тапшылығы байқалды. Діни кеңістігіміз бос қалды. Дінге тереңнен ден қойған, ілім іздеуге талпынған азаматтарымыздың алғашқы легі Түркияға, Мысырға, Сауд Арабиясы мемлекеттеріне, Пәкістанға аттанды.

Сол мемлекеттердің діни оқыту жүйесін оқыған, мұсылман елдерінде қалыптасқан діни қағидалар мен дәстүрлерді үйреніп келген дін жолындағы ғалымдарымыз елге оралып, мысырлық, түркиялық, сауд арабиялық, пәкістандық діни мектептердің негізін қалыптастыра бастады. Осылайша, діни кеңістігімізде әртүрлі мектептер пайда болды.

Бұл, біріншіден, мұсылман жамағатының сенімде, ұстанымда жікке бөлінуіне әсер етті. Екіншіден, жоғарыда айтылған әртүрлі діни мектептірді қолдаушылар санының артуына септігін тигізбей қоймады. Үшіншіден, қоғамда әртүрлі діни көзқарас қайшылығы байқала бастады. Өйткені, әр елде өзінің бұрыннан қалыптасқан діни жоралғылар, салт-дәстүрлер, климаттық жағдайға байланысты киім үлгілері бар емес пе? Осы тұрғыдан айтқанда, діни саламызда түрлі көзқарастардың пайда болуы заңды құбылыс еді.

2013 жылы Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы зайырлы қоғам мен діни алаңда өзара келісе алмай, жікке бөлінген жамағатты ортақ мақсат-мүддеге жұмылдыратын жол ұсынды. Ол – дін мен дәстүр идеясы. Дін мен дәстүр идеясы зайырлы орта мен діни ортаға алтын көпір болды.

Әлемдік діндер тарихына қарасақ, дәстүрсіз дін болмағанын аңғарамыз. Ал дәстүрдің өзі діннен бастау алып, бір-бірімен байланысып жатқанын аңғарамыз.

Дәстүрімізге, болмысымызға, бүгінгі қалыптасқан жағдайымызға сай келетін әрі діни саладағы оңтайлы жол – орта азиялық мектептің рөлін арттыруымыз керек деп ойлаймыз. Бұл – қазақ мұсылмандығында бұрыннан қалыптасқан жол, дала халқының болмысымен, табиғатымен біте-қайнасып кеткен мектеп. Діннің түп негізіне сүйенген діни ережелердіберік ұстануымыз – бірлігіміздің нығая түсуіне жаңа мүмкіндіктер туғызады.

Дін негізінен бастау алған дәстүрлі діни жолымыз ешуақытта қоғамда қалыптасқан, ел билігі қабылдаған заңдар мен ережелерді жоққа шығармаған. Қарапайым мысал келтіре кетейік. Мемлекет жол қозғалысы мен ережесін реттеп отыру үшін бағдаршамды іске қосты. «Бұл Құранда жазылмаған», – деген соқыр сенімді басшылыққа алып, бағдаршамға, яғни мемлекет қабылдаған ережеге бағынбасақ, мұның түбі неге алып келетінін айтпасақ та бәріміз іштей сезіп отырмыз.

Діни бағыт – айқын, қадам – нық

Аллаға шүкір, Тәуелсіздігімізге қол жеткізумен қатар дінімізбен де қайта қауыштық. Ұлытау төрінде берген сұхбатында Елбасының тілші сұрағына толғаныспен былай жауап бергені есімізде: «Бұрынғыдай қорықпай, жасқанбай, дінге бас иіп, Құдайға құлшылық етіп, мешіттер салып жатырмыз. Қаншама азаматтарды – білімді, дінді насихаттайтын молдаларды дайындап келеміз. Құдайға шүкір, дініміз өзіміздікі, қолымызға тиді. Қазір бізге ешкім одан алшақта деп айтпайды. Әркімнің өз еркі бар».

Дінімізбен бірге дәстүріміз де, ұлттық құндылықтарымыз да жаңғырды. Кейбір сарапшылардың байбалам салуына әсте негіз жоқ. Дін ұлттық ерекшеліктерді, қалыптасқан жағдаяттарды жоққа шығармайды немесе оның жойылып кетуін көздемейді. Қазақ қашанда тегі мен руын ұмытқан емес.

Көне тарихқа зер салсақ, өткен ғасырларда қазақ мұсылмандығында қалыптасқан халық дәстүрлерінің дінмен араласып кеткенін көреміз.

Тарихи жәдігерлерде, Алаш даласын зерттеген шетелдік ғалымдардың ең-бектерінде қазақ халқының мұсылман-шылықты жақсы ұстағандығы жайында айтылады. Соның бірі 1879 жылы Санкт-Петербургте шыққан «Народы России» деген еңбектің қазақтарға арналған шығарылымында дала халқының күні құлшылықпен басталатындығы туралы мынадай қызықты мағлұматтар келтірілген: «Қырғыздардың (яғни, қазақтардың) күні таң атқаннан басталады. Таң жарығы шығар-шықпастан молда немесе ерте тұрған бір адам даусын созып, азан айтады. Сол сәтте бүкіл киіз үйлердің есіктері ашылады. Оянған жандар дәрет алу үшін суға барады. Дәрет алған соң алғашқы намаз үйде немесе үй сыртында оқылады. Әйелдер жағы бұл кезде төсектерін жинап, от жағып, таңғы астың қамына кіріседі…» Пайғамбарлардан бастау алып, кешегі хандарымыз ұстанып, бүгінгі күні бізге жеткен діни жол, өнегелі өмір салты, сәулелі, ғибратты ғұмыр ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып кете бермек.

Жуырда біз Астанада өткен Орталық және Оңтүстік Азия елдерінің зорлық экстремизмге қарсы іс-қимыл жөніндегі өңірлік конференциясына қатыстық. Халықаралық басқосуға 24 елден келген делегациялар, АҚШ, Еуроодақ және Ресейдің уәкілетті органдарының жетекшілері, БҰҰ, ЕҚЫҰ, ШЫҰ және өзеге халықаралық ұйымдардың өкілдері, терроризм мен экстремизмге қарсы күрес саласының сарапшылары қатысты.

Осы жиыннан біздің түйгеніміз – Орта Азия кеңістігінде Қазақстанның діни саладағы жетістіктері көп.

Бүгінгі имамдардың білім дәрежесі мен тәжірибесі артты. Қоғамдық игі іс-шараларды ұйымдастыруда дін қызметкерлері белсенді. Спорттық, мәдени, рухани шараларды ұйымдастырудың сапасы артты.

Зайырлы қоғам мен имамдар арасында өзара түсіністік, жарасымды үйлесім жүйесі қалыптасты. Тұңғыш рет тарихи І республикалық имамдар форумында Қазақстан мұсылмандарының бағдаршамы іспетті тәлімдік құжатымыз – Тұғырнама қабылданды. Бүгінгі имамның бейнесі, мұсылманның келбеті, дін қызметкерінің этикасы қабылданды.

Қорыта айтқанда, діни бағытымыз – айқын, қадамымыз – нық. Алла Тағала болашағымызды баянды еткей. Ауызбіршілігіміз нығайып, Тәуелсізді-гіміздің тұғыры биік болғай! Әумин!

ҚМДБ-на қарасты барлық мешіттерде Бас мүфти Ержан қажы Малғажыұлының тапсырмасы бойынша қайырымдылық шаралары жүргізіліп келеді. Қостанай облыстық «Марал ишан» мешіті мен Қостанай облысы бойынша «Зекет» қоры өкілдігінің ұйытқы болуымен «Мектепке жол» қайырымдылық акциясы өткізілді.

Қостанай облысының әкімшілігінде есепте тұрған жетім балалар мен жағдайы төмен көп-балалы отбасылардан шыққан 5 – 16 жас аралығындағы 50-ге жуық бүлдіршіндерге мектепке қажетті (сөмке, дәптер, қаламсап және т.б.) заттар таратылды.

Қайырымдылық акцияға ҚМДБ-ның Қостанай облысы бойынша өкіл имамы Асылхан қажы Мұханбетжанұлы, және Қостанай облысы бойынша «Зекет» қорының өкілі Ғайсин Жақсылық қатысып, шараның өтуіне себеп болып жатқан жандарға алғыс білдіріп, еліміздің ертеңі болған балаларға оқуда озат болуға шақырды.

ҚМДБ-ның Қостанай облысы бойынша
өкілдігінің баспасөз қызметі

Сиракьюс қаласындағы қасиетті Троицы шіркеуі біраз уақыт бос болғандықтан тұрғылықты мұсылман жамағаты оны сатып алды. Маусым айының аяғында одан 6 крест шешіп алынып, оның 4-і ірі көлемді бетоннан болған еді.

Ғибадаттың жаңа иелері тарихи ғимараттың жәдігерін сақтап қалуға тырысты. Мұсылмандар ғимараттан тек анық христиан дінінің рәміздерін ғана алып тастады. Мешітке Мәрям ұлы Исаның (ғ.с.) есімін беруге шешім қабылданды.

Шіркеуді сатып алған Мұсылмандар орталығының директоры Юсуф Соуле ғимараттың жөндеу жұмыстарына 300000$ жұмсалғандығын айтты.

Сондай-ақ мұсылмандарға алғашқы уақытта шіркеуді өзгертуге қарсылық танытқан тұрғылықты христиандармен қарым-қатынасты жақсарту үшін біраз еңбек етуге тура келді.

akmechet.kz