«Ақырет» сөзі соңғы деген ұғымды білдіреді, яғни дүние тіршілігінің соңғы уақытын, біткенін білдіретін діни термин. Аят пен хадистерде ақырет, қиямет, ақырзаманның күмәнсіз болатыны білдіріледі. Мысалы, қиямет дүние тіршілігінің бітуі, яки бітуіне жақын қалуын білдірсе, ақырзаман қияметтің жақындауы деген сөз. Қиямет қайым – Исрафилдің (ғ.с.) бірінші рет Сурға үрлеуімен басталып, екінші Сурға үріліп, Алланың құзырына барғанға дейінгі аралықты қамтитын кезең. Қиямет қайымның қалай болатындығын баян еткен аят пен хадистер өте көп. Бірақ қашан болатындығы беймәлім, оны тек Алла біледі. Ақырет күні болса, Исрафилдің (а.с.) екінші рет Сурға үрлеуімен басталған қайта тірілу, Алланың құзырында есеп беру, жәннәт пен жәһәннамдағы орындарына бару мен ондағы өмірдің басталуына дейінгі кезең екендігі ислами танымға байланысты еңбектерде келтіріледі.

Ақырет күніне иман ету – иман негіздерінің бірі. Оған сену – парыз. Құранда Аллаға иман етуге байланысты айтылған аяттарда ақырет күніне (яумил ахир) иман ету де бірге айтылады. Ақырет күніне иман етуімізді бұйырған аят пен хадистер саны көп болғандықтан, бірнешеуіне ғана тоқталып өтейік: «(Мұхаммед (с.ғ.с.) Олар саған түсірілгенге әрі сенен бұрынғы түсірілгенге сенеді және ақыретке анық нанады [1]»; «Кім Аллаға, ақырет күніне иман ететін болса және ізгі амал жасаса, оларға қорқыныш жоқ. Әрі олар қайғырмайды [2]»; «Бірақ кім Аллаға, ақырет күніне, періштелеріне, кітаптарға, пайғамбарларға иман келтірсе, міне, солар – шыншылдар әрі тақуалар [3]».

Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) да бұл жайында айтқан хадистерінің жеткілікті екені белгілі. Сол хадистерден бір екеуін келтіретін болсақ: «Қиямет күні Алла Тағала аудармашысыз сіздердің әрбіреуіңізбен міндетті түрде сөйлеседі. Сол кезде адам оңына қарайды, сонда дүниеде жасаған амалының пайдасын көреді. Сол жағына қарайды, ол кезде де жасаған амалынан басқасын көре алмайды. Алдына қарағанда, дәл алдында жәһәннамнан басқасын көре алмайды. Олай болса, бір құрманың жартысын болса да, садақа ету арқылы өздеріңді тозақтан сақтаңыздар [4]».

Кімде-кім ақыретке сенбесе, иман етпеген болып саналады. Діннің жіберілу мақсаты – әрбір адамның ақыретте Жаратушы алдында бұл дүниеде жасаған амалы үшін жеке-жеке есеп беретіндігін ескерту. Сол үшін аятта: «Кімде-кім Аллаға, періштелеріне, кітаптарына, елшілеріне және ақырет күніне қарсы шықса, сонда тым ұзақ адасты [5]», – деп келтіреді.

Ақырет күніне байланысты аяттар мен хадистердің мазмұнына мән беріп қарасақ, ондағы өмірде болатын жағдайлар бұл өмірдегі нәрселерге ұқсайтын секілді. Ол біз білетін нәрсе секілді болып көрінгенімен, олар ғайып әлемі болғандықтан нақты айта алмаймыз және ғылыми тұрғыдан дәлелдей де алмаймыз. Құран аяттары мен Пайғамбар (с.ғ.с.) хадистерінде қалай айтылса, солай сенумен шектелеміз де, көбіне ақылға салып жорамалдап жатпаймыз. Ақыреттегі болатын жағдайлардың аталымы бұл дүниедегі нәрселермен аттас болғанымен, заты мүлдем ұқсамайды. Мысалы, Исрафил (ғ.с.) періште сурға үрлейді, адамдар махшар алаңына барғанда, олардың бұл дүниеде жасаған амалын тіркеуге алған амал дәптері беріледі. Амалдары таразыға тартылады, сырат көпірінен өтеді деген кезде осы өмірдегі үлкен, даңғарадай сырнайды елестетсек, тіпті қателескен боламыз. Сол секілді амал дәптері дегенде де күнделікті қолданып жүрген дәптер немесе күнделік, есеп-қисап тіркейтін қалың дәптерге ұқсайды деу әбестік болады. Таразыны да біз білетін қол таразыға, электронды немесе басқа да үлкендікішілі сауда таразыларына балай алмаймыз. Бұл атаулар бізге таныс болғанымен, болмысы беймәлім.

Жоғарыда айтып өткеніміздей, ақырет мәселесі дініміздегі сенімнің негізгі тірегі болып саналады. Құран сүрелерінің басым көпшілігі ақыреттік өмір заңдылықтарына ұдайы сілтеме жасап өтеді. Ақыреттегі ахуалдың қалай болатындығын анық түрде баян етіп, түрлі мысалдармен келтіреді. Мұндағы мақсат – пенденің о дүниелік өмірге бұ дүниеден дайындап, жауапкершілік сезімді санасына құю. Құран аяттарына зер салып қараған кезде, ақырет күнін түрлі атаулармен атап, оның соншалықты маңызды екендігін нақыштап келтіреді. Мысалы, Яумул ахир – ақырғы күн, Яумул бағс – қайта тірілу күні, Яумул қияма – қиямет күні, Саат – қиямет уақыты, Яумуддин – дін мен жаза күні, Яумул хисаб –есеп күні, Яумуттәлақ – қауышу күні, Яумул-хулуд – мәңгілік күн, Яумул хуруж –шығатын күн, Яумуттәнад – айғайға басатын күн тәрізді т.б. бірнеше атаулармен аталады. [6]

[1] «Бақара» сүресі, 4-аят
[2] «Бақара» сүресі, 62-аят
[3] «Бақара» сүресі,177-аят
[4] Бухари, Муслим, Тирмизи риуаяттары
[5] «Ниса» сүресі, 136-аят
[6] Сайм Клавуз, ж.к.е., 198-199 бет

Күллі адамзат қайта тіріліп, Аллаға есеп беру үшін махшар алаңына жиналады. Махшар алаңына жиналған адамдар ретретімен төмендегідей кезеңдерден өтіп, соңында жәннәтқа лайықтыларына жәннәт бақыты, тозаққа лайықтыларына тозақ азабы бұйырады.

1. Махшар алаңына жиналу сәті

Алла Тағала адамдардан есеп алу хикметімен ақыретте қайта тірілтіп, махшар алаңына жинайды дедік. Осы кезде адам жанымен де, тәнімен қайта тіріледі. Адамдардың махшар алаңына жиналу сәті аятта былай келтіріледі:

«Олар қабірлерінен көздерін сүмірейтіп, шашыраған шегіртке құсап келеді. Шақырушы жаққа жүгірген кәпірлер: Бұл ауыр күн, - дейді» [1];

«Сол күні тақуаларды Рахманның құзырына қонақ түрінде жинаймыз» [2];

«Оларды жинайтын күні дүниеде күндіз бір-ақ сағат тұрғандай болып, олар бір-бірін таниды» [3];

«Сол күні кісі туысынан қашады. Шешесінен, әкесінен, әйелінен және балаларынан. Ол күні әркімнің ісі ауыр. Ол күні кейбір жүздер жарқырайды. Күлген қуанышты. Ол күні кейбір жүздің үстін шаң басқан болады. Оны қара түнек қаптаған болады. Міне, солар қарсы келгендер» [4].

Хадистерде махшарға жиналатын сәтте адамдар анадан туғандай болып жалаңаш баратындығы, кім қалай өлсе, солай тірілетіндігі айтылады. Айша анамыз (р.а.) риуаят еткен хадисте Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) былай дейді: «Адамдар қиямет күні жалаң аяқ, жалаңаш және сүндеттеусіз болып жиналады». Айша: «Я, Алла Елшісі! Ол кезде әйелдер еркектерге, еркектер әйелдерге қарап қоймай ма?», – деп сұрайды. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Ей, Айша! Ол кездегі жағдайда ешкімнің ешкімге қарауға шамасы жетпейді. Тіпті, қарау ойына да келмейді. Өйткені, ол кездегі жағдай өте қорқынышты», – деді [5].

Және бір хадисінде Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бұл мәселе жайында бізге ұлы сабақ боларлықтай мына мәселені айтады: «Адамдар қиямет күні үш топ болып жиналады, жаяу, атты және бетімен жүретіндер тобы». Сонда сахабалар: «Я, Расулулла! Адамдар бетімен қалай жүреді?» – деп сұрайды. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Оларды аяғымен жүргізген Алланың бетімен жүргізуге күші жетеді», – деп жауап берді [6].

2. Амал дәптерлерінің таратылуы

Махшар алаңына жиылған адамдарға осы дүниеде жасаған амалдарын тіркеген, жазған амал дәптерлері таратылады. Адамдар осы дәптер арқылы Аллаға есеп береді. Амал дәптердің қандай болатындығы бізге беймәлім. Яғни, ол біз білетін дәптер ұғымын бермейді. Пенденің жақсылыжаманды барлық амаләрекеттері екі иығындағы ардақты екі періште оның амал дәптеріне жазады. Құранда мұны былай деп келтіреді: «Әр адамның қылығын мойнына саламыз. Сондай-ақ, қиямет күні оның кітабын шығарамыз. Оған ашылған түрде кездеседі. Кітабыңды оқы, есеп көру тұрғысынан өз-өзіңе жетесің (делінеді)» [7].

«Амал дәптері алдарына қойылады. Сонда күнәһарлардың одан қорыққанын көресің. Олар: Ойпырмай! Бізге нендей өкініш! Мына Кітапта кішкенені де, үлкенді де тастамай түгендепті, - дейді. Сондай-ақ, олар істегендерін дайын түрде табады. Раббың ешкімге әділетсіздік етпейді» [8].

Амал дәптері жәннәттықтарға оң жағынан, тозақтықтарға сол жағынан беріледі. Амал дәптері оңынан берілгендерге Құранда «асхабы ямин», сол жағынан берілгендерге – «асхабы шимал» делінеді. Құранда бұл жөнінде төмендегідей жайттар баян етілген: «Әй, адамзат! Негізінде сен Раббыңа қарай өте тырыссаң, сонда Оған жолығасың. Ал, енді кімнің дәптері оңынан берілсе, сонда ол дереу жеңіл есеппен есептеледі. Ол үй-ішіне қуанып қайтады. Ал, кімнің дәптері арт жағынан берілсе, дереу өлім шақырады. Қайнаған тозаққа түседі. Өйткені, ол өз үйінде мәз-мейрам еді. Негізінен, ол Аллаға қайтпаймын деп ойлайды. Олай емес. Расында, Раббы оны бақылауда еді» [9]

3. Аллаға есеп беретін күн

Он сегіз мың ғаламның жаратушысы Ұлы Алла – шексіз әділет иесі. Сол себепті, Алла Тағала мұсылман мен кәпірді, жақсы мен жаманды тең тұтпайды. Әркімнің жасаған іс-әрекетіне қарай сый яки жазасын береді. Шынайы әділдік тек ақыретте Алланың құзырында ғана болады. Сондықтан пенде махшар алаңында жасаған амалына есеп береді. Алла Тағала мұсылман мен кәпірдің, жақсы мен жаманның тең емес екендігін аятта былай деп келтіреді: «Көк пен жерді әрі екі арасындағыларды босқа жаратпадық. Ол қарсы келгендердің ойы. Сондықтан оттан азап болатын қарсы келгендерге қандай өкініш. Немесе иман келтіріп, ізгі іс істегендерді жер бетіндегі бұзақылардай қыламыз ба?» [10].

«Соқыр мен көруші тең емес. Сондай-ақ, иман келтіріп, ізгі іс істегендер мен жамандық істеушілер де тең емес. Аз ғана түсінерсіңдер. Расында, қиямет сағаты келеді. Онда шәк жоқ. Бірақ адамдардың көбі сенбейді» [11].

Махшар алаңында әрбір адамның амал дәптері өздеріне таратылған соң, Алла Тағала пенделерінен жеке-жеке есеп алады. Пайғамбарымыз бір хадисінде әрбір адамнан мына бес сұрақ міндетті түрде сұралатындығын айтады:

Өмірін қайда өткізгендігі

Жастық шағын қалай өткізгендігі

Мал-дүниесін қандай жолмен тапқандығы

Мал-дүниесін қалай жұмсағандығы

Білгендерімен амал етіп-етпегендігі [12]

Пенде Алла құзырында есеп беру кезінде жасаған қылмысын мойындамай жалтарғанда, амал дәптері ұсынылады да бүкіл ісі әшкере етіледі. Пенде сонда да мойындаудан жалтарған сәтте оның он екі мүшесіне тіл бітіп, Алланың құзырында жасаған қылмыстарын тізбектеп айта жөнеледі. Аятта осындай сәттің хақтығын былай түсіндіреді: «Сол күні Алланың дұшпандары тозаққа айдалуға жиналып, сонда олар алды-артын тосады. Ақыр оларға барған кезде оларға құлақтары, көздері және терілері олардың не істегендеріне айғақ болады. Олар терілеріне: «Не үшін бізге куә болдыңдар?» – дейді. (терілері): «Бізді не нәрсені де сөйлеткен Алла сөйлетті. Сендерді алғаш рет жаратқан және Сол жаққа қайтарыласыңдар», – деп жауап береді. Сендер өздеріңе құлақтарың, көздерің және терілерің айғақ болады деп жасырынбаушы едіңдер. Тіпті, Алла істегендеріңнің көбін білмейді деп ойлаушы едіңдер. Міне, осы Раббыларың туралы ойлаған ойларың өздеріңді жойды да, сонда зиянға ұшыраушылардан болдыңдар» [13].

Адам мүшелерінің айғақ болулары аздай, қара жер де өзін таптап, жаншып, үстінде неше түрлі пәлені жасаған пенденің әрекеттері үшін қияметтегі ұлы есеп кезінде куәлік етеді. Әбу Хурайрадан (р.а.) жеткен риуаят бойынша, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) «Ол күні жер хабарын айтады» мағынасындағы «Зілзәл» сүресінің 4-аятын оқып:

– Жердің қалай хабар беретіндігін білесіңдер ме? – деп сахабаларынан сұрайды. Сахабалар:

– Алла мен Оның Елшісі ең дұрысын біледі, – деп жауап қатады. Сонда Алла Елшісі:

– Жердің еркек пен әйел, яғни әрбір пенденің жер бетінде жасаған амалы жайында пәленше мына күні мына сағатта ана жерде мынаны істеді деп хабар береді, – деді» [14].

Ақыретте Алланың кеңшілігімен жәннәтқа кіретіндер, балиғатқа толмаған сәбилер және балиғатқа жетпестен ақыл-есінен ауысып өлген пенделер есеп бермейді.

Есеп беру кезінде әділетсіздік атаулыға жол жоқ. Кімнің біреуде ақысы болса, Алла оның ақысын әпереді. Ол кезде ақысы өткен кісі өзіне жәбір көрсеткен кісіні кешірмей, керісінше оның ақысына сай сауабын сұрайды. Ал, егер оның сауабы жоқ болса, өзінің күнәсін соның мойнына артуды талап етеді. Бір хадисте бұл жайт былайша баяндалады: «Пайғамбарымыз: «Муфлистің кім екендігін білесіңдер ме?» – деп сұрады. Сахабалар: «Муфлис – ақшасы мен малынан түгел айрылған кісі», – деп жауап береді. Сонда Пайғамбарымыз сөзін былай деп жалғастырады: «Үмметімнен ақыретте тақырға отырушы кісілер, қиямет күні оған тіл тигізген, жала жапқан, оның малын жеген, оның қанын төккен күйде намаз, ораза және зекетімен келетін кісі. Оның сауабы анаған беріледі, жақсылықтары мынаған беріледі. Мойнындағы қарызы толық бітпестен жақсылығы бітіп қалса, олардың күнәлары алынып, оның мойнына атылады. Содан соң ол адам тозаққа тасталады» (Муслим, Тирмизи риуаяты).

4. Пенденің амалы тартылатын таразы

Адам жақсылы-жаманда амалдарымен Алла Тағаланың құзырына барады. Міне, сол жерде пенденің амалын өлшейтін таразы болады. Әр адамның амалы осы таразыда (мизанда) өлшеніп, сауабы ауыр тартқандар жәннәтқа кіреді де, күнәсі ауыр тартқандар тозаққа тасталады. Егер тозаққа тасталушы иман еткен кісі болса, күнәсінің мөлшеріне қарай тозақта жазасын өтейді де, сонан соң тозақтан шығарылып, жәннәтқа кіреді.

Әрине, бұл таразы Иләһи әділет өлшемі болғандықтан, біздің ұғымдағы таразыдай емес. Оның шынайы болмысбітімі бір Аллаға аян. Қиямет қайымдағы әділет таразысы жайында аяттарда төмендегідей мәліметтер келтіріледі: «Қиямет күні туралық таразысын қоямыз. Сонда ешкім әділетсіздікке ұшырамайды. Егер бір дән түйірінің салмағындай болса, оны әкелеміз. Есеп көруде жеткіліктіміз» [15].

«Ал, сол күні кімнің таразысы ауыр тартса, міне, солар – құтылушылар. Ал, кімнің таразысы жеңіл тартса, міне олар – өздерін зиянға ұшыратқандар. Олар тозақта мәңгі қалады» [16].

Пенденің қай амалы таразыда ауыр тартатындығы белгісіз. Мәселен, үлкен бір қайырлы амалыңыз титтей сауапқа баланып, керісінше өзіңіз «бұл титтей ғана амалым ғой» деп жүрген әрекетіңіздің сауабы ұшантеңіз болуы мүмкін. Кейде Алланы бір сәт зікір етудің өзі ұлы құлшылық екенін біле бермейміз. Асылында, Алланы зікір ету тілге жеңіл болғанымен – таразыда сауабы өте ауыр болады. Хазіреті Пайғамбарымыз былай дейді: «Тілге жеңіл, таразыда ауыр Рахманның жақсы көретін екі сөзі бар: «Субханаллаһи уа бихамдиһи, субханаллаһил азим» [17].

5. Кәусар хауызы

Қиямет күні Алла Тағала пайғамбарларына бірер хауыз береді. Әр пайғамбардың жәннәтқа баратын үмметі сол хауыздан су ішеді. Ол хауыздан бір жұтым су ішкен пенде еш уақытта шөлдемейді. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) да Кәусар атты хауызы бар екендігін «Кәусар» сүресі баян етеді. Кәусар хауызынан бір жұтым су ішу әрбір мұсылманға бұйыра бермейді. Хауыздан бір жұтым су ішу бақытына ие болу үшін шынайы мұсылмандардың сапында болып, Алланың әмірі мен Пайғамбар сүннетін кәміл орындау қажет. Пайғамбарымыз хауызы жайында былай дейді: «Кәусар хауызына сіздерден бірінші болып мен барамын. Маған келген кісі одан ішеді. Одан ішкен ешқашан шөлдемейді. Кейбір қауым маған келгенде мен оларды танимын, олар да мені таниды. Содан кейін мені мен олар арасында зәбәни (тозақ) періштелері кіріп кедергі болады. Мен: «Олар менің үмметім», – дегенімде, маған: «Олар сенен кейін не нәрселер жасағанын білмейсің ғой», – дейді. Бұдан кейін мен: «Менен кейін дінін ауыстырғандар хауыздан алыс тұрсын», – деймін» [18].

Екінші бір хадисте былай дейді: «Менің хауызымның бір жағы – бір айлық жол. Суы сүттен ақ, балдан тәті, шынылары көктегі жұлдыздардан да көп. Одан бір рет су ішкен жан ешқашан шөлдемейді» [19]

6. Сырат көпірі (қылкөпір)

Сырат – тозақтың үстінен өтетін жол, яғни көпір. Әрбір пенде осы көпірден өтеді. Сырат көпірінен өтудің жеңілдігі яки қиындығы пенденің осы дүниеде жасаған амалына, тақуалығына, ықыласына қарай өзгеріп отырады.

«Сендерден тозаққа келмейтін (сыраттан өтпейтін) ешкім болмайды. (бұл) Раббыңа тұжырымды, міндетті бір үкім. Соңыра тақуа болғандарды құтқарамыз да залымдарды тозаққа жүгіндіріп қоямыз» [20]. Аятта тікелей сырат сынағының кімдерге қатқыл, кімдерге жұмсақ екені айтылып тұр.

Сырат көпірінің қандай екендігі жайында хадистерде нақты ешқандай мәлімет жоқ. Сондықтан оның болмысбітімінің қандай екендігі бір Аллаға аян. Пайғамбарымыз бұл мәселе жөнінде: «Тозақтың үстіне сырат құрылады. Одан бірінші өтетін мен және үмметім болады. Ол күні Пайғамбарлардан басқа ешкім сөйлемейді. Пайғамбарлардың дұғасы да: «Ия, Аллам амандық бер» болады» [21].

7.Шапағат

Ақырет күні Алла Тағаланың рұқсатымен пайғамбарлар сауабына қарағанда күнәсі басым болған күнәһар мүміндерге шапағатшы болады. Алладан олар үшін медет тілеп, тозақ отынан сақтап қалу үшін жалбарынады. Сондай-ақ, пайғамбарлардың шапағатына ие болған кейбір мүміндердің дәрежелері де көтеріледі.

Пайғамбарлармен қатар ең сүйікті құлдар да Алланың рұқсатымен шапағат ету құзіретіне ие болады. Бірақ Аллаһтың рұқсатынсыз ешкім де шапағатшы бола алмайды. Бұл тақырыпқа қатысты көптеген аяттар бар: «Оның рұқсатынсыз ешбір шапағатшы жоқ» [22]; «Оның құзырында өзінің рұқсатынсыз кім шапағат етеді?!» [23].

Шапағатқа Алланың разы болған пенделері ғана қол жеткізеді: «Олар Алланың разы болған кісісіне ғана шапағат ете алады» [24]. Ал, кәпірлер мен мунафықтарға шапағат етілмейтіні жайлы аятта: «Сонда оларға шапағатшылардың шапағаты пайда бермейді» [25], –делінген.

Ал, Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) Алланың рұқсатымен шапағат ететіндігін әһли сүннет жолын ұстанушылар қабыл етеді және Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) шапағаты үлкен күнә істеген мұсылманға болатындығына бек сенеді [26]. Әһли сүннет сенімі бойынша, пайғамбарлар, әулиелер, шейіттер мен ғалымдар үлкен күнә істеген кісілерге шапағат ете алады.

Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) үмметіне шапағат ететіндігі жайында былай дейді: «Шапағатым үмметімнен үлкен күнә істегендер үшін [27]»; «Әр пайғамбардың өзіне тән, жасағанда қабыл болатын бір дұғасы бар және онымен дұға еткен. Ал, мен болсам дұғамды ақыретте үмметіме шапағат ету үшін қалдырдым» [28].

8. Жәһәннам – дінсіздер мен имансыздардың мекені

Сырат көпірінен өте алмаған пенделердің тозақ отына лақтырылатындығы белгілі. Жәһәннәм – кәпірлер мен мүшріктердің және мұнафықтардың мәңгілік азап шегетін мекені. Ал, күнәһар мұсылмандар істеген күнәларының деңгейіне қарай жәһәннамда соның жазасын тартып, жүрегіндегі әдепті иманының арқасында соңында жәннәтқа барады.

Құранда жәһәннамның түрлі есімдері мен дәрежелері келтіріледі. Мысалы, Нар (от), Хауия (түскендердің көпшілігі қайтпайтын жер), Сайр (лаулаған от пен жалын), Лазза (түтінсіз от), Сакар (от), Хутама (қып-қызыл қарыған от) деген тәрізді атаулар кездеседі. Бұлардың әрбірі тозақтың түрлерін білдіреді.

Жәһәннамның қандай екендігі, имансыздардың онда қалай жазаланатындығы Құранда жанжақты кеңінен баяндалған. Тозақтың отыны адамдар мен тастардан құралған. Жәһәннәм азабын тартып жатқандардың ішетіндері – ыстық қайнаған су мен қан аралас ірің. Тозақ олар үшін бейне бір зындандай болып, олардың дене бітімдері жанып біткен сайын ет пен тері қайта кигізіліп, мәңгілік азап шегеді. Осылайша, Алланың әмірі мен тыйымдарына қарсы келгендердің жазасы адам айтқысыз ауыр болады.

9. Жәннәт – мүміндердің мәңгілік бақыт мекені

Қияметте ақырет күнінің есебінен абыроймен өткендер сырат көпірінен де жеңіл өтіп, өздеріне уәде етілген мекендері жәннәтқа кіреді. «Жәннәт» сөзі – бау-бақша, жанға жайлы саяжай деген ұғымды білдіреді. Ол – мүміндердің мәңгілік мекені болғандықтан, онда Алланың мүмін құлдарына сыйлаған шексіз нығметтері бар. Жәннәтта астынан өзендер ағып жататын зәулім сарайлар, түрлі-түсті жеміс-жидектер, сан алуан тағам түрлері, яғни адам қажеттілігін қанағаттандыратын ғажайыптардың барлығы бар. Жәннәттың басты ерекшелігі онда өлім жоқ, тек мәңгілік жалғасатын ләззатты өмір, бақыт һәм қуаныш бар. Мұншалықты нығметті Алла өзіне иман етіп, әмірі мен тыйымдарын бұлжытпай орындаған пенделеріне ғана нәсіп етеді. Жәннәттағы Жаратушының ұлы сыйы жайында көптеген аяттарда баян етілген.

Құранда жәннәттың түрлерін мына есімдер арқылы танып білеміз: Жәннәтул мәуа (шәхидтер мен мүминдердің мекені), Дарул хулуд (мәңгілік үйі), Фирдаус (барлық нәрсені қамтыған жәннәт бағы), Дарус-Сәләм (амандық, есендік мекені), Жәннәтул адн (тұрақты, мәңгілік жәннәты), Дарул муқама (мәңгі қалатын жер), Әл-Мақамул-әмин (сенімді мақам).

Жәннәттің таңғажайып асыл мекен екендігі Құранда да апайқын баяндалады: «Иман келтіріп, ізгі іс істегендерді қуандыр! Расында, олар үшін астарынан өзендер ағатын жәннәттар бар. Әрқашан оларға оның жемісінен бір ризық берілсе, олар осы бізге бұрын да беріліп еді деп айтады. Тағы соншасы беріледі. Әрі олар үшін тап-таза жұбайлар бар. Олар онда мәңгілік қалады». Жәннәттағы адамның қиялы жетпейтіндей өте әдемі де сүйкімді, қараған сайын көздің нұрын алатындай тартымды өзге де нығметтердің бар екендігін мына бір хадистен білеміз: «Алла былай дейді: «Мен салих құлдарым үшін жәннәтта ешбір көз көрмеген, бұрын-соңды ешбір құлақ естімеген, ешбір адамның ойына кіріп-шықпайтын кей-бір нығметтер дайындадым» [29].

Мүміндер үшін жәннәттағы ең үлкен нығмет – Алланың разылығын алу мен Оның дидарын көру. «Тәубе» сүресінің 72-аяты да осыны меңзейді: «Алланың разылығы –(жәннәттың барлық нығметтерінің) ең үлкені. Міне, осы – ең үлкен табыс, қол жеткізушілік».

[1] «Қамар» сүресі, 7-8-аяттар
[2] «Мариям» сүресі, 85-аят
[3] «Юнус» сүресі, 45-аят
[4] «Абаса» сүресі, 34-42-аяттар
[5] Бухари, Риқақ 5; Муслим, Жәннат 14
[6] Тирмизи, Тәфсир 18; Ахмед ибн Ханбал, ІІ-том, 354
[7] «Исра» сүресі, 13-14-аяттар
[8] «Кәһф» сүресі, 49-аят
[9] «Иншиқақ» сүресі, 6-15-аяттар
[10] «Сад» сүресі, 27-28-аяттар
[11] «Ғафыр» сүресі, 58-59 аяттар
[12] Тирмизи, Қиямет, 1-бөлім, 2416-хадис
[13] «Фуссилат» сүресі, 19-23-аяттар
[14] Тирмизи, Қиямет, 7-бөлім, 2429-хадис
[15] «Әнбия» сүресі, 47-аят
[16] «Муминун» сүресі, 102-103-аяттар
[17] Бухари, Муслим риуаяты
[18] Бухари, Риқақ 53; Муслим, Фәдәйл 9
[19] Тирмизи, Қиямет 14,15; Ибн Мәжа, Зухд 39; Әбу Дәуід, Әдеб 21
[20] «Мариям» сүресі, 71-72-аяттар
[21] Бухари, Азан 129; Муслим, Иман 81
[22] «Юнус» сүресі, 3-аят
[23] «Бақара» сүресі, 255-аят
[24] «Әнбия», сүресі, 28-аят
[25] «Мүдәссир» сүресі, 48-аят
[26] Мәтнул акайди ли-Умари ән-Нәсәфи, 7-бет
[27] Әбу Дәуід, Сүннәт 21; Тирмизи, Қиямет 11
[28] Бухари, Даауат 1; Муслим, Иман 86
[29] Бухари Тәфсир 32 сүре; Муслим Жәннәт 1; Ибн Мажа, Зухд 39

О дүниелік өмір қарсаңында бұл дүниедегі тіршілік атаулы түгелдей тоқтайды. Мұны яғни, тіршіліктің тоқтау мерзімін «қиямет қайым» дейді. Қиямет қайымның болатындығын жер бетіндегі күллі діндер қабыл етеді. Өйткені, әлемдердің Раббысы Алла ерте ме, кеш пе қиямет қайымды болдырады. Құран аяттары да бұл мәселені апайқын растай түседі: «Әй, адам баласы! Раббыларыңнан қорқыңдар. Расында, қияметтің сілкінісі – үлкен нәрсе. Ол күні әр емізушінің емізгенін ұмытқанын және әрбір буаз жәндіктің іш тастағанын көресің. Адамдарды мас түрде көресің. Негізінде, олар мас емес. Бірақ Алланың азабы қатты» [1]; «Ол күні аспан еріген кен сияқты болады. Таулар түтілген жүндей болады. Дос достың халін сұрамайды» [2]; «Көк жарылған сәтте. Жұлдыздар төгілген сәтте. Теңіздер тасыған сәтте. Қабірлер қопарылған сәтте. Әркім алдындағы және артындағы нәрселерді біледі» [3]; «Қияметтің күні қашан болады? – деп сұрайды. Қашан көз шағылысқан, ай тұтылған, күн мен ай бір араға келтірілген кезде. Адамдар сол күні: «Қашар жер қайда?» – дейді. Жоқ, әсте пана жоқ. Ол күнгі тұрақ Раббыңның алды» [4].

Жоғарыдағы аяттарда қиямет қайымның адам шошитын аса қорқынышты болатындығын Алла Тағала алдын ала адамзатқа білдіріп отыр. Егер мұншалықты дәлелге сенбеген адам болса, ондай пендеге Алла жәрдемші болсын деуден басқа айтар сөзіміз жоқ.

Енді қиямет қайымның қашан орнайтындығына келер болсақ, бұл жайында ешбір пенденің, тіпті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар мен оған уахи әкелген Жәбірейлдің (ғ.с.), Сурға үрлеуші Исрафилдің (с.ғ.) де мағлұматы жоқ. Қиямет қайымның қашан болатындығын жалғыз Алла ғана біледі. Бұл жайында Құранда былай дейді: «Әрине, қиямет мерзімінің мәліметі Алланың қасында» [5]; «Қиямет мезгілінің мәліметін тек Алла біледі» [6]; «(Мұхаммед (с.ғ.с.) Олар сенен қияметтің қашан болатындығын сұрайды. «Шынында, оның мәліметі Раббымның қасында. Оның уақытын Өзі ғана білдіреді. Көктер мен жердегі ауыр жағдай сендерге кенеттен келеді» де. Сен оны зерттеп отырғандай-ақ сұрастырады. Шынында, оның білімі Алланың қасында, бірақ адамдардың көбі оны түсінбейді деп айт» [7].

Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) қиямет қайымның қашан болатындығын сұрағандарға ұдайы: «Оның уақытын Алла ғана біледі», – деп жауап беретін. Десек те, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) ақырзаманның уақытын айтпағанымен, оның белгілері жайлы көптеген хадистерінен «мынадай оқиғалар болмайынша қиямет қайым болмайды» деген мағынадағы ғибраттарды кездестіруге болады. Ақырзаманның белгілерін ғұламалар осы хадистерге сүйене отырып екіге бөледі:

АҚЫРЗАМАННЫҢ КІШІ БЕЛГІЛЕРІ

• Мұхаммедтің (с.ғ.с.) жер бетіне пайғамбар болып жіберілуінің өзі – ақырзаманның алғашқы белгісі. Себебі, Пайғамбарымыз: «Қиямет пен мен бірге жіберілдім», – деп, сұқ саусағы мен ортаншы саусағын көрсеткені жайында деректер бар [8].

• «Қияметтің белгілерінің бірі – дін ілімі азаяды, сауатсыздық көбейеді, зина жасау етек алады, әйелдер көбейіп, еркектер азаяды. Тіпті, елу әйелдің бір ғана қараушысы болады» [9]

• Әйелдердің саны ер кісілердің санына қарағанда әлдеқайда көп болады [10].

• Расулулла (с.ғ.с.) сахабаларымен сөйлесіп жатқанда бір түздік араб келіп қияметтің қашан болатындығын сұрағанда, оған: «Аманат аяқ асты етілген кезде қияметті күте бер», – дейді. Сонда түздік араб кісі: «Мұны қалай түсінсек болады», – дегенде, Пайғамбарымыз: «Қызмет өз маманына берілмеген кезде қияметті күте бер», – деп жауап береді [11].

• Көп қабатты үйлердің салынуы, өз ісінің маманы емес кісілердің сөз сөйлеуі мен билік етуі [12].

• Адам өлтіру оқиғасының көбеюі [13].

• «Жалаң аяқ, жалаңаш және кедей шопандардың да үй салуда бір-бірімен жарысқандарын көресіңдер» [14].

• «Мен Алланың Елшісімін» деп, өзін пайғамбар жариялайтын отызға жуық жалғаншы дажжалдар шығады.

• Екі үлкен Ислам әскерлері бір-бірімен шайқаспайынша, қиямет болмайды [15].

• Мал дүние судай болып ақпайынша, фитнәлар және жөнсіз жерде адам өлтіру көбеймейінше, қиямет болмайды [16].

Имам Шарани ақырзаманның белгілері жайында Әбу Нуаймның риуаят еткен мына хадисіне көз жүгіртіп қарайтын болсақ, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) адамдар арасында мынадай жайттардың етек алатындығынан хабар береді.

Адамдар намаздарын қаза етеді, тіпті оқымайды.

Нәпсіге бой алдыып, ойына келгенін жасайды

Аманатқа қиянат етеді.

Харам нәрселерді халал деп санайды.

Өсімнен түскен ақшаны ойланбастан жейді.

Пара алушылық көбейеді.

Зәулім үйлер салынады.

Дүниеге қызығып, дінін сатады.

Туыстық қатынастар үзіледі.

Төрешілер мен қазылар үкімді сататын болады.

Жастардың үкімет басына келуі.

Жабайы аңдардың терілерінен киімдер тігіліп киіледі.

Ерлі зайыптылардың ажырасуы көбейеді.

Зина жасау етек алады.

Сенімді, адал кісілерді опасыз адамдай көреді.

Опасыз, өтірікші кісілер сенімді халге келеді.

Жала жабу мен жалған куәгерлік көбейеді.

Жауыннан апаттар, селдер болады.

Зекет берілмейтін болады.

Ішімдік ішу көбейеді.

Ол кездерде кейбір пасық, өтірікші, күнәһар ел басылары мен әкімдер болады.

Балаларды тәрбиелейтін тәрбиешілер болады.

Құран оқитын пасық және күнәһар хафыздар болады.

Жағымсыз ғалымдар болады.

Опасыз, өтірікші саудагерлер болады.

Құран Кәрімді әшекейлеу әдетке айналады.

Мұнаралар биік болады.

Бастықтар көбейеді.

Дін ілімін білетін ғалымдар, фақиһтар азаяды.

Сенімді кісілер азаяды.

Кедейлер көбейеді.

Алланың қойған жазалары жарамсыз болып жүрмей қалады.

Әнші қыздар көбейеді.

Таразыдан жеу көбейеді.

Әйел өзінің бастығынан босанатын болады.

Әйелдер өздерін еркектерге, еркектер де өздерін әйелдерге ұқсататын болады.

Тек таныс кісілерге ғана сәлем беріледі.

Ілім – құлшылық ету үшін емес, дүние табу үшін оқылатын болады.

Ол кезде адамдар арасындағы кәпірлер мен залымдардың мәртебесі биік болып, құрмет етіледі.

Ол кезде адамдар арасында екіжүзділер мен күнәһарлар басым әрі күшті болады.

Надандар мәртебелі болады.

Тақуа кісілер адамдар арасында келеке-мазаққа айналады [17].

Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) ақырзаман таяғанда болатын жағдайларды осылайша 14 ғасыр бұрын үмметіне айтып кеткен. Осы айтылған мәселелерге қарап отырсаңыз, ақырзаманның көптеген белгілері бүгінгі техногендік ғасырымыздың дертіне айналып отыр.

АҚЫРЗАМАННЫҢ ҮЛКЕН БЕЛГІЛЕРІ

Хузайфа ибн Әсид әл-Ғыфариден жеткен риуаят бойынша, Хузайфа (р.а.) былай дейді: «Біз Мәдинада бір қорғанның көлеңкесінде отырғанбыз. Пайғамбарымыз бір шатырдың үстінде отырған еді. Сол сәтте Алланың Елшісі (с.ғ.с.) жоғарыдан бізге қарап тұрып: «Сендерді жұмыстарыңа қандай мәселе жібермей тұр?» – деп сұрады. Біз: «Сөйлесіп отырмыз», – дедік. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Не мәселе жайында сөйлесіп отырсыңдар?» – деді. Біз: «Қиямет қайымның уақыты жайында әңгімелесіп отырмыз», – деп жауап бердік. Сонда Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Сендер мына он нәрсені көрмейінше, қиямет қайым болмайды», – деді:

1. Тұманды (түтін)

2. Дәжжалды

3. Даббатул арзды

4. Күннің батқан жақтан шығуын

5. Хазіреті Исаның (ғ.с.) көктен түсуін

6. Яжуж-Мәжуждың шығуын

7. Шығыс жақтағы бір жердің шөгуі

8. Батыс жақтағы бір жердің шөгуі

9. Араб түбегіндегі бір жердің шөгуі

10. Иеменнің Аден жазығының ең шалғайынан бір от шығады. Ол от барлық жерді өртеп отырып, адамдарды махшарға дейін алып барады, – деді [18].

Енді хадисте айтылған жоғарыдағы ақырзаманның 10 үлкен белгісіне жекежеке қысқаша шолу жасап өтелік:

1. Тұман (духан) шығу

Қиямет қайым жақындағанда, жер бетін тұман қаптайды. Тұман қырық күн, қырық түн бойы жалғасады. Бұл тұманнан мүмін пенделер тұмауратып, кәпірлер мас адам секілді сенделіп жүретін болады. Жер бетін қаптаған тұманнан имансыз болған пенделер көз жұматындығы риуаят етіледі. Бір хадисте былай дейді: «Ақырзаманда бір тұман шығады. Бұл тұман кәпірлерді өлтіреді, мүміндерді тұмауратады [19]».

2. Дәжжалдың шығуы

Ақырзаман таяғанда, Дәжжал есіміндегі бір кісі шығып, адамдарға өзін құдаймын деп жариялап, жолымен жүруге үндейді. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) айтуы бойынша, бүкіл пайғамбарлар өз дәуірінде үмметін Дәжжалмен қорқытқан. Дәжжал сөзі «өтірікші» деген ұғымды білдіреді. Хузайфадан жеткен риуаятта Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) оны былайша сипаттайды: «Дәжжал сол көзі соқыр, қалың қою шашты бір адам. Оның қасында жәннәт пен от бар. Оның оты негізінде жәннәт болып, жәннәті де тозақ болады» [20].

Әбу Бәкірден (р.а.) жеткен риуаят бойынша, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Дәжжал шығыс аймағынан, Хорасан деген жерден шығады. Оған ергендердің жүздері терімен қапталғандай ірі денелі адамдар болады» [21], – деген.

3. Даббатул арз (жерден шығатын хайуан)

«Дабба» сөзі әрекет етуші, қимылдаушы дегенді білдіреді. Яғни, ақырзаманда «дабба» есімді бір хайуанның шығатындығын Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) хадистерінде айтып кеткен. Даббатул арз мәселесіне байланысты Құранда былай дейді: «Оларға айтылған (Қиямет) бастарына келген кезде, олар үшін жерден бір хайуан шығарамыз да, ол оларға адамдардың аяттарымызға мүлде сенбегендіктерін айтады» [22] .

Даббатул арз хайуан болғанымен, адам секілді әрекет етіп, мүмін мен кәпір пенделерді бір-бірінен айырып, мынау мүмін, мынау кәпір дейтіндей дәрежеге ие болады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бір хадисінде былай дейді: «Даббатул арз өзімен бірге Дәуітұлы Сүлейменнің (ғ.с.) мөрі мен Имранұлы Мұсаның (ғ.с.) асасын алып шығады. Аса таяқпен мүміндердің жүзін жарқыратып, мөрмен кәпірдің мұрнын сындырады. Тіпті, бір үйге тамақ ішу үшін жиылған кезде елдер бір-біріне: «Әй, мүмін! Әй, кәпір!» – деп, бір-бірін ажыратып отыратын болады» [23].

Даббатул арздың қандай хайуан екендігі, неге ұқсайтындығы анық белгісіз. Бірақ кейбір хадистердегі белгілері арқылы оның жер бетінде ұқсасы жоқ, сондай бір үлкен хайуан болатындығын аңғаруға болады. Амир ибн Астың айтуы бойынша: «Даббатул арз қажылық кезінде Меккедегі бір ағаштан шығады. Басы бұлтқа жеткенімен, аяғы әлі жерден шығып бітпейді».

Абдулла ибн Зубайр Даббатул арзды былай деп сипаттайды: «Даббатул арз жердегі хайуанаттардың мүшелерінен жиналған. Мысалы, басы өгіздің басына, көзі шошқаның көзіне, құлағы пілдің құлағына, мүйізі тау ешкінің мүйізіне, мойны түйеқұстың мойнына, құйрығы қошқардың құйрығына, аяғы түйенің аяғына ұқсайды [24]»

Даббатул арз қай жақтан шығады дегенге келсек, деректер оның Меккеге жақын жердегі сахара аймағынан шығатындығын меңзейді. Осы жөнінде Бурайда (р.а.) есімді сахаба: «Бірде Расулулла мені Меккеге жақын сахарадағы бір жерге алып барды. Ол жер құмды, құрғақ жер екендігін көрдім. Сол кезде Пайғамбарымыз: «Даббатул арз осы тұстан шығады», – деді. Көрсеткен жерге қарасам, бас бармақ пен сұқ саусақ арасындай ғана яки бір қарыстай ғана жер екен [25]», – дейді.

4. Күннің батқан жерінен қайта шығуы

Қиямет қайымның және бір белгісі – Алланың әмірімен табиғат заңдылығына қайшы құбылыс орын алып, күн батқан жерінен қайта шығады. Бұл күн жұма күніне орын алады. Күннің батыстан шыққанын көрген адам баласы сол сәт жаппай иман етіп, тәубелеріне келеді. Бірақ ол кездегі иман етулері мен жасаған тәубелері қабыл болмайды. Себебі, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) былай дейді: «Күн батыстан шықпайынша, қиямет болмайды. Күн батыстан шыққанда адамдар оны көріп, жаппай иман етеді. Оған дейін иман етпеген немесе иманында жақсылық болмаған пендерлерге сол күні еткен имандары пайда бермейді» [26]. Екінші бір хадисте: «Күн батыстан шыққанға дейін Алла тәубе етушінің тәубесін қабыл етеді» [27].

5. Исаның (ғ.с.) көктен түсуі

Ақырзаман таяғанда, Дәжжал өзін құдаймын деп жариялап, түрлі сиқыр мен истидраж [28] көрсетіп жүрген уақытта, Алла көктен Иса пайғамбарды (ғ.с.) түсіреді. Иса (ғ.с.) жер бетіне түскен соң, Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың дінімен жүріп, Исламды жаю үшін күреседі. Себебі, оған түсірілген дін Ислам келгеннен соң күшін жойған болатын. Иса (ғ.с.) Дәжжалды өлтіріп, адамдар арасында әділдік орнатады. Иса (ғ.с.) пайғамбардың ақырзаманда түсетіндігін және не істейтіндігін Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыздың мына хадисінен білуге болады: «Барлық пайғамбарлар әке жағынан бауыр болғанымен, аналары бөлек. Бірақ діндері бір. Мен – Мариямұлы Исаға жақынмын. Өйткені, мені мен оның арасында басқа пайғамбар келмеді. Расында, ол ақырзаманда жер бетіне түседі. Оны көрген кездеріңде мынадай ерекшеліктерімен танисыңдар:

1. Орта бойлы

2. Тәні қызыл мен ақ түске жақын

3. Үсті-басы өте таза; шаштарына су тимесе де су тәрізді болып тұрады

4. Ол айшықты (кресті) сындырады

5. Шошқаны өлтіреді

6. Жан салығын жояды.

7. Мал-дүние көп болып, судай ағады

8. Адамзатты Ислам дініне шақырады

9. Алла Тағала оның кезінде Исламнан басқа діндерді жоқ етеді

10. Ол Алланың қалауымен Дәжжалды өлтіреді.

11. Ол кезде жер бетінде бейбіт заман орнап, арыстандар түйелермен, жолбарыстар сиырлармен, қасқырлар қойлармен жайлауда бірге жүріп, балалар жыландармен ойнайтын болады.

12. Иса жер бетінде 40 жыл өмір сүргеннен кейін қайтыс болады және мұсылмандар оның жаназасын шығарып, жерлейді» [29].

Иса (ғ.с.) қайтыс болған соң, Алла Тағала Шам тарапынан суық бір жел жібереді. Осы желден жер бетінде жүрегінде иманы бар барша мүмін о дүниелік болады. Тіпті, біреулер таудың астына кіріп жасырынса да, желдің иісі арқылы бақилық болады. Ал, өзге имансыз, қара ниетті жандарға бұл желдің ешқандай әсері болмай, керісінше олар білгендерін жасап, ғұмыр кешеді. Шайтан олардың осындай есалаң сәттерін пайдаланып, оларды пұттарға табындырады. Мұның артынан көп ұзамай Исрафил сурға үрлеп, қиямет қайымның болатындығын Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) айтып өткен [30].

6. Яжуж – Мәжуждың шығуы

Ақырзаманның және бір белгісі ретінде Яжуж- Мәжуж атты екі тайпаның шығатындығы жайында аяттар мен хадистерде баян етіледі. Бұл қауымның кімдер екені белгісіз. Бірақ, хадистерде қорғанның ішінде қамалған Яжуж-Мәжуж елі ақырзаманда жер бетін құмырсқадай қаптап, олардың жүріп өткен жерлерінен шөп шықпайтындай болатындығы жөнінде айтылады.

Алдымен Құрандағы Яжуж-Мәжуж жайында айтылған аятқа тоқталып өтейік: «Олар: Әй, Зұлқарнайын! Яжуж-Мәжуж бұл жерде бұзақылық істеуде. Саған салық төлесек, олар мен біздің арамызға бір бөгет жасайсың ба? – деді. Зұлқарнайын: Раббымның маған бергені одан артық. Сендер маған көмектессеңдер, олармен араларыңа бір бөгет жасайын. Маған темір тақтайлар әкеліңдер, – деді. Екі беттің арасы теңелген кезде: Көріктеңдер, – деді. Ол от болған сәтте: Маған еріген мыс әкеліңдер, үстіне құяйын, – деді. Сонда олар одан аса алмады да, тесе алмады. Зұлқарнайын: Бұл – Раббымнан бір мархамет. Қашан Раббымның уәдесі келсе, оны жермен-жексен қылады. Сондай-ақ, Раббымның уәдесі хақ, – деді» [31].

Аят мағынасы бойынша пайымдасақ, Зұлқарнайын Алланың әмірімен Яжуж-Мәжуж деген қауымды бір жерге (тау астына деп келтіреді) қамаған. Ақырзаман таяғанда, Яжуж-Мәжуж сол қорғанды тесіп шығып, жер бетін жайлап, ел арасында бүлік шығармақ.

7. Шығыста бір жердің батуы

8. Батыста бір жердің батуы

9. Араб түбегінде бір жердің батуы

Хадисте айтылғандай, шығыста, батыста, араб түбегінде бір жердің батуымен ақырзаманның таялғаны анық болады. Бірақ, бататын жерлердің қай мемлекетте болатындығын тек Алла Тағала біледі Демек, ақырзаманның үлкен белгілері жайында кеңірек мағлұматымыз болмағандықтан, біздер айтылған хадиске сеніп, қиямет қайымның хақ екендігін мойындап, тек Алладан ғана медет тілейік.

10. Хижаз тарапынан үлкен от шығады

Ақырзаманның соңғы белгісі Хижаз тарапынан үлкен бір оттың шығып, шартарапты жарық қылатындығы хадисте айтылады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бұл жайында былай дейді: «Хижаз жерінен шығатын, Бусрадағы [32] түйелердің мойындарын жарқырататындай бір от шықпайынша қиямет қайым болмайды» [33].

Осы жерге дейін ақырзаманның белгілерін айтып келдік. Бірақ қиямет қайымның аласапыранын көретін пенделер жаман адамдар мен иман етпеген жандар болады. Ал жүрегінде иманы бар пенделер қияметқайымның сілкінісін көрместен бұрын жан тапсырады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бұл жайында былай дейді: «Алла Тағала Иемен тарапынан жібектен де жұмсақ болып тиетін бір самал естіреді. Бұл самал жүрегінде бидайдай иманы болған пенделерді бақилық етеді [34]».

Ақырзаманда келетін Мәһди

Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) ақырзаманға байланысты айтқан хадистері ішінде әһли бәйіттен, яғни пайғамбар ұрпағынан Мәһди есімді бір кісінің келетіндігі айтылады. Мәһди тура жолға бастаушы деген ұғымды білдіреді.

Абдулла ибн Мәсғудтан риуаят бойынша Алла елшісі (с.ғ.с.) былай деген: «Әлемнің бір күндік өмірі қалса да, Алла ол күнді ұзатып, менің бір адамымды сол күні жібереді. Яғни, әһли бәйітімнен біреуді жібереді. Бұл кісінің аты менің атыма ұқсас, әкесінің есімі әкемнің есіміне сәйкес келеді. Ол адам жер бетіндегі зұлымдықты жойып, орнына әділеттілікті орнатады» [35].

[1] «Хаж» сүресі, 12-аят
[2] «Мағариж» сүресі, 8-10-аяттар
[3] «Инфитар» сүресі, 15-аят
[4] «Қиямет» сүресі, 6-12-аяттар
[5] «Лұқман» сүресі, 34-аят
[6] «Фуссилат» сүресі, 42-аят
[7] «Ағраф» сүресі, 187-аят
[8] Муслим, Фитән 132; Тирмизи, Фитән 39
[9] Бухари риуаяты
[10] Бухари, Худуд, 20
[11] Бухари риуаяты
[12] Бухари, Иман 37, Муслим, Иман 1
[13] Бухари, Фитән 25
[14] Муслим риуаяты
[15] Бухари, Фитән 25
[16] Хадия ансиклопедиси, Кутубус ситте, 17-том, 1234-хадис
[17] Имам Шарани, ж.к.е. 449-456 бет
[18] Муслим, Фитән 39, Ибн Мәжа, Фитән 28
[19] Муслим, Мунафиқун 39
[20] Муслим риуаяты
[21] Тирмизи риуаяты
[22] «Нәміл» сүресі, 82-аят
[23] Ибн Мәжа, фитән 31
[24] Ибн Кәсир, Китабуннихая, 1-том, 163-бет.
[25] Ибн Кәсир, Китабуннихая, 1-том, 161-бет
[26] Бухари, Фитән 25; Муслим, Иман 72; Әбу Дәуід, Мәлахим 12
[27] Муслим, 1- том, 138-хадис
[28] Табиғат заңдылығына қайшы келетін имансыз пенденің көрсеткен кереметтері
[29] Бухари, Әнбия 48; Муслим, Фәзәйл 143; Әбу Дәуід, Сүннет 13
[30] Муслим, Фитән 23; Ахмед ибн Ханбал, ІІ-том, 166-бет
[31] «Кәһф» сүресі, 94-98-аяттар
[32] Сирия мемлекетіндегі бір ауылдың атауы
[33] Муслим, Фитән 42
[34] Муслим, Фитән 23
[35] Әбу Дәуід, Тирмизи, Фитән 52

Ержан қажы МАЛҒАЖЫҰЛЫ,
Қазақстан мұсылмандары діни
басқармасының төрағасы, Бас мүфти

Аса қамқор, ерекше мейірімді Алланың атымен бастаймын!

Наурыз – түркі жұртының мерейлі мерекесі. Мұсылмандықты бекем ұстанған қазақ халқы бұл күнді ерекше дайындықпен өткізеді. Ақсақалды қариялар, ақ самайлы әже-апалар ақ дастархан жайып, қонақ күтіп, бата береді. «Ұлыс оң болсын, ақ мол болсын!», – деген тілек-дұғалар айтылатын Наурыз – бірліктің, ынтымақтың, береке мен татулықтың мерекесі.

Бұл күні араздасқандар – адамгершілік, ренжіскендер – рақымдылық жолын ұстанады. Асылында мұсылмандар үшін біреуге ренжуге де, өзгені ренжітуге де болмайды. Алайда осынау ізгілік мерекесінде адамдар кешірімділікке, татулыққа ұйысады.

Халқымыз наурыз мейрамын діни мереке ретінде емес, ата-бабамыздан жалғасын тауып келе жатқан ұлттық мереке, салт-дәстүріміздің жалғасы деп тойлайды. Имандылықпен ұштасқан, ұлт жадынан ұмытыла бастаған ұлттық құндылықтарды жандандыруға дін өкілдері де атсалысуда. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы 2014-2018 жылдарды «Дін мен дәстүр жылы» деп жариялады.

Халқымыздың ұғымындағы «көрімдік, ерулік, сүйінші, сыбаға, базарлық, жылу, асар, қол үздік» сынды асыл сөздер мұсылман қазақтың дархан мінез, кеңпейіл, қонақжай, бауырмалдығының бұлтартпас дәлелі. Дәстүріне бекем ұрпақ асыл дініміздегі ізгілікке бастайтын құндылықтарға құрметпен қарайтын болады. Міне, ұлттық мерекеміз әз Наурыз ұрпақты ұйымшылдыққа ұйытады, үлкен-кішіні сыйлай білуге тәрбиелейді.

Биыл еліміздің рухани саласында мемлекеттік деңгейде айтулы игі іс-шаралар өтеді. Қазақстан халқы Ассамблеясының 20 жылдығын, Конституциямыздың 20 жылдығын, Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 70 жылдығын, Қазақ хандығының құрылғанына 550 жыл секілді мерекелерді кеңінен атап өткелі отырмыз. Наурыз мерекесі де – ұлттар мен ұлыстарды бірлікке ұйыстыратын, татулыққа үндейтін елеулі шаралар.

Алла Тағала ырыздық-несібемізді молайтып, бірлік-берекемізді арттырғай. Наурыз мерекесі құтты болсын! Ақ мол болсын! Жаратушы Иеміз Тәуелсіздігімізді баянды еткей. Халқымыздың тілегі қабыл, мұраты асыл болғай!

1. الله Алла – Оның (Алла Тағаланың) бар екендігі және Оның иләһи сипаттарын білдіретін есім. Раббымыздың ең ұлық есімі. Кім Жаратушының осы әдемі есімін күніне 1000 рет қайталап зікір етсе, иманы берік болады.

2. الرَّحْمَنُ Әр-Рахман – Аса қамқор. Оның қамқорлығы Өзі жаратқан бүкіл мақұлықтарына тиесілі. Қамқоршы Алла Тағала мұсылмандардың, сондай-ақ кәпірлердің өмірлік қажеттерін өтейді. Алланың бұл есімін зікір еткен адамның ойлау және жаттау қабілеті күшейеді. Сондай-ақ, ол адам қаталдықтан арылады.

3. الرَّحِيمُ Әр-Рахим – Ерекше мейірімді, Рахымды. Бір жақсы іс үшін бірнеше есе береген және ешқашан сауап істерді жоймайды. О дүниеде тақуа мұсылмандарға мейірімді болады. Кімде-кім бұл есімді 100 рет атап жүрсе, қайғы-қасіреттен аман болады.

4. المَلِكُ Әл-Мәлик – Патша, Ол қалай басқарам десе де Өзі біледі. Оған кеңесші керек емес. Оған барлығы тәуелді. Мұсылман адам бұл есімді зікір етіп жүрсе, қаржыдан қысылмайды.

5. القُدُّوسُ Әл-Қуддусу – Қасиетті, Өте пәк, кемшіліктерден пәк және адам баласының ойына келетін пішін-келбеттен тыс.

6. السَّلاَمُ Ас-Сәлам – Есендік беруші. Жетіспеушіліктерден пәк. Өзінің жаратқан мақұлықтарына амандық береді. Егер бұл есімді 99 рет оқып, науқасты ұшықтаса, шипа табады.

7. المُؤْمِنُ Әл-Мумин – Қорғаушы, Сенуші. Өзі туралы ұлық кітаптар мен пайғамбарлар арқылы білдіртеді. Өзінің сүйікті құлдарын қауіп-қатерден сақтайды.

8. المُهَيْمِنُ Әл-Мухаймин – Үстем, Қорғаушы. Баршаның үстінде билік жүргізеді және бәрі де Оның иелігінде. Жаратқан мақұлығының үстінен қарап, бақылап тұрады. Кімде-кім бұл керемет есімді ғұсыл алғаннан кейін екі рәкағат намаз оқып, 100 мәрте шынайы ықыласпен айтса, Алла Тағала оны рухани тазартады.

9. العَزِيزُ Әл-Азиз – Аса зор, Ұлық, Қуатты, зор кеңшілік Иесі. Онымен ешкім теңесе алмайды. Кімде-кім Алланың бұл көркем есімін таң намазынан кейін 40 рет қайталап оқыса, Алла Тағала оны қаржы мәселесінде басқалардан тәуелсіз етеді.

10. الجَبَّارُ Әл-Жәббар – Аса өктем. Билік пен қуат Иесі. Нені қаласа, соны кімге де болсын істете алады.

11. المُتَكَبِّرُ Әл-Мутәкәббир – Паң, ұлылық және биіктік Иесі. Кім бұл көркем есімді зікір етіп жүрсе, халық арасында құрметті болады.

12. الخَالِقُ Әл-Халиқ – Жаратушы. Мақұлықтарын Өз еркімен жаратады. Ол әр нәрсені көркем түрде жаратады.

13. البَارِىءُ Әл-Бари – Жаратушы, жоқтан бар етуші. Жаратқан мақұлықтарына әр түрлі пішін және бейне береді. Алла әрдайым жаратуда. Егер бала таба алмаған әйел 7 күн ораза ұстап, «Әл-Бари, Әл-Халиқ, Әл-Мусаууир» деп 21 рет айтып суға дем салып аузын сол сумен ашып, шынайы ықыласпен жалғыз Алла Тағалаға дұға етсе, оған Жаратушы нәресте береді.

14. المُصَوِّرُ Әл-Мусаууир – Келбет беруші. Өзінің қалауымен әрбір жаратқан нәрсесіне өзгеше келбет және әр түрлі пішін береді. Миллиардтаған келбет жаратқан Алла Тағалаға ешкім теңесе алмайды.

15. الغَفَّارُ Әл-Ғаффар – Аса жарылқаушы. Күнә және жаман істерді кешіруші. Бұл дүниеде құлдарының жамандықтарын жасырып, қияметте күнәларын кешіріп, жарылқайды. Кім осы әдемі есімді жұма намаздан кейін 100 рет қайталаса, оған Алла Тағала ғафу етеді. Ал кім екінті намазынан кейін «Иә Ғаффар ғфирли» деп айтып жүрсе, Алла Тағала оны кешірім еткен құлдардың қатарына қосады.

16. القَهَّارُ Әл-Қаһһар – Өте үстем, Қаһарлы. Өзіне қарсыларды қатты азаппен қорлайды, өлтіреді не болмаса көпшіліктің алдында беделін түсіреді. Оның жазасынан ешкім аман қалмайды. Дүние сәнін жақсы көретін пенде Алланың бұл есімін қайталап Оған мойынсұнып жүрсе Алла Тағала ол адамның иманын күшейтеді.

17. الوَهَّابُ Әл-Уаһһаб – Өте жомарт, Береген. Адамдарды Өз нығметтерімен ризықтандырады. Берем деген нәрсесін береді. Кімде-кім дұғада бұл есіммен Аллаға жалбарынса, ол ешқашан қайыршы болмайды.

18. الرَّزَّاقُ Әр-Раззақ – Ризық, тамақ беруші. Алуан түрлі ризықтарды жаратады және сол ризықтарымен мақұлықтарын ризықтандырады.

19. الفَتَّاحُ Әл-Фәттах – Жақсылық жасаушы. Асқан мейірімінен құлдарына төгіп беріп, жақсылық істейді. Шындықты әшкерелеп, өтірікті өрге асырмайды. Кімде-кім өзінің оң қолын кеудесіне қойып Алла Тағаланың бұл әдемі есімін таң намазынан кейін 70 рет қайталаса, жүрегі нұрланады, көңілі шаттанып жәй табады.

20. العَلِيمُ Әл-Алим – Бәрін білуші, Терең білім иесі. Ол әр нәрсені толық біледі және де Ол білмейтін ешнәрсе жоқ. Алла Тағала – білушілердің білушісі. Алла Тағала ғайыпты да, көмескіні де біледі. Кім бұл есімді атап, зікір етіп жүрсе Алла Тағала оған білім мен даналықтың есіктерін ашады.

21. القَابِضُ Әл-Қабид – Қысып алушы. Кімге қаласа, ризығын береді, қаласа бермейді. Кім бұл есімді қайталап айтып жүрсе, аш-зарыққан болмас.

22. البَاسِطُ Әл-Басит – Жаюшы. Өз ризық нығметтерін қалаған құлдарына береді.

23. الخَافِضُ Әл-Хафид – Түсіруші. Алла Тағала кәпірлерді тозақтың түбіне түсіреді және кәпірлерге қайғы, мұң-зар мен азап береді. Кім Алла Тағаланың бұл ғажайып есімін 500 мәрте зікір етсе, Хақ Тағала оның дұғасына жауап береді.

24. الرَّافِعُ Әр-Рафиғ – Көтеруші, Биіктетуші. Өзіне жақын құлдардың беделін бұл дүниеде де, ақыретте де көтереді.

25. المُعِزُّ Әл-Муиз – Қуат беруші. Өзінің мүмин құлдарына мықты қуат береді. Олардың мойынсұнғандары үшін күнәларын кешіріп, жәннатта құрметті орын береді.

26. المُذِلُّ Әл-Музил – Кемсітуші. Кәпірлерді мойынсұнбағандықтары үшін кемсітеді, оларға «азап үйін» – тозақты дайындайды.

27. السَّمِيعُ Әс-Сәмиғ – Әр нәрсені Есітуші. Әр естілетін дыбыс ғайып айтылса да Оның есітуінен тыс қалмайды. Ол құпияның бәрін біледі. Оның ести алмайтын нәрсесі жоқ. Ол T барлық сыбыс, дыбысты естиді.

28. البَصِيرُ Әл-Басир – Көруші. Ол бәрін Көреген. Адам және басқа мақлұқтар көрмейтінін бәрін көреді. Оған көрінбейтін зат жоқ. Ол ғайыпты да көреді.

29. الحَكَمُ Әл-Хакәм – Хәкім. Қазы, Төреші. Соттың үкімі Оның құзырында. Оның үкімі кесімді. Оны ешкім сынай алмайды және Алланың үкімдерін кемсітіп, жамандауға ешкімнің хақысы жоқ. Кім дәрет алып, осы есімді күніне 99 рет зікір етсе Алла Тағала оның жүрегін нұрландырады.

30. العَدْلُ Әл-Ғадилу – Әділ, Адал. Ол кімге болмасын, ешбір әділетсіздік жасамайды. Ол өз шешімдерінде әділ.

31. اللَّطِيفُ Әл-Ләтиф – Жұмсақ, зор кеңшілік Иесі. Өзінің құлдарына өте ілтипатты. Өз құлдарының істерін толық біледі және адамдардың мінездеріне жұмсақтық салады.

32. الخَبِيرُ Әл-Хабир – Толық хабар алушы. Барлық істер оның қалауымен жасалады. Ол ешқашан хабарсыз қалмайды. Жаратушының бұл көркем есімін қайталаған адамды Алла Тағала қанағатты етеді.

33. الحَلِيمُ Әл-Халим – Ерекше Мейірімді, Өте Жұмсақ. Азабын тездетпейді, бірақ малғұн шайтанға еріп, күнәлі іс жасағандарға азабы жақын.

34. العَظِيمُ Әл-Ғазим – Аса зор, кеңшілік Иесі, Мәртебелі, Ең Ұлы. Оның мәртебесінің басы да, соңы да жоқ.

35. الغَفُورُ Әл-Ғафур – Кешіруші, күнәларды кешуші. Кешірім сұраушыларды күнәлары үшін қолға алмайды, жаман істерін жақсы амалдарға ауыстырады.

36. الشَّكُورُ Әш-Шәкур – Шүкірді қадірлеуші. Адамдарға шүкірлік айтқаны үшін мәрхамет етеді. Құлдарына көркем істері үшін ізгілік етеді.

37. العَلِىُّ Әл-Ғалиу – Өте биік, Жоғары, Мәртебелі. Адамдардың сезім, сана және басқа қабілетіне келетін бейнелерден тыс, одан жоғары. Ол әр уақытта биіктікте.

38. الكَبِيرُ Әл-Кәбир – Ұлық, Ең Ұлы, Абырой және мәрхамет иесі. Адамдардың ойлау, көру және сезу мүшелерінен тыс.

39. الحَفِيظُ Әл-Хафиз – Қорғаушы. Сүйікті құлдарын жамандық пен кесірден сақтайды. Өз құлдарының сауап істерін қиямет күні мәрхамет ету үшін жазып, сақтайды. Алла Тағала – әлсіздердің жәрдемшісі.

40. المُقِيتُ Әл-Муқит – Азық беруші. Азықты жаратып мақұлықтарына таратып береді. Даналықты және білімді жүректерге жеткізеді.

41. الحَسِيبُ Әл-Хасиб – Есеп беруші, Жеткізуші. Өз құлдарының қажеттерін өтейді.

42. الجَلِيلُ Әл-Жәлил – Биік, Үлкен, Өз ұлығында өте биік. Қадір-қасиетінде аса Ұлы.

43. الكَرِيمُ Әл-Кәрим – Құрметті, Мәрхамет иесі, ізгілік істеуші. Оның рахымында шек жоқ. Ізгілігі ешқашан таусылмас. Уәде берсе, толығымен орындайды.

44. الرَّقِيبُ Әр-Рақиб – Қараушы, Бақылаушы. Ол әр нәрсені көріп, біліп тұрады. Ешнәрсе оның алдынан өтпей кетпейді.

45. المُجِيبُ Әл-Мужиб – Жауап беруші. Оған дұға етіп жалбарынған құлдарына жауап береді. Ол адам баласы үшін не нәрсе пайда беретінін біледі. «Иә Мужибу дағуати тәммәти» деп дұға етілсе, Жауап беруші Хақ тағаланың жауап беруі сөзсіз.

46. الوَاسِعُ Әл-Уасиғ – Қоршап алушы, толтырып салушы. Ол Өз құлдарын ризықтармен бөлейді. Мәрхаметін тақуа құлдарына төгіп, байытады.

47. الحَكِيمُ Әл-Хаким – Даналық Иесі, қате жасаудан пәк. Қате жасау Оның даңқына сай келмейді. Ол әр нәрсені өз орнына қояды.

48. الوَدُودُ Әл-Уәдуд – Ізгілік істеуші, Сүюші. Мақұлықтарын жақсы көреді. Сөйтіп, Ол мәрхаметі, мейірімі және ризықтары арқылы Өзі туралы білдіртеді.

49. المَجِيدُ Әл-Мәжиид – Даңқты, Құрметті. Өз істерінде Көркем. Ол дүниені ризықтарымен толтырады.

50. البَاعِثُ Әл-Бағис – Тірілтуші, Жіберуші, Қайта өмір беруші. Өлілерді есеп беру үшін тірілтеді. Өз елшілерін (пайғамбарларын) адамдарға жібереді.

51. الشَّهِيدُ Әш-Шахид – Куә. Ол анығын да, белгісізін де біледі және соған Куә. Алла Тағала Өзінің иләһи сипаттарыменен жалғыз Құдай екенін білдіртеді.

52. الحَقُّ Әл-Хақ – Шындық иесі. Хақ Тағала әрбір нәрсені өз даналығымен жаратты. Қабірдегілерге есеп беру үшін және жәннат немесе тозаққа жіберу үшін тірілтеді.

53. الوَكِيلُ Әл-Уәкил – Басқарушы. Өкіл иесі Алла Тағала барлығын басқарады. Құлдары Оған тәуекел етіп, тәубе келтіреді.

54. القَوِىُّ Әл-Қауи – Қуатты, Мықты, Құдіретті. Оның шамасы әр нәрсеге жетеді.

55. المَتِينُ Әл-Мәтин – Мықты, Тұрақты, Құдіретті. Оның күшіне ешкімнің қуаты жетпейді. Ол ешқашан әлсіз немесе шамасыз бола алмайды.

56. الوَاسِعَُ Әл-Уасиғ – Қорғаушы. Ол тақуаларды (әулиелерді) жақсы көреді және оларға мықты қуат береді. Кәпірлердің беделін бұл дүниеде де, о дүниеде де түсіреді.

57. الحَمِيدُ Әл-Хамид – Пәктеулі, Дәріптеулі, Мақтаулы. Мадақ Иесі. Алла Тағаланы кәпірлер мен екіжүзділерден басқасының бәрі мадақтайды.

58. المُحْصِى Әл-Мухси – Санаушы. Ол бәрін санайды. Оған ешкім санауға бөгет жасай алмайды. Ол бір нәрсеге көңіл бөліп басқаны назарынан тыс қалдырушы емес.

59. المُبْدِىُْ Әл-Мубди – Бастаушы. Ол қандайда бір жаратылысты жаратар алдында ешбір бейне, мысалсыз жаратты.

60. المُعِيدُ Әл-Муғид – Қайтарушы. Ол тірілерді өлілерге айналдырады және оларды қайтадан бастапқы қалпына келтіреді. Егер мал, мүлік немесе адам жоғалса Алла Тағаланың осы көркем есімін 70 рет қайталап дұға етсе, жоғалған нәрсе Алла Тағаланың қалауымен қайта оралады.

61. المُحْيِى Әл-Мухи – Тірілтуші. Ол денелерге жан салып тірілтеді. Егер біреу бұл есіммен Алла Тағалаға жалбарынса, шипа табады.

62. المُمِيتُ Әл-Мумит – Өлтіруші. Денелерден жан алып өлтіреді. Ақыреттің қайғы-мұңның дәмін татпау үшін Алла Тағаланың осы атын көбірек қайталап, зікір етіп жүру керек.

63. الحَىُّ Әл-Хай – Тірі. Ол мәңгі өмір сүреді, мәңгі болды және мәңгі болады. Оның тірі болуының басы да, соңы да жоқ.

64. القَيُّومُ Әл-Қайюм – Бәрінің үстінде тұрушы. Әрбір заттың үстінен қарайласып оған Қамқоршы болып тұрады. Әр нәрсе тек Алла Тағаланың қалауымен тұрады. Өздігінен мықты тұрушы.

65. الوَاجِدُ Әл-Уәжид – Бай, Табушы. Нені тапқысы келсе, сәтінде-ақ табады, өйткені бүкіл жаратылыс оның құзырында. Ол ештеңені жоғалтушы емес.

66. المَاجِدُ Әл-Мәжид – Құрметті, Сыйлы. Ол жақсы қасиеттерді иемденеді. Құрмет пен сый оған тән.

67. الوَاحِدُ Әл-Уахид – Жалғыз. Барлық Құдайлық сипаттар Оған тән. Одан басқа Құдай жоқ. Алла Тағала расында жалғыз, сондықтан Аллаға ғибадат етіледі.

68. الصَّمَدُ Әс-Самад – Ешнәрсеге мұқтаж емес. Адамдардың қажеттерін өтеп беруші Алла Тағала, сол үшін құлдары Оған бұл көркем атымен жалбарынады. Ол – аса Құдіретті, Қуатты.

69. القَادِرُ Әл-Қадир – Мықты, Қадірлі. Оны мақұлықтар қадірлейді. Оған ешкімнің көмегі керек емес. Оның әр нәрсеге шамасы жетеді.

70. المُقْتَدِرُ Әл-Муқтадир – Құдіретті. Не істегісі келсе, соны істеуге қуаты жетеді. Оның істей алмайтын ісі жоқ.

71. المُقَدِّمُ Әл-Муқаддим – Алға шығарушы. Өз пайғамбарларын алға шығарады. Өзіне инабатты құлдарын тура жолға салады. Оларды ұлық дәрежелерге көтереді.

72. المُؤَخِّرُ Әл-Муаххир – Артқа тартушы. Өз жауларын артта қалдырады. Ол Өзі мен кәпірлердің арасына бөгет перде салады.

73. الأَوَّلُ Әл-Әууәл – Бірінші, Алғашқы. Баршаның алдында. Ол мәңгі тұрады. Оның алдында ешбір зат болған емес.

74. الآخِرُ Әл-Ахир – Соңғы, Ақырғы. Барша мақұлық қиямет күні қайтыс болғанда, Алла Тағала тірі болады. Оның соңы жоқ. Кім күніне осы көркем есімді 1000 рет зікір етсе, Алла Тағаланың махаббаты баурап алады, сол адам нәпсіқұмарлықтан арылып, көз жұмғанда иманмен қайтады.

75. الظَّاهِرُ Әз-Заһир – Анық, Көзге көрініп тұрушы. Ол Өзін аяттары (күн, ай, жұлдыз т.б.) арқылы бар екенін анық көрсетіп тұрады.

76. البَاطِنُ Әл-Батин – Көрінбей тұрушы, Ішкі. Ол мақұлықтардың көзіне көрінбейді. Ол мақұлықтардың не ойлап, не қоятынын біледі және олар не нәрсеге ұшырайтындарын меңгеріп тұрады.

77. الوَالِى Әл-Уали – Басқарушы, Уәлі. Ол әр нәрсенің басқарушысы. Ол не бұйрық берсе, сол мезетте бұлжытпай орындалады. Ол Өз қалауымен және даналығымен билік жүргізеді. Үкімдерін іске асырады.

78. المُتَعَالِ Әл-Мутаәли – Биікке көтерілуші (Самғаушы). Мақұлықтардың сипаттары Оған тән емес. Пайғамбарлардың сипаттарын биік дәрежеге көтереді.

79. البَرُّ Әл-Бәрр – Ізгілік істеуші. Ол ешуақыт жаманшылық істемейді. Құлдарға ізгілік және қамқорлық етеді.

80. التَّوَّابُ Әт-Таууәб – Тәубені қабылдаушы. Ол әрдайым адамдардың шынайы жасаған тәубесін қабыл етеді. Тәубе етушілерге ғафу етіп, оларға рахым-мейірімін төгеді. Кім залымның зұлымдығына қарсы Алланың бұл есімін 10 рет айтса, зұлымдығына ұшырамайды.

81. المُنْتَقِمُ Әл-Мунтақим – Есе әперуші. Ол Өзіне мойынсұнбайтын құлдарын істеген амалына қарай азаптайды.

82. العَفُوُّ Әл-Ғафуу – Аса кешірімді, Ғафу етуші. Адамдар жалбарынып кешірім сұрағанда күнәларын жойып, сауап істерін қалдырады. Бұл есіммен Алла Тағалаға жалбарынып артынан «Аллаһумма иннәкә ғафуун карим, тухиббуль ғафуа, фағфу ғаннә» десе, оның күнәлары кешіріледі.

83. الرَّءوُفُ Ар-Раууф – Қамқоршы. Алла Тағала Өз құлдарына жақсылық пен қамқорлық жасайды.

84. مَالِكُ المُلْكِ Мәликул Мүлк – Мүліктердің Патшасы. Иелігі өте зор. Байлық қазынаның барлығы, күллі мүлік – Оның қолында. Кім осыны көп қайталап жүрсе, Алла Тағала Өз байлығынан төгіп береді.

85. ذُو الجَلاَلِ وَ الإِكْرَامِ Зүл-Жәләли уәл Икрам – Құдірет және құрмет Иесі. Өзінің ұлы сипаттары үшін құрметті және атақты болады.

86. المُقْسِطُ Әл-Муқсит – Әділ. Шешімдерінде өте Әділ. Әрбір қиянат жасаған мен зиянға ұшырағанды о дүниеде сұрайды және істеген амалдарына қарай жәннат немесе тозаққа жібереді.

87. الجَامِعُ Әл-Жәмиғ – Жинаушы. Қиямет күні «Махшарда» бүкіл адамдарды жинайды. Ол біреуін де қалдырмайды.

88. الغَنِىُّ Әл-Ғани – Өте бай. Оған ештеңе керек емес. Барша мақұлық Алла Тағаладан қажеттерін сұрайды және Оған тәуелді.

89. المُغْنِى Әл-Муғни – Байытушы. Өзінің қай құлын байытқысы келсе, шексіз ризық беріп байытады. Осы арқылы сынайды. Байлықтың барлығы Оған қайтарылады.

90. المَانِعُ Әл-Мәниғ – Харам етуші, рұқсат бермеуші. Ол Өз құлдарына кейбір нәрсені харам етеді. Өзінің сүйікті құлдарын залымдардан қорғайды.

91. الضَّارُّ Әд-Дзарр – Қалағанын зиянға душар етуші. Азап ретінде кейбір құлдарына күнәлары үшін зиян келтіреді.

92. النَّافِعُ Ән-Нафиғ – Пайда беруші. Өз жаратқан мақұлықтарына пайда береді. Кейбір құлдарының пайдасын көбейтеді.

93. النُّورُ Ән-Нуру – Нұрландырушы, Нұр беруші. Әртүрлі жетіспеушіліктерден пәк. Бұл дүниені Өз нұрымен нұрландырып тұрады. Соқырға нұрды көру үшін көз нұрын, жанар береді. Адасқандарды тура жолға салады. Осы керемет есімді қайталап жүрген адам қайғыға салынбайды.

94. الهَادِى Әл-Һәди – Апарушы, Жүргізуші, Ілестіруші. Мустақим жолға салушы. Жүректерді хақты табу үшін бағыттайды. Дінде немесе дүнияуи амалда пайда беретін нәрсеге жолықтырады.

95. البَدِيعُ Әл-Бәдиғ – Жаратушы. Ешбір нұсқа, мысалсыз жаратады. Оның биік сипаттарына ешкім жете алмайды.

96. البَاقِى Әл-Бақи – Бақи, Мәңгі. Ол мәңгілік жасайды. Ол тірілмейді де, өлмейді. Егер бұл есімді күніне 1000 рет қайталап жүрсе, Алла Тағала қасіреттен аман сақтайды.

97. الوَارِثُ Әл-Уарис – Мұра Иесі. Барлық мұра Алла Тағалада.

98. الرَّشِيدُ Әр-Рашид – Салушы. Ол Өз құлдарын пайда беретін жолға салады. Өз даналығымен билік жүргізеді.

99. الصَّبُورُ Әс-Сабур – Сабыр иесі. Ол сабырмен құлдарының күнәларын кешіріп, азабын тездетпейді. Кім осыны меңгеріп, 100 рет Алланы еске алып зікір етсе, сол күннің бәле-жаласынан аман жүреді.