Ресейдің мүфтилер кеңесінің төрағасы Равил Гайнутдин мырза SO RMC 410:2014 халал стандарты бойынша қонақ үйлердегі қызметтер де соған сай болу керектігін атап өтті. Бұл стандарт Ресей мүфтилер кеңесінің стандарттау және сертификаттау халықаралық орталығында жасалған болатын.

"Қонақ үй нөмірлері мұсылман қонақтарға ыңғайлы болу үшін шариғат талаптары сақталуы тиіс" - деп келтіреді бір сөзінде РМК баспасөз қызметі.

Әр бөлмеде құбыланың бағыты көрсетілген болу керек және Құран Кәрім, жайнамаз, дәрет алатын құман тұратын болады. Сонымен қатар, мұсылман қонақтарға әрқашан халал тамақтану қарастырылып, Рамазан айында сәресі мен ауызашар да беру жоспарда бар.

islam.kz

Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы Ержан қажы Малғажыұлы Астана резиденциясында ҚР Мәдениет және спорт вице министрі Марат Әзілхановты және Дін істері комитетінің басшылық құрамын қабылдады.

Ресми кездесуде еліміздегі діни ахуал, Діни басқарманың 2014 жылда атқарған игілікті іс-шаралары сөз болып, 2015 жылдың жоспары талқыланды. Бас мүфти Ержан қажы Малғажыұлы діни мамандар әлеуеті мен уағыз-насихат жұмыстарының белсенді жүріп жатқанын баяндады. Вице-министр Марат Алмасұлы имандылық, халықтың бірлігі мен ынтымағын нығайтудағы ҚМДБ-ның сауапты һәм салауатты жұмыстарына жоғары баға берді, алғысын білдірді.

Қазіргі уақытта ҚМДБ-ның құрылымында 3 967 діни мамандар қызмет атқарады. Имамдардың біліктілігін көтеруге арналған арнайы курстар ұйымдастырылып, ағымдағы жылдың 9 айында 1400-ден астам дін қызметшісі білімдерін жетілдірді.

Өңірлердегі имам-молдалардың халықпен жұмыс істеу қабілетін тереңдетуге, білімін жетілдіруге бағытталған семинарлар ұйымдастырылуда.

ҚМДБ-ның аттестациялық комиссиясы Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Шығыс Қазақстан облыстары мен Алматы қаласының 1031 имам-молдасы аттестациядан өткізілді.

ҚМДБ Баспасөз қызметі

Бақ БЕР

Абдуллаһ ибн Абдулазиз кең танылған хадис ғалымдарының бірі болатын. «Омари» деп те аталған. 184 (милади 800) жылы Мәдинада қайтыс болды. Әкесінен және басқа кісілерден хадис-шәріп риуаят етті. Ол кісінің өзінен Сүлеймен ибн Мұхаммед ибн Яхья ибн Ұруа ибн Зүбәйір, Ибн Үәйна, Ибн Мүбарак, Мұса ибн Ибраһим секілді ғалымдар хадис жеткізген.

Ибн Хиббан ол кісі жайлы былай деген: «Абдулла ибн Абдулазиз өз дәуірінің ең захид (дүниеге құмартпаған) әрі ең абидтерінен (құлшылыққа берілген) еді. Хадис ілімінде сиқа (сенуге болатын) ғалым болатын».

Фудайыл ибн Ияд былай деген: «Абдуллаһ ибн Абдулазиз бен Ибн Мубарактың жанына барып, қастарынан бір елі ажырамауды қатты ұнатамын».

Риуаят еткен хадис-шәріптерінің кейбіреуі мыналар:

Әнас ибн Маликтен риуаят еткен: Расулалла (с.а.у.) былай деді: «Дүние тұрғысынан өзінен жоғары тұрғандарға, дін тұрғысынан өзінен төмен тұрғандарға қараған адамды Алла тағала шүкір етуші мен сабыр етушілер қатарына жазбайды. Дүние тұрғысынан өзінен төмен тұрғандарға, дін тұрғысынан өзінен жоғары тұрғандарға қараған жанды Алла тағала шүкір етуші әрі сабырлы құл ретінде жазғызады».

Ибраһим ибн Сағыдтан риуаят етті: Расулалла (с.а.у.) былай деді: «Сахабаларым жайлы (нашар сөз айтпай) Алладан қорқыңдар. Менен кейін олармен жауласып жүрмеңдер. Оларды жақсы көргендер мені жақсы көргені үшін жақсы көреді. Оларды жек көріп, кек тұтқандар маған дұшпандығы себепті осыған барады. Оларды жәбірлегендер мені жәбірлегені. Мені жәбірлегендер Алланы жәбір еткендей болады. Кім Алла тағаланы жәбірлесе, Алланың оны азаптауы тым жақын қалды деген сөз».

Салим ибн Абдулладан риуаят етті: Расулалла былай деді: «Алла Тағалаға жалбарынып дұға етпей тұрып мағруфты (жақсылықты) бұйырып, мункардан (жамандықтан) тыйыңдар. Күнәларыңа өкініш білдіріп, Алла тағаладан кешірім мен жарылқау тілеместен Алла сендердің дұғаларыңды қабылдамайды. Ондайда кешірімге де қол жеткізбейсіңдер. Иудей ғалымдар мен христиан діндарлары жақсылыққа бұйырып, жамандықтан тыймағандықтан, Алла тағала оларды өз пайғамбарларының тілімен лағынеттеп, көпшілікке келетін бәлеге ұшыратқан».

Әбу Жағфар әл-Хызла: Абдулла ибн Абдулазиз бірде ұлық кісілердің бірінің мына айтқан сөзін жеткізген: «Құран кәрімді көп оқу керек. Өйткені Құран кәрім оқып, бұйрықтарын орындаған кезде жұмаққа апарады».

Абдулла ибн Абдулазиз хазірет кітап оқығанды ерекше ұнататын, сондықтан үнемі кітаптан бас алмайтын. Тастамай өзімен бірге алып жүретін кітаптары болатын. Кітапқұмарлығының себебін сұрағандарға былай дейтін: «Адамға қабірден асқан ғибрат боларлық әрі ең көп насихат айтатын нәрсе жоқ. Жалғыздық, бірқатар қиыншылықтар мен жаманшылықтардан алыс ұстайды. Кітап болса, адамға ең жақын дос».

Бірде былай деп дұға етті: «Уа, Жасаған ием! Саған үлкеніміз де, кішіміз де дұға етеміз. Тәубаларымызды дұрыстай гөр! Бізді тәубамыздан жаңылдырма!»

Әбу Мұнзир Исмайыл ибн Омар айтуда: Абдуллаһ ибн Абдулазиз былай деді: «Адам баласы ғапылдыққа салынып, Алланың бұйрықтарын орындамай кетеді. Тыйым салған істерін жасай бастайды. Адамдардан қорқып, жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыю ісін, яғни осы парызға көңіл бөлмей қояды».

Мұхаммед ибн Харб әл-Мәкки айтуда:

Бірде Абдуллаһ ибн Абдулазиз хазірет жанымызға келді. Дереу маңайына жинала қалдық. Меккенің игі жақсылары да келді. Бір уақытта басын көтергенде, қасиетті Қағбаның айналасында бой көтерген зәулім үйлерді байқады. Қатты дауыстап: «Әй, бұл зәулім үйлерді қасиетті мекенге әкеліп тұрғызғандар! Өлгенде жападан жалғыз жататын, қабірдің қараңғылықтарын қаперге алыңдар. Әй, қу дүниенің ләззатына құмартқандар! Байлыққа бөккендер! Қабірде құрт-құмырсқаға жем болатындарыңды, мына әдемі денелеріңнің топырақтың астында шіритінін, көретін көздеріңнің ағып кететінін, сөйлейтін тілдеріңнің буылатынын еш ойламайсыңдар ма?» деп айғай салды. Осыны айтып тұрып көңілі босап, көзіне жас алды.

Бір кісі Абдуллаһ ибн Абдулазизге: «Маған насихат айтыңызшы?» дегенде, ол кісіге «Уәра – өте бағалы қасиет, адамның жүрегінде уәраның (күмәнді нәрселерден сақтану) болуы дүниенің барлығына татиды. Сондықтан бір нәрседе күмән туса, одан бойыңды аулақ сал. Әйтпесе, харамға барып қоясың» деп насихат айтты.

1) Хилиятул әулия 8 т., 283 б.
2) Tахзибут тахзиб 5 т. 302 б.
3) Taбақат ы Ибн Сағыд 5 т. 435 б.

Бақ БЕР

Абдуллаһ ибн Абдулазиз кең танылған хадис ғалымдарының бірі болатын. «Омари» деп те аталған. 184 (милади 800) жылы Мәдинада қайтыс болды. Әкесінен және басқа кісілерден хадис-шәріп риуаят етті. Ол кісінің өзінен Сүлеймен ибн Мұхаммед ибн Яхья ибн Ұруа ибн Зүбәйір, Ибн Үәйна, Ибн Мүбарак, Мұса ибн Ибраһим секілді ғалымдар хадис жеткізген.

Ибн Хиббан ол кісі жайлы былай деген: «Абдулла ибн Абдулазиз өз дәуірінің ең захид (дүниеге құмартпаған) әрі ең абидтерінен (құлшылыққа берілген) еді. Хадис ілімінде сиқа (сенуге болатын) ғалым болатын».

Фудайыл ибн Ияд былай деген: «Абдуллаһ ибн Абдулазиз бен Ибн Мубарактың жанына барып, қастарынан бір елі ажырамауды қатты ұнатамын».

Риуаят еткен хадис-шәріптерінің кейбіреуі мыналар:

Әнас ибн Маликтен риуаят еткен: Расулалла (с.а.у.) былай деді: «Дүние тұрғысынан өзінен жоғары тұрғандарға, дін тұрғысынан өзінен төмен тұрғандарға қараған адамды Алла тағала шүкір етуші мен сабыр етушілер қатарына жазбайды. Дүние тұрғысынан өзінен төмен тұрғандарға, дін тұрғысынан өзінен жоғары тұрғандарға қараған жанды Алла тағала шүкір етуші әрі сабырлы құл ретінде жазғызады».

Ибраһим ибн Сағыдтан риуаят етті: Расулалла (с.а.у.) былай деді: «Сахабаларым жайлы (нашар сөз айтпай) Алладан қорқыңдар. Менен кейін олармен жауласып жүрмеңдер. Оларды жақсы көргендер мені жақсы көргені үшін жақсы көреді. Оларды жек көріп, кек тұтқандар маған дұшпандығы себепті осыған барады. Оларды жәбірлегендер мені жәбірлегені. Мені жәбірлегендер Алланы жәбір еткендей болады. Кім Алла тағаланы жәбірлесе, Алланың оны азаптауы тым жақын қалды деген сөз».

Салим ибн Абдулладан риуаят етті: Расулалла былай деді: «Алла Тағалаға жалбарынып дұға етпей тұрып мағруфты (жақсылықты) бұйырып, мункардан (жамандықтан) тыйыңдар. Күнәларыңа өкініш білдіріп, Алла тағаладан кешірім мен жарылқау тілеместен Алла сендердің дұғаларыңды қабылдамайды. Ондайда кешірімге де қол жеткізбейсіңдер. Иудей ғалымдар мен христиан діндарлары жақсылыққа бұйырып, жамандықтан тыймағандықтан, Алла тағала оларды өз пайғамбарларының тілімен лағынеттеп, көпшілікке келетін бәлеге ұшыратқан».

Әбу Жағфар әл-Хызла: Абдулла ибн Абдулазиз бірде ұлық кісілердің бірінің мына айтқан сөзін жеткізген: «Құран кәрімді көп оқу керек. Өйткені Құран кәрім оқып, бұйрықтарын орындаған кезде жұмаққа апарады».

Абдулла ибн Абдулазиз хазірет кітап оқығанды ерекше ұнататын, сондықтан үнемі кітаптан бас алмайтын. Тастамай өзімен бірге алып жүретін кітаптары болатын. Кітапқұмарлығының себебін сұрағандарға былай дейтін: «Адамға қабірден асқан ғибрат боларлық әрі ең көп насихат айтатын нәрсе жоқ. Жалғыздық, бірқатар қиыншылықтар мен жаманшылықтардан алыс ұстайды. Кітап болса, адамға ең жақын дос».

Бірде былай деп дұға етті: «Уа, Жасаған ием! Саған үлкеніміз де, кішіміз де дұға етеміз. Тәубаларымызды дұрыстай гөр! Бізді тәубамыздан жаңылдырма!»

Әбу Мұнзир Исмайыл ибн Омар айтуда: Абдуллаһ ибн Абдулазиз былай деді: «Адам баласы ғапылдыққа салынып, Алланың бұйрықтарын орындамай кетеді. Тыйым салған істерін жасай бастайды. Адамдардан қорқып, жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыю ісін, яғни осы парызға көңіл бөлмей қояды».

Мұхаммед ибн Харб әл-Мәкки айтуда:

Бірде Абдуллаһ ибн Абдулазиз хазірет жанымызға келді. Дереу маңайына жинала қалдық. Меккенің игі жақсылары да келді. Бір уақытта басын көтергенде, қасиетті Қағбаның айналасында бой көтерген зәулім үйлерді байқады. Қатты дауыстап: «Әй, бұл зәулім үйлерді қасиетті мекенге әкеліп тұрғызғандар! Өлгенде жападан жалғыз жататын, қабірдің қараңғылықтарын қаперге алыңдар. Әй, қу дүниенің ләззатына құмартқандар! Байлыққа бөккендер! Қабірде құрт-құмырсқаға жем болатындарыңды, мына әдемі денелеріңнің топырақтың астында шіритінін, көретін көздеріңнің ағып кететінін, сөйлейтін тілдеріңнің буылатынын еш ойламайсыңдар ма?» деп айғай салды. Осыны айтып тұрып көңілі босап, көзіне жас алды.

Бір кісі Абдуллаһ ибн Абдулазизге: «Маған насихат айтыңызшы?» дегенде, ол кісіге «Уәра – өте бағалы қасиет, адамның жүрегінде уәраның (күмәнді нәрселерден сақтану) болуы дүниенің барлығына татиды. Сондықтан бір нәрседе күмән туса, одан бойыңды аулақ сал. Әйтпесе, харамға барып қоясың» деп насихат айтты.

1) Хилиятул әулия 8 т., 283 б.
2) Tахзибут тахзиб 5 т. 302 б.
3) Taбақат ы Ибн Сағыд 5 т. 435 б.

Абдусамат Қасым

Толық аты – Яғқуб ибн Ибраһим әл-Әнсари. Юсуф есімді ұлы болғандықтан, «Әбу Юсуф» яғни, «Юсуфтың әкесі» деген күниясымен әйгілі. Һижри 113 жылы (миләди 731 жыл) сол заманда ғылым ошағы саналатын Куфа қаласында кедей бір отбасында дүниеге келген. Куфа қаласы Хазіреті Омардың халифалығы кезінде Абдулла бин Масғұд сынды ғұлама сахабалардың қоныс тепкен жері. Абдулла бин Масғұд Куфада Хазірет Осман халифалығының соңғы кезеңіне дейін өмір сүреді. Осы уақыт аралығында ғалым Абдулла бин Масғұд сахабаның мектебінен көптеген ислами құқық мамандары мен діннің өзге де саласында жетістікке жеткен шәкірттер тәрбиеленіп шықты. Бұл қалада фиқһ ғылымын меңгерген ғалымдардың көптігіне таңқалған Әзірет Али: «Мына қаланың аузы-мұрны ілім мен фиқһқа толы екен», – деген. Әзіреті Али басшылық тізгінді қолына алғаннан кейін осы қалаға қоныстанады. Алимен бірге көптеген сахабалар келеді. Деректерге қарағанда, тек Куфа қаласының өзінде 1500-ге жуық сахаба болған екен. Сондықтан, бұл қалада ғылым бұрынғысынан да қатты дами түсті. Әбу Ханифа, Ибн Әбу Ләйла сынды алып ғұламалар шыға бастайды.

Өзінің зеректігімен танымал Әбу Юсуф та ғылым бұлағынан сусындаудан кенде қалған жоқ. Ата ибн Әс-Саиб, Мухаммад ибн Исхақ және Ләйс ибн Сағд сынды үлкен хадисші ғұламалардан хадис ғылымын оқиды. Көптеген хадис жаттап, «Хадис Хафизы» деген атақ алады. Оның зеректігі мен жаттау қабілеті өте күшті болған. Ибн Әл-Жаузидің айтуы бойынша, Имам Әбу Юсуф бір естігенде елу-алпыс хадис жаттап, соны сәнәдімен (келу жолы) қосып жатқа айтып беретін болған. Хасан ибн Мәлик деген кісінің айтуына қарағанда, хадистегі бір мәселеге байланысты өзара таласқа түсіп, шешімін білу үшін Әбу Мағауия деген маманға барғанда, әлгі маман: «Сендерде Әбу Юсуф бар емес пе? Әбу Юсуфтан аттап қалайша маған келесіңдер?!», – деп Имамның хадис ғылымына жетік маман екенін меңзеген. Дауд ибн Рашид деген замандасының бірі былай дейді: «Әбу Юсуфтың бір өзі Әбу Ханифаның барлық шәкірттеріне татиды. Ол ғылым үйрете бастағанда, ғылым үйренуші адам өзіне теңізден шелектеп су беріп жатқандай сезінеді. Ол хадис, фиқһ, кәләм (ақида) секілді барлық ғылымды меңгерген еді».

Әбу Юсуф алғашында фиқһ ғылымын Әбу Исхақ әш-Шайбани, Суләйман әт-Тәмими, Яхя ибн Саид әл-Ағмаш, Ибн Әбу Ләйла сияқты фиқһ ғалымдарынан алды. Соңында Әбу Ханифаға 17 жыл шәкірт болып, бойына құқық жүйесін сіңіреді. Құқық жүйесінің қыр-сырын толықтай меңгерген ол өз алдына бір ғұлама дәрежесіне жетті. Әбу Юсуф кедей болғандықтан, ақша табу үшін дәрістерді жіберіп ала беретін болған. Кейінен ұстазы Әбу Ханифа оның ғылым алуына қаржылай да жәрдем көрсетіп отырды. Бұл жайында Әбу Юсуф былай дейді: «Мен хал-тұрмысымның нашарлығына қарамастан хадис ғылымы мен фиқһ ғылымын оқып жүрдім. Бір күні әкем маған: «Ұлым, сен өзіңді Әбу Ханифамен салыстырма! Ол «не ішем, не жеймін» демейді. Ал сен наныңды тауып, күн көруің керексің», – деді. Мен әкемнің айтқанына қарсы келмедім. Бір күні дәрістерінде көрінбей жүрген мені Ұстазым іздеп тауып алды. Мен дәрісіне келуге уәде бердім. Дәрісіне қайта барған күні ұзтазым маған жүз дирхам (күміс ақша) берді де: «Сен ілім алқасына үнемі келіп тұр. Мына ақша бітісімен маған білдір», – деді. Көп кешікпей тағы да жүз дирхам берді».

Әбу Юсуфтың ғылымның әр саласы бойынша жүзден аса ұстазы болған. Алайда, солардың ішінде екі ұстазын ерекше жақсы көретін. Оның бірі – Әбу Ханифа, екіншісі – ибн Әбу Ләйла. Әбу Юсуф ол екеуіне өмірінің соңына дейін әр намазында дұға етіп жүрді.

Имам Әбу Юсуф өте ақылды еді. Алдына келген дау-дамайға әділ шешім беретін. Және өзіне қойылған сұраққа толықтай, қанағаттанатын жауап қайыратын. Бір күні сол кездегі халифа Харун Рашид өзінің әйелі Зубайдаға «Бұл түнде осы аймақта түнейтін болсам, сенімен үш талақпен ажырасам» дейді. Бірақ артынша айтқан сөзіне өкініп, Әбу Юсуфтан пәтуа сұрайды.  Сонда Әбу Юсуф Құранда келген аятқа сүйене отырып, оған «Сіз мешітке ұйықтаңыз! Өйткені, мешіттер сіздің емес, Алланың үйі» деген екен.

Оның ғалымдығына таңырқаған ғұламалар Әбу Юсуф жайында өз лебіздерін былайша білдірген. Әбу Юсуф қатты ауырғанда Имам Ағзам: «Егер Әбу Юсуф қайтыс болса, ғылым ақсайды. Жер бетіндегілердің  ғылымдағы ең білгірі – осы Әбу Юсуф», – деген. Ибн Муғин: «Әбу Юсуф – хадисші әрі сүннетші. Фақиһтардың арасынан ондай хадис ғылымын жетік білетін әрі сенімді кісіні кездестірмедім», – дейді. Ұстаздарының бірі болған Ағмаш Әбу Юсуфтан бір мәселенің үкімін сұрайды. Оның берген жауабына таңырқап: «Бұны не нәрсеге сүйеніп айттың?», – деп сұрағанда Ол: «Сізден үйренген хадистен шығардым», – дейді. Сонда Ағмаш: «Мен бұл хадисті сен туылмай тұрып білетінмін. Бірақ оның мәнін енді түсіндім» деген екен.

Ибн Самаға: «Ол қазы болғаннан кейін күнде жүз ракағат намаз оқитын», – деген.

Имам Әбу Юсуф өзге Имамдар сияқты үкім шығарарда әуелі Құран, сосын сүннеттен іздейтін. Бұнымен қоса, «қияс» жолымен үкім шығаруды да көптеп колданатын. Үкімді сахабалардың айтқан сөздерінен қарайтын. Егер бұдан да табылмаса, «Ұстаз не деген екен?» деп соның тұжырымдарын қарастыратын. Табылмаған жағдайды өзінше тұжырым жасап, бір пәтуаға келетін. Сондай-ақ, Әбу Юсуф бір нәрсеге үкім берерде жергілікті салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпқа да көптеп мән беретін. Ханафи мәзхабының әлемге жайылуына Имам Әбу Юсуфтың еңбегі орасан зор. Себебі, қазылық қызметінде ханафи мәзхабын негізге алатын. Сондықтан, қазіргі мамандар Имамның берген пәтуалары өміршең, өзектілігін жоғалтпаған, яғни қазіргі күнмен сәйкес келеді дейді.

Имам көптеген шәкірттер тәрбиелеп, көптеген еңбектер қалдырды. Солардың кейбірін атап өтсек: «Китабуль Әсәр», «Ихтилафуль Әмсәр», «Әдәбуль Қазы алә мәзхаби Әби Ханифа», «Китабуль Буюғ», «Китабуль Жауами», «Китабуль худуд», «Китабуль Хараж», «Китабур Рад ала Малики бин Әнәс», «Китабуз Закат», «Китабус Сала», «Китабус Сиям» т.б.

Имам Мұхаммедтің еңбегі деп танылған «Әл-Мәбсутты» да Имам Әбу Юсуф жазған деген дерек бар. Ал Имам Мұхаммед оны ретке келтірген. Бұл кітапты ханафи мәзхабының төл кітабы десек те болады. Әбу Юсуфтың «Китабуль Хараж» деген кітабында мемлекеттің кіріс-шығысын егжей-тегжейлі жазылған. Ал «Китабуль Әсәр» Әбу Ханифаның риуаят еткен хадистерін фиқһ бабтарына қарай бөліп жазған еңбек. Бұл кітапта Әбу Ханифаның үкім шығарарда сүйенген хадистерін, оларды қабылдау шарттарын табуға болады.

Көптеген шәкірттер Әбу Юсуфтың ғылым қайнарынан сусындаған. Атап айтсақ: Ахмад бин Ханбал, Мухаммад әш шайбани, әс-Сукути, Ибн Муниғ әл-Хафиз, Ибн Фират әлКинди,  Ибн Әби Исраил,  Әсәд бин әл Фират, Ибн Сағид ән-Нисабури, әл-Хасан Зияд Әллу-лу-а, Хасан бин Әбу Мәлик, Хасан бин Мәшһур т.б.

Имам Әбу Юсуф һижри 182 жылы (миләди 798 жылы) 68-69 жасында бейсенбі күні Бағдад қаласында дүниеден озды. Алла оған разы болсын![1]

1. Әз-Зәһәби, Манақибу Әби ханифа, «Әбу Юсуф»; Әл-Кәусәри, Сирату Әби Юсуф; Islam Ensiklopedisi: “Ebu Yusuf”.

Абдусамат Қасым

Толық аты – Яғқуб ибн Ибраһим әл-Әнсари. Юсуф есімді ұлы болғандықтан, «Әбу Юсуф» яғни, «Юсуфтың әкесі» деген күниясымен әйгілі. Һижри 113 жылы (миләди 731 жыл) сол заманда ғылым ошағы саналатын Куфа қаласында кедей бір отбасында дүниеге келген. Куфа қаласы Хазіреті Омардың халифалығы кезінде Абдулла бин Масғұд сынды ғұлама сахабалардың қоныс тепкен жері. Абдулла бин Масғұд Куфада Хазірет Осман халифалығының соңғы кезеңіне дейін өмір сүреді. Осы уақыт аралығында ғалым Абдулла бин Масғұд сахабаның мектебінен көптеген ислами құқық мамандары мен діннің өзге де саласында жетістікке жеткен шәкірттер тәрбиеленіп шықты. Бұл қалада фиқһ ғылымын меңгерген ғалымдардың көптігіне таңқалған Әзірет Али: «Мына қаланың аузы-мұрны ілім мен фиқһқа толы екен», – деген. Әзіреті Али басшылық тізгінді қолына алғаннан кейін осы қалаға қоныстанады. Алимен бірге көптеген сахабалар келеді. Деректерге қарағанда, тек Куфа қаласының өзінде 1500-ге жуық сахаба болған екен. Сондықтан, бұл қалада ғылым бұрынғысынан да қатты дами түсті. Әбу Ханифа, Ибн Әбу Ләйла сынды алып ғұламалар шыға бастайды.

Өзінің зеректігімен танымал Әбу Юсуф та ғылым бұлағынан сусындаудан кенде қалған жоқ. Ата ибн Әс-Саиб, Мухаммад ибн Исхақ және Ләйс ибн Сағд сынды үлкен хадисші ғұламалардан хадис ғылымын оқиды. Көптеген хадис жаттап, «Хадис Хафизы» деген атақ алады. Оның зеректігі мен жаттау қабілеті өте күшті болған. Ибн Әл-Жаузидің айтуы бойынша, Имам Әбу Юсуф бір естігенде елу-алпыс хадис жаттап, соны сәнәдімен (келу жолы) қосып жатқа айтып беретін болған. Хасан ибн Мәлик деген кісінің айтуына қарағанда, хадистегі бір мәселеге байланысты өзара таласқа түсіп, шешімін білу үшін Әбу Мағауия деген маманға барғанда, әлгі маман: «Сендерде Әбу Юсуф бар емес пе? Әбу Юсуфтан аттап қалайша маған келесіңдер?!», – деп Имамның хадис ғылымына жетік маман екенін меңзеген. Дауд ибн Рашид деген замандасының бірі былай дейді: «Әбу Юсуфтың бір өзі Әбу Ханифаның барлық шәкірттеріне татиды. Ол ғылым үйрете бастағанда, ғылым үйренуші адам өзіне теңізден шелектеп су беріп жатқандай сезінеді. Ол хадис, фиқһ, кәләм (ақида) секілді барлық ғылымды меңгерген еді».

Әбу Юсуф алғашында фиқһ ғылымын Әбу Исхақ әш-Шайбани, Суләйман әт-Тәмими, Яхя ибн Саид әл-Ағмаш, Ибн Әбу Ләйла сияқты фиқһ ғалымдарынан алды. Соңында Әбу Ханифаға 17 жыл шәкірт болып, бойына құқық жүйесін сіңіреді. Құқық жүйесінің қыр-сырын толықтай меңгерген ол өз алдына бір ғұлама дәрежесіне жетті. Әбу Юсуф кедей болғандықтан, ақша табу үшін дәрістерді жіберіп ала беретін болған. Кейінен ұстазы Әбу Ханифа оның ғылым алуына қаржылай да жәрдем көрсетіп отырды. Бұл жайында Әбу Юсуф былай дейді: «Мен хал-тұрмысымның нашарлығына қарамастан хадис ғылымы мен фиқһ ғылымын оқып жүрдім. Бір күні әкем маған: «Ұлым, сен өзіңді Әбу Ханифамен салыстырма! Ол «не ішем, не жеймін» демейді. Ал сен наныңды тауып, күн көруің керексің», – деді. Мен әкемнің айтқанына қарсы келмедім. Бір күні дәрістерінде көрінбей жүрген мені Ұстазым іздеп тауып алды. Мен дәрісіне келуге уәде бердім. Дәрісіне қайта барған күні ұзтазым маған жүз дирхам (күміс ақша) берді де: «Сен ілім алқасына үнемі келіп тұр. Мына ақша бітісімен маған білдір», – деді. Көп кешікпей тағы да жүз дирхам берді».

Әбу Юсуфтың ғылымның әр саласы бойынша жүзден аса ұстазы болған. Алайда, солардың ішінде екі ұстазын ерекше жақсы көретін. Оның бірі – Әбу Ханифа, екіншісі – ибн Әбу Ләйла. Әбу Юсуф ол екеуіне өмірінің соңына дейін әр намазында дұға етіп жүрді.

Имам Әбу Юсуф өте ақылды еді. Алдына келген дау-дамайға әділ шешім беретін. Және өзіне қойылған сұраққа толықтай, қанағаттанатын жауап қайыратын. Бір күні сол кездегі халифа Харун Рашид өзінің әйелі Зубайдаға «Бұл түнде осы аймақта түнейтін болсам, сенімен үш талақпен ажырасам» дейді. Бірақ артынша айтқан сөзіне өкініп, Әбу Юсуфтан пәтуа сұрайды.  Сонда Әбу Юсуф Құранда келген аятқа сүйене отырып, оған «Сіз мешітке ұйықтаңыз! Өйткені, мешіттер сіздің емес, Алланың үйі» деген екен.

Оның ғалымдығына таңырқаған ғұламалар Әбу Юсуф жайында өз лебіздерін былайша білдірген. Әбу Юсуф қатты ауырғанда Имам Ағзам: «Егер Әбу Юсуф қайтыс болса, ғылым ақсайды. Жер бетіндегілердің  ғылымдағы ең білгірі – осы Әбу Юсуф», – деген. Ибн Муғин: «Әбу Юсуф – хадисші әрі сүннетші. Фақиһтардың арасынан ондай хадис ғылымын жетік білетін әрі сенімді кісіні кездестірмедім», – дейді. Ұстаздарының бірі болған Ағмаш Әбу Юсуфтан бір мәселенің үкімін сұрайды. Оның берген жауабына таңырқап: «Бұны не нәрсеге сүйеніп айттың?», – деп сұрағанда Ол: «Сізден үйренген хадистен шығардым», – дейді. Сонда Ағмаш: «Мен бұл хадисті сен туылмай тұрып білетінмін. Бірақ оның мәнін енді түсіндім» деген екен.

Ибн Самаға: «Ол қазы болғаннан кейін күнде жүз ракағат намаз оқитын», – деген.

Имам Әбу Юсуф өзге Имамдар сияқты үкім шығарарда әуелі Құран, сосын сүннеттен іздейтін. Бұнымен қоса, «қияс» жолымен үкім шығаруды да көптеп колданатын. Үкімді сахабалардың айтқан сөздерінен қарайтын. Егер бұдан да табылмаса, «Ұстаз не деген екен?» деп соның тұжырымдарын қарастыратын. Табылмаған жағдайды өзінше тұжырым жасап, бір пәтуаға келетін. Сондай-ақ, Әбу Юсуф бір нәрсеге үкім берерде жергілікті салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпқа да көптеп мән беретін. Ханафи мәзхабының әлемге жайылуына Имам Әбу Юсуфтың еңбегі орасан зор. Себебі, қазылық қызметінде ханафи мәзхабын негізге алатын. Сондықтан, қазіргі мамандар Имамның берген пәтуалары өміршең, өзектілігін жоғалтпаған, яғни қазіргі күнмен сәйкес келеді дейді.

Имам көптеген шәкірттер тәрбиелеп, көптеген еңбектер қалдырды. Солардың кейбірін атап өтсек: «Китабуль Әсәр», «Ихтилафуль Әмсәр», «Әдәбуль Қазы алә мәзхаби Әби Ханифа», «Китабуль Буюғ», «Китабуль Жауами», «Китабуль худуд», «Китабуль Хараж», «Китабур Рад ала Малики бин Әнәс», «Китабуз Закат», «Китабус Сала», «Китабус Сиям» т.б.

Имам Мұхаммедтің еңбегі деп танылған «Әл-Мәбсутты» да Имам Әбу Юсуф жазған деген дерек бар. Ал Имам Мұхаммед оны ретке келтірген. Бұл кітапты ханафи мәзхабының төл кітабы десек те болады. Әбу Юсуфтың «Китабуль Хараж» деген кітабында мемлекеттің кіріс-шығысын егжей-тегжейлі жазылған. Ал «Китабуль Әсәр» Әбу Ханифаның риуаят еткен хадистерін фиқһ бабтарына қарай бөліп жазған еңбек. Бұл кітапта Әбу Ханифаның үкім шығарарда сүйенген хадистерін, оларды қабылдау шарттарын табуға болады.

Көптеген шәкірттер Әбу Юсуфтың ғылым қайнарынан сусындаған. Атап айтсақ: Ахмад бин Ханбал, Мухаммад әш шайбани, әс-Сукути, Ибн Муниғ әл-Хафиз, Ибн Фират әлКинди,  Ибн Әби Исраил,  Әсәд бин әл Фират, Ибн Сағид ән-Нисабури, әл-Хасан Зияд Әллу-лу-а, Хасан бин Әбу Мәлик, Хасан бин Мәшһур т.б.

Имам Әбу Юсуф һижри 182 жылы (миләди 798 жылы) 68-69 жасында бейсенбі күні Бағдад қаласында дүниеден озды. Алла оған разы болсын![1]

1. Әз-Зәһәби, Манақибу Әби ханифа, «Әбу Юсуф»; Әл-Кәусәри, Сирату Әби Юсуф; Islam Ensiklopedisi: “Ebu Yusuf”.