Адамзатты жаратқан, оларға көру, есту, сөйлеу қабілетін берген, пенденің көкірек көзін ашқан күллі әлемдердің Раббысы Алла Тағалаға мақтаулар мен мадақтар болғай! Алланың сүйіктісі, тура жолдың көшбасшысы Пайғамбарымыз Мұхаммадқа (с.ғ.с.) Алланың игілігі мен сәлемі болсын!

Тіл – Алланың бізге, яғни адамзатқа берген ең үлкен нығметтерінің бірі. Кез келген қалауларымызды, рахметімізді, мінімізді, уәжімізді және сынымызды, жалпы ойымызды осы берілген құрал, тіліміз арқылы еркін, әрі анық түрде толықтай жеткізе аламыз. Әлемдегі қаншама информацияларды осы сөйлеу қабілеті арқылы жеткіземіз. Сондықтан бұл Алланың бізге деген шексіз мейірімі, жеңілдігі.

Ал енді сол нығметті біз қалай пайдаланып жүрміз. Дұрыс па әлде бұрыс па, тиісті жерінде қолдана алып жатырмыз ба? Қандай да бір зат не қабілет берілсе, ол Алладан. Алла Тағала пендесіне еш бір затты мақсатсыз бермейді. Яғни берілген нығметтің артынша сұрауы бар. Бұл жайында Алла Тағала Құран Кәрімде былай дейді:

فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ (7) وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ(8)

«Сонда кім тозаңның түйірінің салмағындай жақсылық істеген болса, ол оны көреді. Ал және кім тозаңның түйірінің салмағындай жамандық істесе, оны да көреді» («Зілзәлә» сүресі, 7-8-аяттар). Осы аятқа үңілетін болсақ, адам баласы жақсылықты да жамандықты да Алланың берген нығметімен жасайды. Міне сол жасағанның артынша, өздеріне тиесілі жазаны не жақсылықты міндетті түрде көретіндіктерін ескертуде.

Шаңның тозаңындай амал жасағандығымыз үшін де ертен жауап беретін болсақ, үлкен нығметтеріміз үшін де қияметте Алланың құзырында жауап береді екенбіз. Алла Тағала бізге таңдау еркіндігін берді. Міне сондықтан бұл дүние сынақтардан, қиыншылықтар мен қуанышты сәттерден тұрады.

Алланың берген тіл нығметі арқылы жетістікке жетуге болатын маңызды да хайырлы екі жақсы амалға тоқталып өтсек:

1. Дінді насихаттау. Бұл жөнінде Алла Тағала Құранда былай деп баяндайды:

ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ۚ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ ۖ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ

«(Уа, Мұхаммад!) Раббыңның жолына даналықпен әрі жанға жағымды уағыз-насихат айту арқылы шақыр! Сондай-ақ (Алла жолында) күресу (немесе сөз таластыру) керек болғанда әрдайым сөз бен іс-әрекеттің ең жақсысын таңда. Шүбәсіз, Раббың өзінің тура жолынан кімнің тайып кеткенін жақсы білетіні сияқты тура жолына түскендерді (һәм түсетіндерді) де өте жақсы біледі» («Нахл» сүресі, 125-аят). Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) да дінді насихаттаушы пендені сүйіншілеп былай деген: «Кімде-кім, адамдарды тура жолға шақыратын болса, ол адамның сауабы артынан ерген адамдардың сауабымен бірдей болады да, олардың сауабынан еш кемімейді!» Басқа бір хадисте Алла Елшісі (с.ғ.с.) былай дейді: «Сендердің ең жақсыларың – Құранды үйреніп, кейін оны басқаларға үйреткендерің». Демек, шынайы момын мұсылман адам Құрандағы үкімдерді үйреніп, басқаларға үйретуі, білмейтіндерге дұрысын көрсетуі, білмеген мәселелерінде жол сілтеуі, өзге мұсылмандар алдындағы борышын шынайы атқаруы, мұсылмандардың баршасына игі дұға етіп, жақсылықты дәріптеуі қажет. Себебі кез-келеген адам, дінді насихаттау арқылы, бір адамның тура жолға түсуіне себепші болады.

2. Адамдарды жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыю. Алла Тағала Құранда бұған қатысты балай деген:

وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ ۚ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

«(Уа, мүміндер!) Араларыңда (ел-жұртты) ізгілікке шақырып, жақсылықты бұйыратын һәм жамандықтан тыятын бір қауым болсын. Міне солар – (екі дүниеде де) азаптан құтылып, мақсат-мұратына жеткендер» («Әли Имран» сүресі,104-аят). Дегенмен, жақсылыққа шақыру мен жамандықтан тыю жолында да осынау тіл арқылы Алланың алдында кешірілмес үлкен қателіктер мен күнәларға барып қалуымыз әбден мүмкін.

«Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» деп, ойымызға келгеннің бәрін айтып, сыртқа шығара беруге болмайды. Әбу Һұрайра (р.а.) риуаят еткен хадисте Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай деген: «Кімде-кім, Алаға және ақырет күніне иман келтірсе, жақсы сөз сөйлесін немесе тіліне ие болып, тыныш тұрсын». Сонымен қатар Алланың Елшісі (с.ғ.с.) тағы бір басқа хадисте былай деген: «Кімнің сөзі көбейсе, қателесуі көп болады. Кімде-кімнің қателесуі көбейсе күнәсі көбейеді. Кімнің күнәсі көп болса, тозаққа лайық болады». Расында да адам баласының қателікке бой алдыратын себептердің бірі, мән-маңызы жоқ көп сөз сөйлеу. Әңгіменің басы жақсы басталғанымен, соңы өсекке, ғайбатқа, біреуді айыптаумен ұласып кетіп жатады. Тіпті шектен шығып ары таза адамды қаралап, ғайбат ату немесе күнә жасап қойған адамның соңына түсіп, айыбын әшкерелеп, өсектеу сынды жағымсыз күнәлі істерге жол беріп жататынымыз да ақиқат. Өсекші мен ғайбаттаушының қияметтегі өте ауыр әрі азапқа толы жағдайын Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) мына оқиғасынан-ақ байқауға болады: «Бірде Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Миғражға көтерілгенде тозақтың ішінде тілдері желкесінен шығып азапталып жатқан бір топ қауымды көріп, Жәбірейілден (ғ.с.) бұлардың кімдер екенін сұрайды. Жәбірейіл: «Бұлар өсек, өтірік, ғайбат айтқандар»,-деді.

Бұл жаман қылықтардың ешбірінің жақсылығы жоқ әрі артынша ауыр азапқа душар ететіндіктен еш ойланбастан ата-бабаларымыздың «Он күнәнің тоғызы – тілден» деген нақыл сөзін жадымызда ұстап, мұндай жиілкенішті әрекетке мүлде жол бермеуге тырысуымыз қажет-ақ. Себебі Алланың Елшісі (с.ғ.с.) нағыз мұсылманның қандай болуын айта келе былай деген: «Біреуге қолымен немесе тілімен зәрердей зиянын тигізбеген адам – нағыз мұсылман».

«Көнектей басқа, шүмектей тілің жау» демекші осы тілмен тек күнә жасап қана қоймай, одан бөлек сауаптарымыздан да айырылып қалатынымызды Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) мына бір уақиғасынан байқаймыз. Бірде бір адам Пайғамбарымыздан (с.ғ.с.): «Я, Алланың Елшісі, бір дәулетті әйел күнде садақа береді, бес уақыт намаз оқиды, көп жақсылық жасайды. Бірақ тіліне ие болмайды. Ал келесі бір әйел болса, ол кедей тұрады, садақа бере алмайды, алайда бес уақыт намазын оқиды да, тіліне ие болып, ешкімді тілдемейді. Осы екі әйелдің қайсысына сауап жазылады»,-деп сұрады. Сонда ардақты Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) былай деп жауап берген: «Дәулетті әйел көп қайыр-садақа бергенімен, тіліне ие болмаса, оның жақсылығының сауаптарын айтқан ғайбаты мен балағаттаған тілі жойып отырады. Ал екінші әйел қолының қысқалығымен қайыр-садақа бере алмаса да, тіліне ие болып ешбір жанды ғайбаттамағандығы үшін, оның барар жері – жұмақ болады».

Бұл тұрғыда хәкім Абай атамыз да:

«...Бес нәрседен қашық бол,

Бес нәрсеге асық бол,

Адам болам десеңіз.

Тілеуің, өмірің алдында,

Оған қайғы жесеңіз.

Өсек, өтірік, мақтаншақ,

Еріншек, бекер мал шашпақ –

Бес дұшпаның, білсеңіз»,-деп қиямет күнінде адам баласына үлкен қасірет алып келетін күнәлі істерді баяндап жеткізеді. Қасықтап жиған сауапты, шелектеп төгіп алмауымызды ескертіп, «Тілді ноқталасаң, басың сақталады» деген аталарымыздың нақыл сөзі баршамызға да тіршілігімізде ұран болуы қажет.

Тіл – ойдың шындығы. Ғалымдарымыз айтқандай жүрегіміз бен тіліміз қазан мен ожау іспеттес. Қазанға ожауды батырсақ қазанның ішіндегісі шығады. Міне сондықтан тілімізден шыққан сөз, жүрегіміздің дәрежесін көрсететіндігін ұмытпайық ағайын. Жүрегіміз таза болса ойымыз да сөзіміз де дұрыс болмақ. Жүсіп Баласағұни бабамыз:

«Тілесең сен есендікте жүруді,

Жаман сөзге қимылдатпа тіліңді»,-деп екі дүниенің амандығына, бақытына үміттенген адамды тілге тиек болуға шақырады.

Алла Тағаланың орнатқан заңымен әрекет ететін жан қателікке ұрынбайды. Алла Тағала баршамыздың басымызға амандық, сауаптарымызға молшылық, сөйлеген әрбір сөзіміз хайрлы да жақсы сөздерден болуын нәсіп еткей!