Мужахид (Алла оны рақым етсін) былай деген: «Егер адамның Әбу Қубайс тауындай алтыны болып, ол осы алтынның барлығын Алла Тағалаға итағат ету жолында жұмсаса, онда ол ысырап жасаушы (мусриф) болмайды. Ал егер соның тіпті бір дирхамын Аллаға бойұсынбау жолында жұмсаса, онда ол ысырап етуші (мусриф) болады».

Хатым Тай (Алла оны рақым етсін) да осыған ұқсас нәрсені айтқан. Оған: «Ысырапшылдықта жақсылық жоқ»,-делінгенде, ол: «Жақсылықта ысырапшылдық жоқ»,-деп жауап берген.

Кейбір адамдар осы сөздерге сүйене отырып, садақада ысырап болмайды деген қорытындыға келген. Алайда бұл тұжырым дұрыс емес.

Керісінше, бұл мәселе мұқият қарауды қажет етеді. Келесі аяттар мен хадистер бұл мәселені айқындай түседі.

Алла Тағала Құранда: َمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ
«...және Біз өздеріне ризық етіп берген (мал-мүлік, күш-қуат, ақыл-парасат, білім, т.с.с.) нығметтерден (Алла разылығы үшін, міндет етпей игі мақсатта белгілі бір бөлігін) жұмсайды» .

Имам Замахшари, Қади Бәйдауи, Фахруддин ар-Рази және т.б. ғұламалар да ысырап қылудан сақтандыру мақсатында бұл аятта «белгілі бір бөлігін» дегенді білдіретін «مِنْ» (-ден) бөлшегі ескерілгендігін және «إِنْفَاقٌ» (жұмсау) сөзінің «мал-мүлкті жақсылық жолында жұмсау» дегенді білдіретініне бірауыздан келіскен.

Тағы бір аятта:
وَآتُواْ حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ «Жемісін жиған күні садақасын (яғни, ондағы пақыр-міскіндердің ақысын) беріңдер. Алған өнімдеріңді орынсыз жұмсап, бейберекет шашып, (отбасы мүшелерін мұқтаж күйде қалдырып, тым артық беру немесе дұрыстап сақтамай) ысырап қылмаңдар. Өйткені, Алла ысырап етушілерді еш ұнатпайды» .

Жоғарыда есімдері аталып кеткен ғұламалар «ысырап қылмаңдар» сөзінің «садақада ысырап қылмау» дегенді білдіретінін айтқан.

Бұл аяттың түсуіне себеп ретінде олар Сәбит ибн Қайстың (Алла оған разы болсын) оқиғасын келтіреді. Сәбит ибн Қайс (Алла оған разы болсын) бес жүз құрма ағашынан өнім жинап, сосын бір күнде бүкіл құрма өнімін отбасына қалдырмастан садақа ретінде таратқан. Осыдан кейін «ысырап қылмаңдар» деген аят түсірілді.

Абдурраззақ (Алла оны рақым етсін) Ибн Журайждан (Алла оны рақым етсін) бір риуаят келтіреді, онда Муаз ибн Жәбәл (Алла оған разы болсын) өзіне тиесілі құрма ағаштарынан өнім жинап алып, отбасына ешнәрсе қалдырмай, толығымен садақ етіп таратқаны риуаят етіледі. Осыдан кейін жоғарыда келтірілген аят түскен.

Әс-Судди бұл аятты былай тәпсірлеген: «Бар мал-мүлкіңді берме, әйтпесе кедейлікте қаласың».

Тағы бір аятта:
وَلاَ تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ «...Қолың тым ашық та болмасын (ысырап етпеу)» .

Жәбир мен Ибн Масғуд (Алла оларға разы болсын) айтты: «Бірде Алла Елшісіне (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) бір бала келіп: «Менің анам сізден ананы және мынаны сұрайды»,-деді. Алла Елшісі (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Бүгін менде ештеңе жоқ»,-деді. Бала тағы да: «Анам өзіңіздің көйлегіңізді маған кигізгенін қалады»,-деді. Сонда Алла Елшісі (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) көйлегін шешіп, балаға берді де, өзі киімсіз қалды» .

Жәбирден (Алла оларға разы болсын) риуаят етілген басқа бір риуаятта: «Біләл (Алла оларға разы болсын) намаз үшін азан айтты да, адамдар Алла Елшісінің (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) намаз оқу үшін үйден шығуын күтті. Алла Елшісінің (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) жоқтығы сахабаларды алаңдатты. Сол кезде олардың кейбірі Пайғамбарымыздың (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) үйіне келіп, Оның (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) киімсіз отырғанын көрді. Осыдан кейін осы аят түскен болатын» . Мұндай түсіндірмені имам Замахшари, Қади Бәйдауи және Фахруддин ар-Рази сынды ғұламалар берген болатын.

Әбу Һурайра (Алла оларға разы болсын) риуаят еткен бір хадисте Алла Елшісі (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) былай деген: خَيْرُ الصَّدَقَةِ مَا كَانَ عَنْ ظَهْرِ غِنًي «Садақаның ең хайырлысы – бай болған кезде бергені».

Әбу Һурайра (Алла оған разы болсын): «Бір адам Алла Елшісіне (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) келіп: «Менің бір динарым бар»,-деді. Алла Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Оны өзіңе жұмса»,-деді. Әлгі адам: «Менде тағы бір динар бар»,-деді. Алла Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Оны балаңа жұмса»,-деді. Ол: «Менде тағы бір динар бар»,-деді. Алла Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Оны отбасыңа жұмса»,-деді. Әлгі кісі: «Менде тағы бір динар бар»,-деді. Алла Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Оны құлыңа жұмса»,-деді. Әлгі адам: «Менде тағы бір динар бар»,-деді. Алла Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Олай болса, оны өз қалауыңмен жұмса»,-деді .

Жәбирден (Алла оған разы болсын) жеткен хадисте былай делінген: اِبْدَأْ بِنَفْسِكَ فَتَصَدَّقْ عَلَيْهَا فَاِنْ فَضَلَ شَيْئٌ فَلَأَهْلِكَ فَاِنْ فَضَلَ عَنْ أَهْلِكَ شَيْئٌ فَلِذِي قَرَابَتِكَ فَاِنْ فَضَلَ عَنْ ذِي قَرَابَتِكَ فَهَكَذَا وَ هَكَذَا «Қаражат жұмсауды өзіңнен баста. Егер бірдеңе артылса, оны отбасыңа жұмса. Егер отбасыңа жұмсағаннан соң бір нәрсе артылса, онда ол қаражатты туыстарыңа жұмса. Туысқандарыңа жұмсағаннан кейін тағы да бір нәрсе артылса, онда оны әрі қарай осы секілді оңына және солыңа жұмсайсың» .

Осы мәселеге байланысты Имам Бухари (Алла оны рақым етсін) былай деген: «Кімде-кім, өзі не жанұясы мұқтаж бола тұра немесе қарызы болып, садақа беруді қаласа, онда оған садақа не сыйлық беріп, құл азат еткеннен гөрі, ең алдымен қарызын өтеу дұрысырақ болады да, ол садақа беруден қайтарылады. Өйткені, қарызы бар адам садақа ретінде жұмсаса да, біреудің мал-мүлкін ысырап ете алмайды» .

Әбу Ләйс әс-Самарқанди (Алла оны рақым етсін) «Тәнбихул-ғафилин» атты кітабында Ибраһим ибн Әдхамның (Алла оны рақым етсін) сөзін келтіреді: «Қарызы бар адамға қарызын өтемейінше, зәйтүн майына немесе сірке суына малынған нанды жеуі харам болады» .

Ибн Хажар (Алла оны рақым етсін) Ибн Батталдың (Алла оны рақым етсін) былай дегенін риуаят етті: «Ғалымдардың арасында қарызы бар адамға қарызын өтемейінше садақа таратуға тыйым салынады деген бірауыздан келісілген пікір (иджмағ) бар».

Имам Табари және басқалары көпшілік ғұламалардың мына сөздерін риуаят еткен: «Егер адамның тәні сау және ақыл-есі бүтін болса; қарызы болмаса, қиындықтарға шыдап, төзе білсе; егер оның отбасы мен бала-шағасы болмаса немесе отбасы мен бала-шағасы болып, олар да қиындықтарға шыдап, төзе алатын болса, мұндай жағдайда бұл адам барлық мал-мүлкін садақа ретінде жұмсай алады. Егер осы шарттардың бірі орындалмаса, кейбір ғұламалардың пікірінше, онда ол мәкрүһ болып табылады. Ал басқа ғұламалар бұл жағдайда садақа жарамсыз болады деген».

Қорытындылай келе, садақа беруде де ысырап етудің болатындығы айқындалды. Егер қарызы бар адам біреуге садақа беріп, артылған қаражаты қарызын өтеуге жетпесе немесе отбасы мен бала-шағасы болып, оларды қамтамасыз етуге қаражаты жетпесе; немесе өзі мұқтаж болып, қаржы тапшылығына байланысты қиыншылықтарға төзе алмаса, онда осы жағдайлардың барлығында да оған өзгеге садақа беруі ысырап болып табылады.

Дархан Манарбекұлы

Қостанай облысының пәтуаға жауапты маманы

1 «Бақара» сүресі, 3-аят.
2 «әл-Әнғам» сүресі, 141-аят.
3 «әл-Исра» сүресі, 29-аят.
4 Имам Суюти, «Дуррул-Мансур», 5/276.
5 Имам Қуртуби, «әл-Джамиғ лилахкәм әл-Құран», 10/251.
6 Имам Бухари «Напақа» бабы, № 2.
7 Ахмад ибн Ханбал, «әл-Муснад», 2/251.
8 Имам Муслим, «Зекет», № 13.
9 Имам Бухари, «Сахих әл-Бухари», «Зекет» бабы.