Ел мүддесі мен келешегін ойлайтын рухани бай жастарды тәрбиелеу үшін отбасының, ата-ананың алар орыны ерекше. Бала тәрбиесіндегі ата-ананың, отбасының маңызды екендігін білген халқымыз: «ата көрген оқ жонар, ана көрген тон пішер» дегенді тегіннен тегін айтпаған және аз сөзбен-ақ ұлы ұғымға меңзей білген.

Кешегі Кеңестер Одағы кезінде бала тәрбиесіне октябрят, пионер, комсомол ұйымдары да жауапты болып, балаға берілетін тәрбиенің шаруасына олар да белсене араласқаны белгілі. Солай дей тұрсақта жаңа туған баланың бойындағы рухтың дамуына тіл мен діл отбасында беріліп, ата-ананың тынымсыз жасаған еңбегімен қалыптасады.

Әрбір ұлтты бір-бірінен ерекшелендіріп тұратын осы тіл мен діл дүниеге келген сәбиге ана сүтімен, әкенің қанымен беріліп, сол жасты рухы мықты азамат етіп өсіреді. Рухы мықты азаматтың болашағы да зор. Сол үшінде әрбір ата-ана баласының жақсы тәрбие алуына, дені сау болып өсуіне көңіл бөліп, өздері тарапынан берілетін тәрбиенің мәніне, мазмұнына назар аударғандары жөн.

Жиырма жылғы жуық кәсіптік техникалық училищенің директоры бола жүріп 15-17 жастағы балалардың оқытуы мен тәрбие жұмысына араласқандықтан менің түйгендерім мен көргендерім көп. Училищеге келіп оқыған жастардың өзін-өзі ұстауы, киінуі, сөз сөйлеуі және өзімен бірге жүрген жастармен қарым-қатынастарына қарай отырып, сол баланың қандай отбасында тәрбиеленген білетін едік.

Өйткені, әр баланың бойында қалыптасқан мінез-құлық, әдептілік, білім алуға деген ынта тек ата-ананың тәрбиесімен, солардың бойларындағы жақсылықтармен дамитын қасиет.

Ата-ана әрбір жас балаға үлгі, оның бүгін қандай болып тұрғанын білдіретін және ертеңіне жол көрсетіп тұрған бағдаршам. Осы пікірімізді мынадай мысалдармен дәлелдеуімізге де болады. Кезінде мұғалімдік мамандықты игерген бір азамат уақыт өте келе ішімдікке үйір болып, соның салдарынан мектептен шығып қалып көше кезіп жүретін маскүнемдік жолға түседі.

Сол отбасындағы бес баланың қай-қайсысы да мектепте нашар оқып, үсті-бастары кір-қожалақ болып жүретін еді. Отбасындағы қиындыққа төзе алмаған балалардың анасы ауырып қайтыс болды. Ауылдастары сол балалардың өскені болмаса, өмірлері мәнді болмағандарын айтып жүрді. Әке мас болып, шеше үйдегі қиындықтардан қазаға ұшырауы балалардың бірінің ұрлық жасап істі болуына итермелесе, қалғандарының оқусыз, белгілі бір мамандықты меңгере алмаудан азып тозып кетулеріне себепші болды.

Ұлттық танымның атасы Ахмет Байтұрсынов: «Баланы үйіңде ұлша тәрбиелесең – ұл болады, құлша тәрбиелесең – құл болады» депті. Осыны еске алсақ, бала тәрбиесі отбасына, сол баланың ата-анасының берген үлгі-өнегесіне тікелей байланысты екенін көреміз. Ғылыми негізге сүйенсек адам баласының бүкіл тәрбиесінің негізгі қоры 18 жасқа дейін жиналып болады екен.

Қалған өмірінде оны толықтырады, дамытады. Ендеше, жаңа туған баласын кәмелеттік жасқа жеткенше қолында ұстап келген әрбір ата-ана оның әр күніне, әр сағатына ерекше мән беріп, уақыт өткен сайын сол баланы тәрбиелеудің жайын есінен шығармауы керек. Ертең өскен соң қатарына қарап жақсы болып кетеді ғой деп етегін кеңге жайған ата-ана ұтылады, бала тәрбиесінде үлкен кемшіліктерге ұрынады.

Кішкентайынан тәрбиелеуді өзіне міндет деп санамаған ата-аналар балаларының әртүрлі жаманшылықтарына мектептерді ғайбаттап, ондағы тәрбиені кінәлап жатады. Ал, шындығына келсек, мектепке дейінгі ата-ана тәрбиесінің аздығынан, балаға көңіл бөлмегендіктен болған олқылықтардан опық жеп жүрген ата-аналар аз емес. Ата-ана бала тәрбиесінде уақытты қадірлей білгені дұрыс.

Өйткені, оның әр сәтін пайдалана білген адам ғана ұтады. Сол үшінде балаңды бес жасқа дейін еркелетіп еркін ұстап, оған ұрыспай, өйтпе-бүйтпе демей, айтқанын істеп өсір. 5 жастан 15 жасқа дейін оны құлыңдай жұмсап, үй-ішінің бар жұмысына үйретіп, араластырып өсір. Ал, 15 жастан әрі оны қатарыңдай, ақылдасар досыңдай етіп өсір.

Уақыт қайта оралмайтын, құнды нәрсе. Сондықтан бала тәрбиесінде осы қағидаларды ұстана білген дұрыс. Бірде «Мені жарты сағаттан кейін оятыңыз» деп ұйықтап кеткен Эйнштейнді біраз тынығып алсын деп бір сағат өткенде ғана тұрғызған қызметшісіне: «Жарты сағат уақытымды қайтарып бер» деп ашуланған екен.

Уақытын темекі тартуға, күліп-ойнап бос жүруге, ұйқыға арнаған адамдар өмірінің пайдасыз іске жұмсағанын біле бермейді. «Ондай адамдар батып бара жатқан кемеде алаңсыз әңгіме дүкен құрып отырған жолаушыға ұқсайды» деген екен үлкен ілім иелері.

Уақыттың тез өтерін ескермеген ата-аналар өздерінің темекі шегу, ішімдік ішу, уақытының көбін ұйқыға арнағанынан ұтылып жүргенін білмегенімен қоймай сол әдеттерін көрген балалары ертең өскенде тура сол келеңсіз қылықтарға бой алдыратынан хабарсыз жүреді.

Ендеше, уақытты тиімді пайдаланып, оның тәрбие жұмысында тиімді жұмсалуын ойласқанымыз дұрыс. Уақыт адамға берілген байлық. Оны ұйқыға, басқада толып жатқан келеңсіздіктерге кетіріп жүрген жандар да аз емес. Сол үшінде әрбір ата-ана уақыттың қадірін өзі ғана біліп қоймай оны баласына да үйреткені дұрыс.

Уақытты тиімді пайдалана білген адам өмірден өзіне қажетін толық ала алады. Отбасы – әр адамның тәрбиелі болып өсуіне арналған алтын бесік. Сол бесікте тербелген бала болашақта елге елеулі, қатарына сыйлы, ата-анаға мақтаныш болып өсері анық. Сондай үйлерден өріп шыққан балалар өскен соң ұлтымыздың руханиятына өлшеусіз үлес қосады.

Таза, қоспасыз қазақы тәрбиемен сусындаған олар, уақытында қазақ мәдениетінің діңін ұстап тұрады. Соны көріп те жүрміз, кездестіріп те келеміз. Ендеше отбасы, ата-ана, үй-ішіндік әдет-ғұрыптар баланы көркем мінезділікке, адамгершілікке тәрбиелейтін мектеп іспеттес. Бала тәрбиесіндегі отбасының орыны ерекшеленетіні де осыдан.

Балам жақсы болсын деген әрбір ата-ана бала тәрбиесіне маңыз беріп, ондағы өз орнының қандай екенін білгені жөн. Баланың тәрбиесі – ата-ананың еккен егінінің жемісі.

Сол жемістің игілігін көремін деген ата-ана, бала тәрбиесін екінші орынға қойып, күнделікті тіршіліктің ықпалында кетпегені жөн. Сонда ғана ойлаған мақсатымызға жетеміз. Баланың жақсы болғанына мақтана алатын боламыз. Баланың жақсы болуы да жаман болуы да отбасынан, ата-анасынан көрген үлгі-өнегесінен. Соны ұмытпайық, ағайын!