Таран аудандық мешітінің сипаттамасы:
1. Қостанай облысы Таран ауданы, Таран селосы, Советская көшесі 58 үй. Инд.: 111700 тел.: 8 - 71436 3-64-77.
2. Бұрынғы кинотеатр ғимараты толықтай мешітке сәйкестендіріле қайта жөндеуден өткізіліп, 1999 жылдың қараша айында пайдалануға берілді.
3. Мешіт жерінің жалпы көлемі – 0,2038 га.
4. Мешіт ғимаратының көлемі – 291.0 ш.м. Сыйымдылығы – 300 орындық.
5. Ғимараттың биіктігі – Н-6м 30см. ; Көлемі – V-1658
Сәулеттік сипаты - екі мұнара, бір күмбезді. Мешіт іші қолдан жазылған және дайын түрдегі аяттармен безендірілген.
6. Күмбездің биіктігі – 4м. d- 6м.; Екі мұнараның биіктігі – 6м.
Мешіт ауласында шаруашылық заттар қойылатын шағын үй орналасқан көлемі – 38.9 ш.м. Және отын жабдықтары қойылатын үй-жай бар, көлемі-141.2 ш.м.
Қостанай облысы, Рудный қаласы, Комсомольский к-сі, 55.
1. Рудный қалалық "Нұр" мешіті. Мешіт құрылысының басталуы 01.08.2008 ж, аяқталуы 07.06.2009 жыл.
2. Мешіт жерінің жалпы көлемі - 1,2 г. Мешіт аумағы көгалдандырылған (ағаш,гүл, арнайы газон шөбі отырғызылған).
3. Мешіт ғимаратының жалпы көлемі - 1700 ш.м, сыйымдылығы - 1000 адам.
4. Мешіт ғимаратының биіктігі - 19.5 метр, қасиетті Құран-Кәрімнің аяттары
мешіттің торт жағынан керама плиткаға жазылып өрнекпен безендірілген,
қожа Ахмет Яссауи кесенесіне ұқсатылып салынған, мешіттің намаз
оқитын ерлер үшін 2 зал, әйелдер үшін 2 зал, неке залы, балалар оқитын
сынып, имамның, бухгалтердің, күзетшінің арнайы бөлмелері бар.
5. Мешіттің күмбезі мен мұнарасы керама плиткамен қапталған. Мешіт аумағында мешіттен басқа ешқандай ғимарат жоқ.
Қостанай облысы, Қамысты ауданының Бестау аулында 1994 жылы мешіт құрылысының ірге тасы қалынды. 1996 жылдың шілде айында мешіт құрылысы түгелімен бітіп, пайдалануға берілде. Мешіттің жобасын жасаған Алматылық «Қаз ГУ проект». Негізгі жоспар бойынша мешіттің алаңы 1 гектар жерді алып жатыр. Құрылыстың көлемі: 36х36 м, биіктігі 4,5 м. Орталық зал дөңгеленіп келген, диаметрі 20 метр. Төрт мұнарасы бар, әрқайсысының биіктігі 16 метрден. Сырты түгелдей ұлутаспен қоршалған, іші гранит пен мәрмәр тас. Мешіттің ішінде имам мен наиб имамның жұмыс бөлмелері, дәріс алатын бөлме, тазалық бөлмесі, шайхана бар. Мешітті салуға Алматының, Қостанайдың және жергілікті тұрғындар атсалысты. Құрылыс жобасы мен құрылыс ісін жүргізген Бестау жауапкерлігі шектеулі серіктестің басшысы Ибрай Естаев пен құрылыс басшысы Ғилымхан Құлбатыров. Құрылыс жұмысына қаржылай көмек бергендер: Естаев Ибрай – Бестау ЖШС директоры, Ундемесов Темірхан – Свободный ЖШС директоры. Мешітке Марал ишан есімі берілді. Мешіттің бірінші имамы болып Ертай Балахмет тағайындалды.
Сахабалар Құран мен сүннетті мықтап ұстанды. Сүннет тұрған жерде, басқалай үкім шығарып, сол бойынша әрекет ету - олар үшін өліммен пара-пар еді. Хазреті Омардың (р.а.) Қағбаны сүйіп жатып: «Әй, қара тас! Сенің тас екеніңді білемін. Егер мен Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүйгенін көрмесем, сені сүймеген болар едім», - деп айтқан сөзі осының айқын дәлелі. Олар Пайғамбарымызға (с.ғ.с.) деген шексіз сүйіспеншілігін осылайша іс жүзінде де дәлелдеді. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) да оларды қолдап:«Сөздерімді тыңдап, есіне сақтаған және сол есіне сақтаған күйінше басқаларға жеткізгендердің Аллаһ тағала жүздерін жарқын етсін», - деп батасын берген болатын.
Алғашқы кезеңде сахабалардың арасында саусақпен санарлық адам ғана оқып, жаза алатын еді. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) оларға тек қана Құранды жазуға ғана рұқсат берген болатын. Сахабалардың бәрі Аллаһ Елшісінің (с.ғ.с.) сөздерін ауызша жаттап үйренетін. Бір жағынан олардың есте сақтау қабілеттері күшті болғандықтан, жаттауға еш қиналмайтын. Оқу-жазу білетіндердің саны артқан сайын кейбір сахабалар Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) рұқсатымен жаттаған хадистерін парақтарға түсіре бастайды. Мысалы, хазреті Әбу Бәкір (р.а.), Абдуллаһ ибн Масуд (р.а.), Әли (р.а.), Әбу Аюб әл-Әнсари (р.а.), Айша анамыз (р.а.), Әбу Һурайра (р.а.), Абдуллаһ ибн Амр ибнил-Ас (р.а.), Абдуллаһ ибн Аббас (р.а.), Абдуллаһ ибн Зубайр (р.а.), Абдуллаһ ибн Омар (р.а.), Жабир ибн Сәмура (р.а.), Әбу Саид әл Худри (р.а.), Әнас ибн Мәлік (р.а.) секілді сахабалар жаттаған хадистерін парақ бетіне түсіріп отырған. Тіпті Әбу Һурайраның «әс-Сафифатус-Сахиха», Абдуллаһ ибн Амр ибнил-Астың «әс-Сахифатус-Садиқа», Самура ибн Жундәбтің «Сахифа», Абдуллаһ ибн Аббастың «Сахифа» және Жабир ибн Абдуллаһтың «Сахифа» атты хадис жазған парақтары болған. Алайда, бұл жазбалар біздің заманымызға дейін жетпеген.
Табиғиндер заманында жазу жақсы дамып, олар сахабалардан үйренген хадистерін парақтарға жазып, кейінгі ұрпаққа қалдырған. Сол кезеңде жазылған парақтардың кейбіреулері күні бүгінге дейін жеткен. Мысалы, сондай парақтардың бірі - сахаба Әбу Һурайраның (р.а.) шәкірті Хәммам ибн Мүнәббихтің «Сахифасы». Профессор М.Хамидуллаһ бұл парақты Берлин және Шам нұсқаларын салыстырып, алғаш рет 1953 жылы толық нұсқасын жариялаған.
Парақтарға түсірілуден басталған хадис жазу саласы біртіндеп дами түсті. Хадистерді жинақтаумен айналысқан ғалымдар оны білетіндерді іздеп табу үшін айлап жол жүруден еш қиналмаған. Тіпті, хадис мәтініндегі бір әріптің дұрыс-бұрысын анықтау үшін сапарға шығудан да тайынбаған. Алайда, олар кез келген адамнан естігендерін жаза бермеген. Ол үшін мынадай шарттарды негізге алған.
Хадисті риуаят етушінің есте сақтау қабілетінің жақсы болуы;
Өтірікші болмауына көз жеткізу;
Жеткізген хадисінің рауилері, яғни хадисті риуаят етушінің оны жеткізуші міндетті түрде көрген болуы тиіс. Сондай-ақ, хадистің мәтінінде ақылға қонбайтын, қисынға келмейтін сәйкессіздік болмауы керек.
Хижраның үшінші ғасыры хадис ғылымының алтын ғасыры болды. Исламның Құраннан кейінгі ең басты қайнар көзі саналатын «Кутубу ситтә», яғни «алты кітап» деп аталатын Имам Бухари және Имам Муслимнің «Сахих» атты кітаптары мен Тирмизи, Әбу Дәуіт, ибн Мәжәһ пен Насаидің «Сүнән» атты хадис жинақтары дүниеге келді. Бір ғана имам Бухаридің «Сахих» атты хадис жинағының өзіне жүзден аса түсіндірме кітаптары жазылған. (Бір түсіндірме кітабының өзі бірнеше томнан құралған, мысалы Бухаридің «Сахихына» арналып жазылған ибн Хажәрдің «Фәтхул-бари» атты түсіндірме кітабы 14 томнан тұрады). Осылайша ХІҮ ғасырлық Ислам тарихында хадис саласының өзінде мыңдаған кітаптар мен ғылыми жұмыстар жазылып, Аллаһ Елшісінің (с.ғ.с.) сүннетін көзінің қарашығындай сақтап, кейінгі ұрпаққа жеткізе білді.
Шәмшат Әділбаева
Мешітте намазда «әттахиятқа» отырғанымда жанымдағы кісі оң қолының сұқ саусағын көтеріп, оны жоғары-төмен үздіксіз қимылдата бастады. Намаз бойы ойым бұзылып, расын айтайын, әлгі кісіге ашуым келді. Кейін сұрағанымда, бұлай істеу Алла елшісінің сүннеті, саусағыңның қимылы – ол шайтанның басына ұрылған темір тоқпақ деді. Осы сөз рас па? (Мұхтар)
Намазда әттахият дұғасының «иллаллаһ» яғни, «Тек қана Алла бар» деген жерінде сұқ саусақты көтеріп, Алланың бір, дара екендігін ишарат ету барлық мәзһабтарда мұстахаб амал. Яғни істесең сауап, істемесең күнә емес. Ханафи мәзһабындағы айырмашылық мынау: сұқ саусақ «Лә иләһа» деген кезде көтеріліп, «иллаллаһ» деген кезде түсіріледі. Сұқ саусақты көтеріп, ишарат ету «Алладан басқа тәңір жоқ» деген мағынаны қуаттау үшін жасалады.
Ал енді сауалда айтылғандай намазда сұқ саусақты көтеріп, оны үздіксіз қимылдату мәкрүһ амалға жатады.
Шафиғи мәзһабының белді ғалымы Имам Мұхиддин ән-Науауи өзінің «әл-Мәнсуураат фи ъуюунил-масаайлил-муһиммат» атты фатуа жинағында: «Тәшаһһүдте оң қолдың сұқ саусағымен ишарат ету мұстахаб амал ма? Және қай уақытта ишарат етіледі? Және саусақты үздіксіз қимылдатады ма? Жоқ әлде үздіксіз қимылдату арқылы намаз бұзылады ма? Сондай-ақ оң қолмен қатар сол қолдың да сұқ саусағымен ишарат жасалады ма? Егер оң қолдың сұқ саусағы жоқ болса, сол қолдың сұқ саусағымен ишарат жасауға болады ма?» деген сұрақтарға былай деп жауап берген: «(Әттахият дұғасындағы) «иллаллаһ» сөзінде бір рет оң қолдың сұқ саусағын көтеріп, (Алланың бір екендігіне) ишарат жасау мұстахаб. Бірақ оны қайта-қайта қимылдатпайды. Егер үздіксіз қимылдатса намазы бұзылмағанымен мәкрүһ болады. Намазы бұзылады деп те айтқандар бар. Оң қолдың сұқ саусағы бар болса да, жоқ болса да сол қолдың сұқ саусағымен ишарат жасалмайды. Ал егер жасайтын болса, намаз бұзылмағанмен мәкрүһ болады»[1]
Ал ханбали мәзһабының ғұламасы Ибн Құдама өзінің «әл-Мұғни» атты мәшһүр кітабында былай дейді: «Тәшаһһұдта (иллаллаһ деп) Алланы айтқан кезде сұқ саусақты көтеріп, (Алланың бір екендігіне) ишарат жасайды. Өйткені Абдуллаһ ибн Зубайрдан Алла елшісінің саусағымен ишарат қана жасайтыны және оны үздіксіз қимылдатпайтындығы риуаят етілген.»[2]
Сондай-ақ, ханбали мәзһабының белді ғалымдарының бірі Мансур ибн Юнус ибн Идрис әл-Бәһути өзінің «әр-Раудул-мұраббаъ» атты кітабында былай дейді: «Намаздың тәшаһһүдінде және дұғасында уа һәм басқа жердегі дұғаларда да (иллаллаһ деп) Алланың аты айтылған кезде Алланың бір екендігін білдіру мақсатында сұқ саусақпен ишарат жасайды. Бірақ сұқ-саусақты үздіксіз қимылдатпайды».[3]
Мәлики мәзһабындағы танымал фәтуа бойынша сұқ саусақ үздіксіз қимылдатылмайды, тек ишарат етіледі. Бұл жайлы мәлики ғалымы Имам Ибнул-Хажиб өзінің «Мұхтасарында» айтып өткен.[4]
Бұл, міне, сұқ саусақты үздіксіз қимылдатудың мәкрүһ амал екендігіне байланысты мәзһаб ғұламаларының берген жауабы. Сұқ саусақтың үздіксіз қимылдату емес, тек қана жоғары көтеріп Алланың бір екендігіне ишарат жасалатындығына байланысты сахих Муслимде ибн Омардан мынандай хадис риуаят етілген:
عَلِيِّ بن عبد الرحمن الْمُعَاوِيِّ أَنَّهُ قال رَآنِي عبد اللَّهِ بن عُمَرَ وأنا أَعْبَثُ بِالْحَصَى في الصَّلَاةِ فلما انْصَرَفَ نَهَانِي فقال اصْنَعْ كما كان رسول اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يَصْنَعُ فقلت وَكَيْفَ كان رسول اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يَصْنَعُ قال كان إذا جَلَسَ في الصَّلَاةِ وَضَعَ كَفَّهُ الْيُمْنَى على فَخِذِهِ الْيُمْنَى وَقَبَضَ أَصَابِعَهُ كُلَّهَا وَأَشَارَ بِإِصْبَعِهِ التي تَلِي الْإِبْهَامَ وَوَضَعَ كَفَّهُ الْيُسْرَى على فَخِذِهِ الْيُسْرَى
Али ибн Абдиррахман әл-Муъауий былай деді: «Абдулла ибн Омар менің намазда кішкентай тастармен ойнап отырғанымды көрді. Намаз біткен соң ол мені бұл істен тыйды да: «Алла елшісінің (с.а.у.) істегеніндей істе!» — деді. Мен: Алла елшісі қалай жасайтын еді? — дедім. Ол былай деді: «Алла елшісі намазда отырған кезде оң алақанын оң санының үстіне қойып, саусақтарын жиып, сұқ саусағымен ишарат ететін. Ал сол алақанын сол санының үстіне қоятын.»[5]
Сондай-ақ, Абдуллаһ ибн Зубайрдан риуаят етілген хадисте саусақтың үздіксіз қимылдатылмайтындығы анық айтылған.
عن عبد الله بن الزبير أنه ذكر أن النبي صلى الله عليه وسلم كان يشير بأصبعه إذا دعا لا يحركها
Абдуллаһ ибн Зубайрдан риуаят етілді. Ол былай деді: «Алла елшісі дұға жасағанда (намазда әттахият дұғасын оқыған кезде) саусағымен ишарат ететін де оны үздіксіз қимылдатпайтын.»[6]
Имам Мұхиддин ән-Науауи Насайде және Әбу Дәуідте келген бұл хадисті «сахих» деп бағалаған.[7] Сондай-ақ, бұл хадисті әл-Бәйһақи, ибн Хиббан, әз-Заһаби сынды хадис білгірлері де сахих деп бағалаған.[8]
Ал енді сұқ саусақты көтеріп, оны үздіксіз қимылдата отырып дұға жасау керек дейтіндер мынандай хадиске сүйенеді:
أَنَّ وَائِلَ بن حُجْرٍ أخبره قال قلت لَأَنْظُرَنَّ إلى صَلَاةِ رسول اللَّهِ صلى الله عليه وسلم كَيْفَ يُصَلِّي فَنَظَرْتُ إليه ….ثُمَّ قَبَضَ اثْنَتَيْنِ من أَصَابِعِهِ وَحَلَّقَ حَلْقَةً ثُمَّ رَفَعَ إِصْبَعَهُ فَرَأَيْتُهُ يُحَرِّكُهَا يَدْعُو بها
Уайл ибн Хужрдан риуаят етілді. Ол былай деді: «Алла Елшісінің қалай намаз оқитынын көргім келді. Оның былай оқығанын көрдім….Сосын саусақтарының екеуін (бас бармақ пен ортаңғы саусақты) қосып, дөңгелек пішінге келтірді. Одан кейін сұқ саусағын көтерді де қимылдатып дұға ете бастағанын байқадым.»[9]
Біріншіден Уайл ибн Хужрдан риуаят етілген бұл хадистің «қимылдататын еді» деген жері «Заайда» яғни, негізгі мәтінге қосылып айтылған. Себебі Уайл ибн Хужрдан риуаят етілген бұл хадисті оннан аса хадис ілімінің хафиздары риуаят еткен кезде «ишарат етеді» деген сөзбен ғана шектелген. Ешқайсысында «қимылдататын еді» делінбеген. Ал хадис ілімінде белгілі бір хадис өзінен де сенімді басқа хадистерге қарама қайшы келіп жатса, онда ол хадис «шәзз» болып есептелінеді. Ал хадистің сахих болуы үшін оның шәзз болмауы шарт. Бұған қоса Абдулла ибн Зубайрдан риуаят етілген сахих хадисте саусақтың үздіксіз қимылдатылмайтындығы анық білдірілген. Сондай-ақ, муслимдегі хадисте де саусақты қимылдату мүлде айтылмаған. Хафиз Әбу Бәкір ибн Хузайма «қимылдататын еді» деген сөздің артық екендігін анық айтады. Ол өзінің ас-сахихында: «Бұл риуаяттан басқа ешбір риуаятта (қимылдататын еді) дегені айтылмаған. Осы риуаятта ғана артық айтылған.»
Ал енді жоғарыдағы дәлел ретінде келтіріліп отырған хадистегі «саусағын қимылдататын еді» деген сөзді «артық», «шәзз» деп қабылдамағанның өзінде оны Абдуллаһ ибн Зубайрдың «үздіксіз қимылдатпайтын еді» деген хадисімен тігісін жатқызып, бір-біріне қарама-қайшы болмайтындай етіп біріктіріп түсінуге болады. Яғни, «сұқ саусағын қимылдататын еді» деген сөзден мақсат – оны үздіксіз қимылдату емес, саусақты жоғары көтеріп, ишарат ету деген сөз. Себебі бір рет жоғары көтерудің өзі қимылдатуға жатады. Сонда Муслимдегі және басқа да хадистердегі «саусағын көтеріп, ишарат ететін» еді деген хадистерге мағыналас болады. Бұл жайлы Имам әл-Бәйһақи былай дейді: «Уайл ибн Хужрдың риуаятындағы «қимылдататын еді» деген сөздің мағынасы үздіксіз қимылдату емес, саусақты бір рет көтеріп, (Алланың бір екендігіне) ишарат ету болуы ықтимал. Осылай түсінген жағдайда бұл риуаят Абдуллаһ ибн Зубайрдың «қимылдатпайтын еді» деген риуаятына сәйкес келеді.»[10]
Ал сауалда сұралған саусақты қимылдату шайтанға тоқпақ» деген түсінікке келер болсақ, біріншіден, бұл мағынада риуаят етілген хадистердің бәрі әлсіз. Екіншіден, бұл хадистегі «темірден де қатты» сөзі тура мағынасында емес, ауыспалы мағынада келген. Мысалы, Ахмад ибн Ханбалдың мұснадында келген Нафиътың риуаятын тарқатып түсіндіріп көрейік.
عَنْ نَافِعٍ قَالَ كَانَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ إِذَا جَلَسَ فِي الصَّلَاةِ وَضَعَ يَدَيْهِ عَلَى رُكْبَتَيْهِ وَأَشَارَ بِإِصْبَعِهِ وَأَتْبَعَهَا بَصَرَهُ ثُمَّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَهِيَ أَشَدُّ عَلَى الشَّيْطَانِ مِنْ الْحَدِيدِ يَعْنِي السَّبَّابَةَ
«Нафиътан риуаят етілді. Ол былай деді: «Абдуллаһ ибн Омар намазда отырғанда екі қолын тізесіне қоятын да саусағымен ишарат ететін. Көзін саусағына жүгіртетін. Сосын Алла елшісі: бұл яғни, сұқ саусақ шайтанға темірден де қатты деп айтты- деді. »[11]
Бұл хадис «Алладан басқа тәңір жоқ» деген мағынаны білдіретін «иллаллаһ» сөзі айтылған кезде сұқ саусақты көтеріп Алланың бір, дара екіндігін ишарат ету – бейнебір шайтанды темірмен ұрғандай дегенді білдіреді. Яғни, Алла бір деген мағынаны саусағыңды көтеріп, ишарат ету арқылы қуаттай түсу шайтанға ауыр соққы деген сөз. Әйтпесе қолдың астында шайтан тұр, саусақты үздіксіз қимылдатқан сайын шайтанның басына ұрасың дегенді білдірмейді. Бірақ хадистің астарына терең үңілмейтін танымы таяз базібір жандар мұны осылай түсініп жүргені өкінішті-ақ.
Бұл жайлы Хафиз Әбу Бәкір Ибнул-Араби әл-Мәлики «Ъаридатул-ахуази» атты Тиртмизиге жазған түсіндірмесінде былай дейді: «Тәшаһһудта саусақтарыңды үздіксіз қимылдатудан сақ болыңдар!…Сұқ саусақты үздіксіз қимылдатсаң, шайтанға ол тоқпақ болады дейтіндерге таң қаламын. Біліп қойыңдар! Сендер шайтанға бір саусақтарыңды қимылдатсаңдар (бір рет ұрсаңдар), ол сендерге он рет қарсы қимылдатады (Яғни, намазда көңілдеріңді қажетсіз бос нерсеге бұру арқылы сендерге он рет ұрған болады). Шын мәнінде, шайтанды саусақтарыңды үздіксіз қимылдатумен емес, оны өздеріңнің ықыластарыңмен, Алла алдында шынайы берілулеріңмен (хушууъ), зікір-дұғаларыңмен, шайтаннан Аллаға сыйынуларың арқылы тоқпақтайсыңдар.»[12]
[1] Имам Мұхиддин ән-Науауи, әл-Мәнсуураат фи ъуюунил-масаайлил-муһиммат, 93-94-беттер. «әл-Мактабул-ислами» баспасы, Бәйрут, «әл-Ишрақ» басқасы, Дауха, 2001 ж.
[2] Абдуллаһ ибн Ахмед ибн Құдама әл-Мақдиси, әл-Мұғни, «Дәрул-фикр» баспасы, Бәйрут, һижри 1405 ж.
[3] Мансур ибн Юнус ибн Идрис әл-Бәһути, әр-Раудул-мұраббаъ, 1-том, 179-бет. «Мәктабатур-рияд әл-хадиса» баспасы, Рияд, һижри 1390 ж.
[4] Хасан ибн Али ас-Саққаф, Мажмуъ Расайлис-саққаф, 2-том, 640-бет. «Дарур-Рази» баспасы.
[5] Сахих Муслим, 1-том, 408-бет. «Дәру Ихиа`ит-турасил-араби» баспасы, Бәйрут.
[6] Әбу Бәкір Ахмед ибн әл-Хусайн ибн Али ибн Муса, әс-Сунанул-Бәйһақил-кубра, 2-том, 131-бет. «Дарул-Баз» баспасы, Мекке қаласы, 1994 ж. Қосымша қараңыз: Сулеймен Ибнул-Әшъас Әбу Дәуід ас-Сажистани, Сунану Аби Дәуід, 1-том, 260-бет. «Дарул-фикр » баспасы.
[7] Мұхиддин ән-Науауи, әл-Мәжмууъ, 3-том, 417-бет. «Дарул-фикр» баспасы, Бәйрут, 1997ж.
[8] Хасан ибн Али ас-Саққаф, Мажмуъ Расайлис-саққаф, 2-том, 638-бет. Дарур-Рази» баспасы.
[9] Ахмед ибн Шаъб Абу Абдир-Рахман ән-Насаий, Сунану ән-Насааийл-кубра, 1-том, 310-бет. «Дарул-кутубил-ъилмия» баспасы, Бәйрут, 1994 ж.
[10] Әбу Бәкір Ахмад ибнул-Хусайн ибн Али ибн Мұса әл-Бәйһақи, әс-Сунанул-Бәйһақил-кубра, 2-том, 131-бет. «Дәрул-Баз», Мекке, 1994 ж. 2-том, 131-бет.
[11] Ахмад ибн Ханбал Әбу Абдиллаһ әш-Шайбани, Муснаду Ахад ибн Ханбал, 2-том, 119-бет. «Муссисату Қуртуба» баспасы, Мысыр.
[12] Ал-имамул-Хафиз Ибнул-Араби әл-Мәлики, Ъаридатул-ахуази бишархи сахихут-тирмизи, 2-том, 85-бет. «Дарул-кутубил-ъилмия» баспасы, Египет.
Кейбір адамдар мұның шариғатта жоқ екенін айтып, қарсы шығуда. Осының ара жігін ажыратып берсеңіздер.
Пайғамбарымыздың (с.а.у.) дұғадан кейін бет сипағанына байланысты «және» сипаңдар деп бұйырған көптеген хадистері бар. Мысалы,
عَنْ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا رَفَعَ يَدَيْهِ فِي الدُّعَاءِ لَمْ يَحُطَّهُمَا حَتَّى يَمْسَحَ بِهِمَا وَجْهَهُ
Бұл хадис Омардан (р.а) риуаят етілді. Ол былай деді: «Пайғамбарымыз (с.а.у.) қолдарын дұға ету үшін көтерер болса, оны жүзіне сипамастан түсірмейтін еді» (әт-Тирмизи, 3308. Қосымша қараңыз: әл-Мустадрак алас-сахихайн лил-Хаким, 1923. Муснад Абд ибн Хамид, 40, әл-Муғжамул-әусат лит-Табарани, 7252. Субулус-сәлам шарху булуғул-Марам лис-Санғани).
عن ابن عباس رضي الله عنهما ، قال : قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : « إذا سألتم الله فاسألوه ببطون أكفكم ، ولا تسألوه بظهورها ، وامسحوا بها وجوهكم »
Осы хадис Ибн Аббастан риуаят етілді. Ол былай деді: «Пайғамбарымыз (с.а.у.): Аллаһ Тағаладан тілеген кезде алақандарыңның сыртымен емес, ішімен тілеңдер және алақандарыңды жүздеріңе сипаңдар деді» ( әл-Мустадрак алас-сахихайн лил-Хаким, 1924. Және қосымша қараңыз: Әбу Дәәуід, Бабуд-Дуға. Муснад Абд ибн Хамид, 717).
عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا دَعَوْتَ اللَّهَ فَادْعُ بِبَاطِنِ كَفَّيْكَ وَلَا تَدْعُ بِظُهُورِهِمَا فَإِذَا فَرَغْتَ فَامْسَحْ بِهِمَا وَجْهَكَ
Ибн Аббастан риуаят етілді. Ол былай деді: «Аллаһ Елшісі: Аллаһ Тағалаға дұға етер болсаң алақаныңның сыртымен емес, ішімен ет. Біткеннен кейін алақандарыңмен жүзіңді сипа» деді (Сунану Ибн Мәжжа).
Жоғарыдағы келтірген хадистердің барлығының дәрежесі әр хадисті жеке алғанда «әлсіз». Бірақ әлсіз хадис басқа да риуаяттармен келер болса, бірін-бірі қуаттағандықтан хадистердің жалпы топтамасы «хасан» дәрежесіне жетеді. Ал «хасан» дәрежесіндегі хадиспен амал етуге әбден болады. Сахих Бухариге «Фатхул-бари» атты 15 томдық түсіндірме жазған Хафиз Ибн Хажар әл-Асқалани өзінің «Булуғул-Марам мин әдиллатил-әхкам» атты еңбегінде жоғарыдағы бет сипауға байланысты Тирмизидегі хадисті келтіргеннен кейін: «Бұл хадис басқа да жолдармен келген мысалы, Ибн Масғудтан. Сондықтан бет сипауға байланысты хадистердің топтамасы бұл хадистің «хасан» болуын қажет етеді» деген. Ғалым Мухаммед ибн Исмағил әс-Санғани «Булуғул-Марамға» түсіндірме етіп жазған «Субулус-Сәлам» атты кітабында Ибн Хажардың осы сөздерінен кейін: «бұл жерде дұғадан кейін бет сипаудың шариғатта бар екенін көреміз» дейді (Субулус-сәлам, лис-Санғани).
Пайғамбарымыздың басқа бір хадисінде дұға үшін жайылған қолдың Аллаһ Тағаланың рақымы мен шарапатынсыз қайтарылмайтындығы айтылған.
عن سلمان الفارسي ، عن النبي صلى الله عليه وسلم ، قال : « إن ربكم حيي كريم يستحيي من عبده إذا رفع يديه إليه أن يردهما صفرا »
«Сендердің Раббылырың ұлы ұят иесі әрі жомарт. Сондықтан қолдарын дұға үшін жайған уақытта оны бос (рақымы мен шарапатынсыз) қайтаруға құлынан ұялады» (Сунану Әби Дәәуід, Сунанут-Тирмизи, Сунанул-Кубра лил-Бәйһақи, Сахих Ибн Хиббан. Хадисті Хаким сахих деп бағалаған).
Міне, сондықтан дұға жасаған адам бетін сипаған уақытта алақанындағы Ұлы Жаратушыдан келген береке мен шарапатты өзінің ең қасиетті ағзасы – бетіне тәбәрік етіп жатқандай болады.
Бұған қоса пайғамбарымыз (с.а.у.) алақанын жайып «ықылас», «фалақ», «нас» сүрелерін оқығаннан кейін жүзіне, денесіне сипағаны жайлы көптеген сахих хадистер бар. Мысалы,
عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَتْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا أَوَى إِلَى فِرَاشِهِ نَفَثَ فِي كَفَّيْهِ بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَبِالْمُعَوِّذَتَيْنِ جَمِيعًا ثُمَّ يَمْسَحُ بِهِمَا وَجْهَهُ وَمَا بَلَغَتْ يَدَاهُ مِنْ جَسَدِهِ …
Хадис Айша анамыздан риуаят етілді. Ол Былай деді: «Пайғамбарымыз төсекке жатарда екі алақанына «Қул һу Аллаһу ахад және муғаууизатайн (фалақ, нас) сүрелерін оқып үрлейтін де жүзіне және қолының жететін барлық денесіне сипайтын» (әл-Бұхари. Және қосымша қараңыз: Муслим, Әбу Дәәуід, әт-Тирмизи, ән-Насайй, Ибн Мәжжа, Муснад Ахмад).
Демек, жалпы алғанда алақанды бетке сипау шариғатта бар. Біздің халқымыз және басқа да ханафи мәзһабын ұстанатын тіпті ұстанбайтын көптеген мұсылмандар дұғадан кейін бет сипаған уақытта осындай түсініктер мен негіздерге сүйене отырып жасаған. Пайғамбарымыздың (с.а.у.) «дұғадан кейін беттеріңді сипамаңдар» деп ешбір хадисінде тікелей тыймағанын ескерер болсақ, халқымыздың әу бастан әдет етіп, ғасырлар бойы қалыптастырған осындай істеріне қарсы шығу – адамдардың ойларын сан-саққа жетелеп, шатастыруға, ел арасындағы ынтымаққа кесірін тигізіп, бүлікке себеп болары сөзсіз. Сондықтан еліміздегі ғасырлар бойы қалыптасқан осындай діннің тармақ мәселелеріне қарсы пәтуә айтуға асықпаған жөн. Шариғаттың кейбір мәселелерінде пәтуалардың ел мен жердің ерекшеліктеріне қарай өзгеріп отыратынан ескергеніміз жөн болар. Шариғатқа қайшы емес, осындай кішкентай мәселелерге «болмайды!» деп аттан салып, қарсы шығудың пайдасынан зияны басым. Мұндай тармақ мәселелерде халқымыздың бірлігі мен сүттей ұйыған ынтымағын басты назарға алуымыз ләзім. Парасатты мұсылман айналасында қаншама түзетілуі тиіс шариғатқа қайшы бұрыс істер тұрғанда, оларды тастап, осындай ел бірлігін балталайтын істермен айналыспасы анық.
Қайрат Жолдыбайұлы
Фиқһ ілімінің негізін қалап, әлемде ең көп ұстанушылары бар мәзһабтың имамы, мұсылман ғалымдары сөзсіз мужтәхид деп қабылдаған Имам Ағзамға бастапқы кездері түрлі себептермен қарсы шыққандар кездескені секілді қазіргі таңда да сол пікірталастың негізін оқып-білмей жатып, асығыстықпен «Имам Ағзамның хадис ілімі таяз болған, сахих хадистер тұрғанда оларды алмай қиясты негізге алған, әлсіз хадистермен амал еткен…» деген секілді негізсіз пікірлерді тарату арқылы ірі тұлға Әбу Ханифаның беделін жұртшылық алдында кішірейтіп, оның орнына басқаларды зорайтып көрсетуге тырысушылардың қоғамымызда кездесіп жатқаны өкінішті-ақ. Енді осы жақтым күйе, жаптым жала пікірлерге мұсылман ғалымдарының еңбектеріне сүйене отырып, жауап іздеуге тырысайық. Бұларға жауап берместен бұрын имам Ағзамның жалпы хадиске деген ұстанымына қатысты қысқаша тоқтала кеткен жөн. Осыған қатысты ол: «Мен кітаппен амал қыламын, егер одан таба алмасам Аллаһ елшісінің сүннетінен аламын…»,[1]– деп бірінші кезекте Құранға екінші кезекте хадиске қарайтынын ашық айтып, хадисті мойындауға деген беріктігін көрсеткен-ді. Тағы да бір сөзінде: «Аллаһ елшісінен жеткен барлық нәрсе мен үшін көзімнің қарашығындай»,[2]– дейді. Осман әл-Баттиге жазған хатында: «Біліп қой! Үйренген және басқаларға үйреткен нәрселердің ең абзалы – сүннет»,[3] – деген. Әбу Ханифа Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сөздері мен амалдарына деген ыстық ықыласы сонша «әл-Алим уәл-мутағаллим» атты кітабында: «Аллаһ елшісінің (с.а.с.) айтқан барлық сөздерін естісек те естімесек те, оған деген құрметіміз шексіз. Біз оған сенеміз және оның айтқандарының айдай ақиқат екендігіне куәлік етеміз»,[4]–деп өз сезімін білдірген.
Әбу Ханифа өзгелердің ол жайлы хадиске қарсы шығады деген жалаларына сол кезде-ақ жауап берген. Бір риуаятта: «Бір мәселеге қатысты хадиске қайшы көзқарас айтқандығы жайлы оған хабар берілгенде ол өзінің сүйенген хадисін дәлел келтіре отырып: «Аллаһқа және Аллаһ елшісіне (с.а.с.) қайшы көзқараста болған адамды қарғыс атсын! Аллаһ бізге оны сый ретінде жіберіп, бізді құтқарды»,[5] – деген. Хадис пен сүннетті шариғатта ең негізгі қайнар көз ретінде қабылдауда Әбу Ханифаның өзге мужтахид имамадардан ешқандай өзгешелігі жоқ екендігі күмән тудырмас ақиқат.
Ендігі кезекте «Әбу Ханифа хадистің отанынан алшақ өмір сүргендіктен хадис риуаяты аз болған, көп хадис білмеген» деген мәселеге тоқталайық. Негізінде Әбу Ханифаның өмір сүрген уақытында туып-өскен жері Куфа Ислам әлемінің ілім орталықтарының бірі еді. Ол жерге көптеген сахабалар қоныс аударып, олардың ілімдерін бойларына сіңірген мыңдаған табиғин ғалымдары өсіп жетілді. Тарихи деректерде сол кезеңдегі Куфаның хадис ілімі тұрғысынан маңыздылығын көрсететін көптеген мәліметтер кездеседі. Солардың бірінде Әнәс ибн Сирин «Куфаға келдім. Ол жерде хадис үйренуші төрт мың, ал фақих төрт жүз адамды көрдім», – дейді. Ал, Аффан ибн Муслим «Куфаға келдік. Онда төрт ай тұрдық. Қаласақ осы мезгілде жүз мың хадис жазуға болар еді. Тек қана жазбашалардың тысында ешкімнен хадис қабылдамағандықтан елу мың хадис қана жаздық»[6], – дейді.
Имам Зухри[7] Ирактықтардың ілімін төмен деп санайтын. Оған Куфада төрт мың хадис риуаят еткен бір адамның (Ағмәш) бар екендігі айтылып, ол хадистердің біразы жеткізілді. Ол әлгі хадистердің бәрін зерттегеннен кейін «Уаллахи бұл нағыз ілім. Иракта мұны білетін адам бар деп ойламаппын»[8] деп таңданысын жасыра алмаған екен.
Муаффақ әл-Мәкки Әбу Ханифаның үкім шығаруда риуаят еткен хадисінің төрт мыңды құрағанын, оның екі мыңын ұстазы Хаммадтан, қалған екі мыңын басқа ұстаздарынан алғандығын, ал «Әсәрда»[9] сүйенген дәлелдерін қырық мың хадистен таңдап алғанын жеткізген[10].
Ол дәстүрлі түсініктегі хадис маманы ретінде саналмаса да хадис іліміндегі «жәрх уә тәғдилде»[11] өзіндік орны болғанын «әл-Жәуәхирул-мудия» кітабының авторы «Имам Әбу Ханифа жәрх уә тәғдил мәселесінде сөзі өтетін ғалымдардың бірі. Осы ілімнің мамандары қалайша Имам Ахмад, Бұхари, Ибн Маин, Ибнул-Мәдәни және осы саланың басқа да шейхтарының жәрх уә тәғдилге қатысты көзқарастарын алып, онымен амал етсе, Әбу Ханифаның да көзқарастарын қабылдап, онымен амал еткен. Бұл оның абырой-беделін, ілімінің тереңдігін көрсетеді»[12] деп баяндайды.
Әбу Ханифаның мәзһабын оқығандар оның айтқан жүздеген мәселелері, сахих хадиске сай келетініне көз жеткізе алады. «әл-Қамус»[13] атты еңбектің авторы Мұртаза әз-Забиди Әбу Ханифаның сүйенген және оларды Кутубу ситтаның[14] ғалымдары да дұрыс деп құптаған хадистерін «Уқудул-жауһарил мунифа фи адиллати Әби Ханифа» атты кітабында жинақтап жазған. Егер кейбіреулердің айтып жүргеніндей «Әбу Ханифа тек қана 17 немес 50 немес 150 хадис қана біліп, (олардың айтқанындай) «олардың жартысы қате болса» онда қалайша жүздеген ижтихадтары сахих хадистерге сай келген? Әрине бұлай болуы мүмкін емес. Ол өз заманындағы хадистердің көбін білгендіктен соған қарай мәселелерді шешіп отырған[15].
Жалпы алғанда білімнің қадірін білген, танымал ғалымдардың Әбу Ханифаны дәріптен, хадисшілер секілді тек хадиспен шұғылданып, хадис жинақтамаса да оның барлық айтқан үкім қағидаларының хадис пе Құранға барып тірелетіндігін мойындаған. Тіпті оны хадис ғалымдарының қатарына қосқан[16].
Үлкен мужтәхид, әлемде кең тараған мәзһабтың имамы Әбу Ханифаның хадис риуаятының кең тараған Ирак секілді берекелі аймақта ғұмыр кешіп, одан жырақ қалуы мүмкін емес. Өйткені фиқһтық үкімдердің негізі көбіне хадиске сүйенеді. Қайта керісінше риуаяттың көп тарауына байланысты әр естіген хадисін ала бермеген. Оның хадис риуаятын аз жасауының негізгі себебі өмір сүрген кезеңіндегі Ирактың нағыз хадис шығарудың орталығына айналып кеткендігінен туындап жатты. Ол кезде Ирак елі ислам елдерінің арасындағы төнкеріліс пен түрлі қозғалыстардың орталығы еді. Міне сондықтан жалған хадис айтушыларға Иракта өте ыңғайлы орта туды. Осы себептен Әбу Ханифа хадисті сахих деп қабылдау үшін хадис риуят етушіге қатал шарттар қойды. Тек сенімді, әділдігімен танымал риуятшылардың машһур (көпшілікке мәлім) хадистерін ғана қабылдады. Осылайша Әбу Ханифа хадис зерттеп, оның дұрыстығын қадағалауда хадис ғалымдарынан да асып түсті. Хадисшілердің шарттарына қарай хадис дұрыс болып саналса, Әбу Ханифа үшін ол хадис әлсіз болып қалды[17].
Әбу Ханифаның ілім алған тізбегі атақты табиғиндар арқылы Омар ибн Хаттаб, Али ибн Әбутәліп, Ибн Мәсғуд (р. анһум) секілді ғалым, фақих сахабаларға барып тіреледі. Сондықтан оған хадисті аз білген деп жала жабу орынсыз[18].
Мужтахид-фақиһ Имам Ағзамның хадис риуаят етудегі әдісі мухаддистердікінен өзгеше еді. Хадисшілердің негізгі міндеттері көбіне хадистерді жаттау, өзгелерге жеткізуден тұрғандықтан фиқһқа қатысты мәселелерді егжей-тегжейлі біле бермеген. Олардың арасында мәселелерді қолға алуда айырмашылық байқалады. Бұған Әбу Ханифаның мына сөзі дәлел: «фиқһ саласын білмейтін хадисшінің мысалы дәрілерді жинап алып, қай науқасқа қай дәрінің қолданылатынын білмей, дәрігердің келуін күтетін дәріханашы тәрізді. Осы секілді хадисшілер де фиқһ маманы келіп түсіндірмейінше хадистің мағыналарын толық түсіне алмайды»[19]деген екен. Негізінен ғалымдарды асхабур-рай мен асхабул-хадис деп бөлу хадистерді дәлелге санап-анамаудан емес, араларындағы әдістемелік ерекшеліктерден туындаған құбылыс екенін ерекше айта кеткен жөн.
Әрине Әбу Ханифаға барлық хадистер тегіс келіп жетпегені де жасырын емес. Өз кезегінде мұндай абырой ешқандай имамға бұйырмаған. Бірақ ол хадистердің арасындағы насих пен мансұхты жақсы білгендіктен Пайғамбарымыздың (с.а.с.) өмір баяны мен хадистерді алдыңғы немесе соңғы айтылғандарына қарай отырып, әсіресе Аллаһ елшісінің соңғы кезеңде айтылған хадистерін негізге алған. Әбу Ханифаның бір-біріне қарама-қайшы хадистерді өзара біріктіруден гөрі, соңғы үкімдердің алдыңғыларды жойған деген пікірді ұстануы оның «фиқһтық үкімдердің өмірдің өзгеруіне қарай өзгереді» деген пікірінің нәтижесінен туындаған. Сонымен қатар өзі пәтуа берген мәселеде егер дәлелдігі күшті сахих хадис табылған жағдайда өз көзқарасынан қайтып отырған.[20].
Ендігі кезекте Әбу Ханифаның қияс (салыстыру, онология әдісі) мәселесіне тоқталайық. Қиястың сөздік мағынасы «өлшеу, салыстыру, теңестіру» дегенді білдіреді[21]. Ал фиқһ әдіснамасында Құран аяттары мен хадистерде және ижмада ашық үкімі жоқ бір мәселені, Құран мен хадисте болған бір мәселемен салыстыра отырып, ұқсастығына қарай шешім шығару қияс деп аталады[22].
Әбу Ханифаға көзі тірісінде де «сүннетке қайшы келді» деген жала жабылған. Қайтыс болғаннан кейін де оның дәрежесін төмендету үшін мұны жиі тілге тиек етіп отырғандар да кездесіп жатты. Негізінде Әбу Ханифа хадис бола тұра оны алмай қиясқа себепсіз жүгінбеген. Бұл жайында өзі бір сөзінде: «Біздің, қиясты настан (Құран, хадис және ижма) артық санағандығымызды айтушылар, бізге жала жабуда. Егер наста мәселенің жауабы табылса, қиясқа қандай қажеттілік бар?»– деп, бұл мәселеге қатысты ұстанымын ашық айтқан. Тіпті Имам Ағзам қиясты ең зәру жағдайда ған қолданатындығын тілге тиек етіп: «Біз қатты зәру болғанда ғана қияс жасаймыз. Алдымен біз бір мәселенің шешімін Құраннан, сүннеттен немесе сахабалардың пәтуаларынан іздейміз. Егер бұлардан дәлел таба алмаған жағдайда ғана наста болған мәселеге салыстыра отырып, қияс жасаймыз», –[23] деген.
Имам Ағзам аят-хадистерді терең түсіне білгендіктен, заманның талабына сай Құран мен сүннет және ижмадан дәлелі табылмаған мәселелер көп туындағандықтан, бұл мәселелерге қияс жасауға мәжбүр болған. Өйткені Ислам діні ең соңғы дін, Құран соңғы кітап, Пайғамбарымыз (с.а.с.) соңғы елші, бұдан былай ақыр заманға дейін басқа дін келмейді. Сондықтан Ислам діні, бір-екі ғасырда болған мәселелердің шешімін ғана емес келешекте туындауы мүмкін мәселелердің барлығын қамтыған қайнар көз болуы қажет. Ал адам баласының өмірінде күнделікті туындайтын көптеген мәселелер шыға береді. Жаңадан туындап жатқан мәселелердің жауабын беретін, үкімін айтатын бір қайнар көздің болуы қажеттілік. Ал осындай жаңадан туындаға әрбір мәселеге жауап табу үшін, Құран мен хадистердің мағыналарын толық менгеріп, олардың ішіндегі үкімдердің қандай мақсатпен айтылғандығын біліп, соны жаңадан туындаған мәселелермен салыстыра отырып жауабын табатын қағида – қияс. Әбу Ханифаның негізгі ерекшелігі қиясты белгілі бір қағидаға салып оны жиі қолдануында әрі әлі орын алмаған мәселелерге қатысты сол өлшемдерді іске асыруында. Имам Ағзам осы қияс әдісін өте шебер қолдана білген.
Әбу Ханифа бір жақтан хадиске қойған қатал шартымен хадисшілерден ерекшеленсе екінші жақтан қиясты өте тар шеңберде қолданатын кейбір фиқһшылардан ерекшеленетін. Бір сөзінде Әбу Ханифа «Аллаһтың дініде рәйдан (жеке көзқарас бойынша үкім беру) сақтаныңдар. Сүннетке бағыну – міндет. Кім бұдан бас тартса, адасады», – [24] деген-ді.
Әбу Зәхра «Мынаны, нақты айта аламыз: Әбу Ханифаның мәзһабы ешқашан қиясты хадистен жоғары санаған емес. Тіпті мұсылман фақиһтырының ішінде ешкім қиясты сахих хадистен жоғары қоймаған. Егер бір риуаятты қабылдамаса ол Құранға және діннің негіздерінің біріне қайшы келгендіктен туындаған. Бірақ бұл хадисті тастап, қияспен амал ету деген сөз емес. Бұның себебі нақты бекітілген діни үкімдерге немесе фиқһ әдіснамасының басты ережелеріне сәйкес келмейтін риуаятты алмауда. Өйткені дәлелдігінде аз да болса күмән бар дәлел нақты дәлелге бөгет жасай алмайды. Әуелі үкімі нақты хабар дәлел ретінде негізге алынып, күмәндісі тасталады», –[25] дейді.
Сол секілді өзінен кейін келген кейбір хадисшілердің әлсіз деп санаған хадистерінің өзін Әбу Ханифа қиястан жоғары қойып, кейбір қиястарынан бас тартқандығы да белгілі[26]. Ибн Хазм «Әбу Ханифа сахих хадистерді мойындамау былай тұрсын, мүрсәл мен әлсіз хадистердің өзін қиястан жоғары қойған» деп осы ойды қуаттауда[27]. Міне осы жерден байқағанымыздай Әбу Ханифа ешқашан бет албат хадистерді қабылдамай тастаған емес. Қайта хадис пен сүннетті барлық нәрседен жоғары санап, ерекше құрметтеп, өз ойымен үкім бере-бермегенін нақты көреміз. Осы қияс әдісін сахабалардан бастап барлық мужтахид имамадар қолданған. Сондықтан осы ерекшелігіне бола имамды қатаң сынның астына алудың жөні жоқ.
Тоқсан сөздің тобықтай түйіні, Әбу Ханифа мәзһабында егер бір мәселе жайында бір хадис бар екендігі білінсе, қияс пен ижтихатты дереу қолдана бермеген. Міндетті түрде әуелі хадиске мән берген. Имам Таханәуи жұрттың айтқанындай емес, қайта керісінше Әбу Ханифаның қиясты ең аз қолданған мужтахидтердің бірі екендігін атап өткен[28].
Мәселелерді терең талдаудағы ерекше қабілетіне қарамастан Әбу Ханифаның хадис білімі таяз деудің негізгі себептерінің бірі мәзһаб фанатиктігі, яғни бірбеткейлігінен, өзгелердің оның ижтихад жасау тәсілін дұрыс түсінбегендіктен және бір мәселеге қатысты басқа күшті дәлел табылуына қатысты өзге мәзһабтағылардың хадистерін дәлелдік жағынан әлсіз деп табуы сырт көзге қарағанда хадиске қарама қайшы секілді көрінгендіктен туындап жатты[29]. Әйтпесе жасаған ижтиһадтарына үңілгенде олардың үкімдік сипаттағы жүздеген хадистерге сай екендігін көреміз.
Мужтахид ғалым қандай да бір себеппен сахих хадиспен амал қылмай басқа, одан да әлсіз хадиспен амал қылуы мүмкін. Оның себептері әр алуан болып келеді. Мысалы, хадистің үкімі жойылуы, риуаятшысының күмәнді болуы, хадис арнайы бір жағдайға тән ғана айтылып, жалпыға қатысы болмауы немесе дәлел жағынан одан да күшті хадис табылып, сонымен амал қылуы және т.б. себептер. Екінші бір нақты дәлел тауып онымен амал қылмайтын имам жоқ десек те болады. Тек имам Ағзам ғана емес жалпы фиқһ ғұламалары өздерінің Құран мен машһур хадистерден алынған Исламның жалпы қағидаларына қайшы келген кейбір хадистерге күмәнмен қарап, әлсіз деп санағаны белгілі.
Сондықтан да хадис ілімі мен фиқһ әдіснамасын меңгермей жатып, Пайғамбарымыздың (с.а.с.) өмір баянын, сахабалар өмір сүрген тарихи кезең мен олардың аят пен хадистерді қалай талдап, қалай түсінгенін білмей тұрып, «мынау сахих хадиске қайшы келеді, сондықтан Әбу Ханифаның көзқарасы дұрыс емес» деп асығыс үкім жасау орынсыз һәм негізсіз. Бұл тек қана осы хадис пен фиқһ мәселелерін терең зерттеп, ол жайлы осы уақытқа дейін басқа да ғұламалардың ойларын ой сүзгісінен өткізіп барып жасалатын дүние. Ал ерекше қабілетке ие һәм мужтәһид ғалым екенін ғұламамалар бірауыздан мойындаған тұлға Әбу Ханифаның Исламның әлемге шуақ шашқан сахабалар мен солардың тәлімін алған, нағыз ғылым мен тақуалықты бойларында жинақтаған табиғин мен атбағут-табиғин кезінде өмір сүргенін ескерсек, пікірлері мен ұстанған өлшемдерінің Ислам рухына сай екенін айтуға негіз бар[30].
Әділбаев Алау, PhD докторы,
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университетінің доценті
[1] Хатыб әл-Бағдади, Тарихул-Бағдат, Каир, 1931, 13-т., 368-б.
[2] Әз-Захаби, Манақибу Имам Ағзам Әби Ханифа уә сахибәйхи Әби Юсуф уә Мухаммад ибн әл-Хасан, Ләжнәту ихяил-маарифи ән-Нумания, Бейрут, 3-басылым, 33-б.
[3] Әбу Ханифа, Рисала ила Осман әл-Батти, (Имам Азамын беш есери. Түрік тілін аударған М. Өз,), Стамбул, 1981, 69-б.
[4] Әбу Ханифа Нұғман ибн Сәбит, әл-Алим уәл-Мутааллим (Имам Азамның беш әсері Мұстафа Өз), Стамбул 1981, 27-б.
[5] Ибн Әбдулбәрр, әл-Интиқа, 141-беттен И. Хаккы Үнал, Имам Ебу Ханифенин хадис анлайышы ве ханефи фықһынын хадис методу, Анкара, 1994, 66-67-б.
[6] Рамахурмузи, Мухадисул-фасыл бәйнәр-рауи уәл-уаи, Дәрул-фикр, Бейрут, 1984, 559-560-б.
[7] Хадистерді жинау ісі табысталған кісілердің бірі өз ғасырының танымал ғұламасы және ғылыми ортада үлкен беделге ие Ибн Шихаб әз-Зухри (қ. 124 һ.) еді. Ол ғылымға ерекше берілген жас кезінен-ақ хадистер мен сахабалардан жеткен хабарларды хатқа түсіре бастаған. Ибн Шихаб әз-Зухри Омар ибн Әбдүлазиз (қ. 99 немесе 101 һ.) кезеңінде хадистерді жинағандардың алғашқыларының бірі.
[8] Ибн Әбдулбәрр, әл-Жәмиу бәйянмл илм уә фалиһ уә мә янбағи фи риуаятиһи уә хамлиһи, Бейрут, (жылы көрсетілмеген) 2-т., 150-163-б.
[9] Әбу Ханифаның фиқһ дәрістерінде қолданған хадистерін шәкірттері жинастырған кітап. Кейбір деректерде ол «Китабул-әсәр» деп те аталады.
[10]Нумани, «Китабул-Әсардың кіріспесінде», (аударған: М. Өзшенел), Сакария университеті Илахият факультетінің журналы, 1 нөмір, 1996, 236-б.
[11] Хадис ілімінің бір саласы. «Жәрх» хадис жеткізушінің бойындағы кешіліктерді (есте сақтау қабілетінің нашарлығы, өтірікші, сенімсіздігі, пасықтығы т.б.) анықтаса, «тағдил» рауидің бойындағы жақсы сипаттарын анықтап, сенімділігін дәлелдейтін ілім саласы болып табылады. Осы тақырыпқа қатысты қазақ тілінде кеңірек мәлімет ал үшін қараңыз: Қ. Құрманбаев, Хадис ілімі (тарихы және әдіснамасы), Нұр-Мүбарак баспасы, Алматы, 2010, 147-162-б.
[12] Қурәши, әл-Жауахирулмудия фи табақатил-ханафия, Рияд, 1978, 1-т., 59-б.; Нумани, 27-б.
[13] «Тажул арус мин жауаһирил қамус» деп аталатын еңбегі 40 том болып жарық көрген
[14] Ең танымал алты хадис жинағы: Бухари, Муслим, Тирмизи, Әбу Дауд, ибн Мажа, Насаий
[15] Қадиул-қудат Әбу Муайяд Мұхаммед ибн Махмуд әл-Хауарезми «Жамиғул-Масанид» атты еңбегіне ең танымал ғалымдардың Әбу Ханифадан естіп, жазған 15 мүснадтың арасынан жинақтап бір кітап шығарған. Бұл кітап 800 бет көлемінде Хайдарабадта басылып шыққан. Ғауижи, 169-б.
[16] М. әс-Сыбаий, әс-Суннату уә мәкәнәтуха фи тәшриил исләми, Бейрут, 1985, 477-б.
[17] И. Хаккы Үнал, 59-б.
[18] Әбу Ханифаның хадис іліміндегі орнына қатысты кең мәлімет алу үшін қараңыз: ән-Нумани, М. Абдуррәшид Мәкәнәтул-Имам Әби Ханифа фил-хадис, Бейрут, 1416
[19] әл-муаффақ әл-Мекки, Манақиб, Манақибу Әбу Ханифа, (Кердеридің мәнәқибымен бірге), Дәрул-китабил-араби, Бейрут, 1981,2-т, 91-б.
[20] Ләкнәуий, әр-Рәфу уәт-тәкмил фил-жәрхи уәт-тадил, Бейрут, 1987, 23-б.
[21] Замахшари, Әсәсул-балаға, «Дәрус-садр» баспасы, Бейрут, 1965, 530-б.
[22] З. Шағбан, Шағбан, Усулулфиқһ (түрікше аударған И. К. Дөнмез, Ислам хукук илминин есаслары), ТДУ баспасы, Анкара, 1990,126-б.
[23] Имам Шағрани, Мизанул-Кубра, «Дарул-фикр» баспасы, Бейрут, 1995, 1-т., 15-б.
[24] Шағрани, 1-т., 47-б.
[25] Әбу Зәхра, Әбу Ханифа, хаятуһу уә асруһу, арауһу уә фиқһуһу, Дәрул-фикри әл-араби, Каир, 1997, 289-б.
[26] И. Хаккы Үнал, 69-71-б.
[27] Ибн Хазм, әл-Ихкәм фи усулил-ахкам, Мысыр, һ.1345, 929-б.
[28] Таханәуи, Иғлаус-сунән, Карачи, һ. 1387, 1-т., 11-12-б.
[29] Әбу Ханифаға басқа ғалымдардың қарсы шығып, ол жайлы жағымсыз пікірлердің жайылуының басқа да көптеген себептері үшін қараңыз. Уәһби Сүлеймен Ғауижи, Әбу Ханифа ән-Нұғман, Имамул-әиммәтил-фуқаһа, Дәрул-қалам, Дамаск, 7-басылым, 1993, 203-289-б.
[30] Әбу Ханифаның хадис түсінігіне қатысты жазылған мына еңбектерді атап өтуге болады: З әл-Кәусәри, Фиқһу әһлил-Ирак уә хадисухум, Мәктәбул-матбаатил-Исламия, Бейрут, (жылы көрсетілмеген); М. Әбу Захра, Әбу Ханифа Хаятуһу уә асруһу арауһу уә фиқһуһ, Дарул-фикрил-араби, Каир, 1997; М. Абдуррәшид ән-Нумани, Мәкәнәтул-Имам Әби Ханифа фил-хадис, Бейрут, 1416. Бұл еңбек түрік тіліне аударылған. Қараңыз: М. Абдуррәшид ән-Нұғмани, Имамы Ағзам Ебу Ханифенин хадис илминдеки иери, (ауд. Ә. Иылдырым,), Стамбул, 2004; И. Хаккы Үнал, Имам Ебу Ханифенин хадис анлайышы ве ханефи фықһынын хадис методу, Анкара, 1994. Аталмыш еңбек докторлық диссертаци болғандықтан көбіне осы еңбекті қолданғандығымызды да баса айта кеткен жөн. Түрік тілінде жарық көрген М. Игиттің, Илк дөнем ханефи кайнакларына гөре Ебу Ханифенин усул анлайышында сүннет, атты салмақты, ерте кездердегі қайнар көздерге негізделген еңбекті де атап өткен жөн.
Қазақ тілінде жарық көрген Мырзагелдиев Бейбіттің «Имам Ағзам Әбу Ханифаға айтылған сындар және оған берілген жауаптар» атты кітапшасын айта кеткен жөн. Ол Ә. Сифилдің түрік тілінде жарияланатын Инкишаф журналында 2006 жылы жарияланған «Имам Ебу Ханифе ве хадис илминдеки мевкии» атты мақаласының аудармасы болып табылады. Сонымен қатар Әбу Ханифаның хадис іліміндегі орнына қатысты орыстілінде мәлімет алу үшін қараңыз: Статус Имама Абу Ханифы в Науке «Хадис»
Миләди
Хижри
