– Қайрат Жолдыбайұлы, өткендегі әңгімемізді әрмен қарай сабақтастырсақ. Сопылық жолдың негізгі ұстындары мен тәрбие тәсілдерін түсіндіріп берсеңіз? Сондай-ақ, адам сопылық жолмен жүру үшін нені ескеруі керек?

– Тариқатқа кіріп, рухани жолаушылыққа ілесу үшін ең әуелі мүрид те шариғатты жақсы білуі тиіс. Сопылықтың мақсаты діннің талаптарын жоғары деңгейде орындату болғандықтан, рухани кемелденуді мақсат еткен әрбір мүрид, шәкірт бірінші кезекте шариғат білімімен сусындаған болуы керек.

Әзірет Сұлтан шариғатсыз тариқаттың болмайтындығын, тариқаттың бар мәселесі шариғатсыз шешілмейтідігін, тариқатқа кірудің алғышарты – шариғат білімі екенін айрықша атап көрсеткен:

«Айтпақ үшін тариқаттың ең талаптарын,
Әуел қадам шариғатқа қоймақ керек.
Шариғаттың шешімдерін тауысқан соң,
Содан кейін, сол шешімді қылмақ керек.

Шариғатсыз шешім болмас Тариқатта,
Тариқатсыз шешілмейді Хақиқат та.
Үшбу жолдар айқындалар шариғатта,
Барлығын да шариғаттан білмек керек.

Әбу Бәкір Кердері де өз кезегінде сопылық жолдың ауыр екенін, сопы болу үшін, ең әуелі, көп оқыған ғалым болу қажеттігін қадап айтқан:

«Сопылық жол ауыр жол,
Ұстансаң оны тәуір жол.
Ұстансаң егер сопылық,
Оқығаны көп ғалым бол».

Шариғатты білмеген адам тариқатқа кірсе, орта жолда шатасып, жарты жолда жалығып, аяғында адасып кетуі, шайтанның ермегіне айналуы бек мүмкін.

Тариқат шейхтары өзіне рухани ем қабылдап, ақиқатқа сапар шегуге тас түйін келген мүридтерінің әр қайсысының жеке жағдайына, табиғи мінезіне, бойындағы аурына қарай Алла елшісінің мыңдаған хадистері мен шариғат қағидалары ішінен оған қажетті дәрісін тауып емдеуге тырысады. Міне, осылайша дәруіштің қолынан ұстап, ақиқат межесіне қарай рухани сапарға жол бастайды.

– Сөзіңізден ұққанымыз, сопылық жол, ең әуелі, шариғатты білуге міндеттейді, яғни, шариғатсыз тариқат жоқ. Одан кейінгі маңызды мәселе не? Мәселен, нәпсі тәрбиесі үшін қандай да бір басып өтуі тиіс негізгі сатылары бар ма? Ондай мәселелер тасаууфта жіліктеліп көрсетілген бе?

– Жалпы әр тариқаттың рухани тәрбиеде қолданатын өзіндік ерекшеліктері болуымен қатар, барлығына бірдей ортақ қағида, тәсілдері бар. Соларды аз-кем тарқатып түсіндіріп кетейін.

Алғашқы кезекте рух кемелденуінің, нәпсі тәрбиесінің маңызды тетігі саналатын мына төрт нәрсеге тоқталайық. Бұл төрт нәрсе де ойдан шығарылған бидғат емес. Бұлардың барлығы Құранның қағидаларына сай, Алла елшісінің сүннетінен алынған. Мүрид бұл төртеуін күнделікті өмірінде басты қағида етіп алуы тиіс. Бұлардың біреуі ақсаса, мүридтің рухани кемелденуіне кедергі келтіреді.

– Иә, ол қандай төрт қағида екен?

– Біріншісі, «қиллатут-тағам» – аз тамақ жеу. Екіншісі, «қиллатул-манам» – аз ұйықтау. Үшіншісі, қиллатул-калам» – аз сөйлеу, төртіншісі, «ъузлату ъанил-анаам» – оңашалану.

Бұл аталған төртеуі де Алла елшісінің (с.а.у.) хадистерінде ерекше аталып, өмірінде айрықша көрініс тапқан ұстанымдар.

«Қиллатут-тағаам» – аз тамақ жеу. Тәнге қажет мөлшерде ғана қоректенуге, артық тамақтан бас тартуға қатысты Алла елшісі (с.а.у.): «Адам ұрпағының ең жаман ыдысы – ол тоя тамақ ішкен қарын. Адам баласына денесін көтеріп жүруге қажет азын-аулақ (бірнеше асам) тамақ жеткілікті. Ал міндетті түрде жейтін болса, онда асқазанының үштен бірін – тамаққа, келесі үштен бірін – суға, ал қалған үштен бірін ауаға арнасын», – деген.

Айша (р.а.) анамыз жеткізген бір хадисінде: «Алла елшісі Мәдинаға көшіп келгеннен бақилық болғанға дейін оның (с.а.у.) жанұясы үш күн қатарынан тойып тамақ ішкен емес», – деп қарын тойдыра тамақ ішпеу Алла елшісінің берік сүннеті екендігін білдірген.

Алғашқы мәшһүр сопылардың бірі болған Ибраһим ибн Әдһам: «Кімде-кім асқазанына кіретін тағамды қадағалай алса, өз діндарлығын да қолға алған болады. Асқазанына артық тамақ кіргізбеген адам көркем мінезге иелік етеді. Қарны тоймай жүрген кісі Аллаға асылық қылудан аулақ жүрсе, қарны тоқ кісі бұған жақын жүреді», – деген.

Алла Елшісі (с.а.у.) басқа бір хадисінде: «Үмбетім үшін ең қатты уайымдайтын нәрсе – қарын шығару, артық тамақ жеу, көп ұйқы және түйсік-танымның таяздығы», – деген. Бұл хадисте айтылған кеселдің бәрі артық тамақ жеуден туындайды. Себебі, тән қажетінен артық ас адамды жалқаулыққа, көп ұйқыға мәжбүр етеді. Тіпті, күніне бірнеше мәрте артық ас ішіп, оны қайта-қайта сыртқа шығару шамадан тыс уақытыңды алғандықтан, уақыт ысырабына жол ашады. Мидың сергек әрі дұрыс жұмыс жасауына қажет глюкоза ас қорытуға жұмылдырылғандықтан мидың жұмысы әлсірейді. Сондықтан, тойып ас ішкен адамның көзіне ұйқы тығылып, маужырай бастайды. Үнемі ұйқысы қанбай, ұйысып жүретін болады. Артық ас ішіп, көп ұйықтаған адамның тәні семіреді. Ал тән семірсе, рух азады. Қомағайланған адамның ой-түйсігі асқазан төңірегінен, тамақ жеудің қамынан аспай, парасат-пайымы азаятын болады. Тіпті бара-бара құлқынының құлына айналып, ол нәпсісін емес, нәпсісі оны басқаратын болады. Ондай адамның құлшылыққа құлықсыз, жұмысқа жалқау болатыны да, міне, сондықтан.

Рухани кемелденуге ниет еткен мүридтер жалпы уақытта аз тамақ жеумен қатар дүйсенбі, бейсенбі, әр айдың ортасында үш күн, рәжаб, шағбан айларында т.б нәпіл оразаларын мейлінше көбірек ұстауға тырысады. Тамақ аз ішкен адамның нәпсісі әлсіреп, рухы руханиятқа қанат қағуға дайын күйде болады.

– Демек, адамға «тамақ – арсыздан» тыйылу қажет дейсіз ғой...

– Иә, қазақ осыны білгендіктен де тамақты арсыз деген. Екінші арсыз – ұйқы. Яғни, адамның рухани кемелденуі үшін ұстану қажет екінші қағида – «қиллатул-манам» – аз ұйықтау. Қажеттен тыс көп ұйықтаған адам нәпсімен күреске, құлшылық пен зікірге, ізгі істерге көп уақыт бөлу мүмкіншілігінен айрылады. Ондай адамның рухани жетілуі тежеліп, тіпті мүлдем тоқтап қалады. Кісі өз ұйқысын реттеп, аз ұйықтауға дағдыланбаса, түнгі тәһажжүд намазынан, зікірі мен Раббысына мінәжат етуден, таң намазын жамағатпен оқудан, күн шыққанға дейін Құран оқып, күнделікті дұға-зікірлерін жасаудан мақұрым қалады.

Алланың ризашылығы мен жұмаққа жетуді кепілдендіргендей көп ұйықтау, әрине, ғапылдықтың, бейғамдықтың көрінісі. Сондай-ақ, көп ұйықтаған адамның ақыл-ойы таяз, жаттау қабілеті әлсіз болады. Көп ұйықтау дегенде біз адамның қажетінен артық ұйқыны айтып отырмыз. Көбіне адамдар артық ұйқыға дағдыланып алғандықтан, «бұл мөлшерден аз ұйықтасам ұйқым қанбайды» деп өзі үйренген ұйқы мөлшерін тәнінің қажеттілігі, тынығуының нормасы деп ойлайды. Алайда, ұйқы уақытын реттеп, өзін аз ұйықтауға дағдыландыра алса, мұндай ойдың қате екенін түсінеді.

Ұйқы тән қажеті болғандықтан, түнде құлшылыққа оңай тұру үшін күндіз бір уақыт түске дейін, ол мүмкін болмаса түстен кейін көз іліп алған дұрыс. Мұны «қайлуула» ұйқысы деп атайды. Қайлуула – Алла елшісінің (с.а.у.) сүннеті. Сондай-ақ, құптан намазынан кейін дереу жатқан жақсы. «Алла елшісі құптан алдында ұйықтауды және құптаннан кейін сөйлесуді ұнатпайтын еді» деген хадисі түні бойы теледидардың алдында тесіліп отырып немесе бос әңгіме, пайдасыз іспен уақытын ысырап еткендерге сабақ. Кеш жатқан адамның түнде тұрып, құлшылық жасауы қиын екені, айтпаса да түсінікті.

Үшіншісі, қиллатул-калам» – аз сөйлеу. Адам тілі жүрегінің үні болғаны секілді, нәпсісінің қалауын жеткізетін құрал да бола алады. Адам нәпсісі мақтанды, ұрысты, дұшпандықты, бос әңгімені, өзгені сынауды, атақты, т.б көп жағымсыз нәрсені қалайды, сүйеді, ұнатады, тіпті, үнемі осындай жүрек қарайтатын дүниелерге шақырады да тұрады. Ал тіл – осы нәпсі қалауын сыртқа жеткізетін алғашқы құрал. Ендеше, кемелдікті мұрат еткен мұсылман ең әуелі өз тіліне ие болуды үйреніп, өзін үнсіздікке яки қайырлы сөз айтуға дағдыландыруы қажет.

– «Ойласаң, мың бір пәле тілден туған» деп Шал ақын айтқандай кемелдіктің үшінші кілті тілді буу дейсіз ғой.

– Иә, «он пәленің тоғызы – тілден» дегендей, тілге ие болу рухани шыңдалуға бастар баспалдақ. Ал тілге ие болудың алғашқы сатысы өзін үнсіздікке дағдыландырудан басталады. Содан кейін бара-бара шариғат безбенінен өткен сөзді ғана айтуды үйренеді. Ал кімде-кім үнсіздікке дағдылана алмаса, онда сөйлемей тұрып айтар сөзін өлшеп, сүзгіштен өткізіп алуды да үйрене алмақ емес. Сондай-ақ, кісі қайырлы сөз айтуы мүмкін, алайда уақыты мен жағдайды ескермегендіктен тыңдаушылар тарапынан қабылданбауы, тіпті реніштерін тудырып, кері әсер етуі әбден мүмкін. Мысалы, Алланың қаһарын, ашуын, тозақты ескерту, әрине, жақсы нәрсе. Бірақ мұны қуанышты бөлісіп отырған кезде дастархан басында айту хикметке теріс болмақ. Өйткені, бұл әдепке қайшы. Сондықтан, хикметті сөз айтуды үйренбеген адамның үнсіз қалуы, әлбетте, қайырлы.

Алла Тағала Құран Кәрімде: «Уа иман келтіргендер Алланың бұйрықтарын орындап, тыйымдарынан тыйылу арқылы тақуалыққа ұмтылыңдар әрі айтар сөздеріңді түзеңдер! Сонда Алла да сендердің амалдарыңды дұрыстап, күнәларыңды кешіреді», – деген («Ахзаб» сүресі, 71-аят). Пайғамбарымыздың хадисінде: «Құлдың жүрегі түзелмейінше, иманы түзелмек емес. Ал тілі түзелмейінше, жүрегі түзелмейді», – деген (Мұснад Ахмад ибн Ханбал).

Сондай-ақ, тағы бір хадисінде Ардақты Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Кімде-кім Аллаға және ақырет күніне иман келтірген болса, онда қайырлы сөз айтсын яки үндемесін», – деп мұсылманның аузынан тек қайырлы, пайдалы сөз шығуы керектігін ескерткен. Өсек, өтірік, ғайбатты былай қойғанда мұсылман баласы қысыр сөз, мылжың әңгімеден өзін аулақ ұстайды. Өзіне мүлдем қатысы жоқ дүниелермен айналыспайды әрі оларды білуге құмартпайды. Алла елшісі (с.а.у.) бір хадисінде: «Кісінің діндарлығының көрінісі – өзіне қатысы жоқ нәрселерді тәрк етуі», – деген.

Абдуллаһ ибн Омардан риуаят етілген хадисте: «Алланы зікір етуден өзге сөзді азайтыңдар. Өйткені, ондай сөздер жүректі қатайтады. Ал Алладан ең алыс адамдар – олар жүрегі қатайғандар», –делінеді. Ал Омар ибнул-Хаттаб: «Кімнің сөзі көп болса, қателесуі де сондай көп болады, ал кімнің қателесуі көп болса, күнәсі де көп болады. Ал кімнің күнәсі көп болса, ондай адам тозаққа лайығырақ болады», – деп орынсыз көп сөйлеудің түптің түбінде сүрінуге әкеп соқтыратындығын, қысыр әңгіме кісіні құзға құлатып, күнәға себеп болуы мүмкін екендігін ескерткен. Алла елшісі тағы бір хадисінде: «Саған бүкіл жақсылыққа иелік ететін нәрсені көрсетейін бе? Мынаны тый!» – деп тілін көрсетті».

Рас кейде адам аптап ыстықта ұстаған оразасының, түн ұйқысын төрт бөліп жасаған құлшылығының сауабын тәрбиесіз тілі арқылы оп-оңай жойып жіберіп жатады. Өз тіліне бақылауды жоғалтқан адам сөйлеген сөзінде бірде артық, енді бірде кем кетеді де қайсыбір адамның көңіліне кірбің салса, енді біреуінің жүрегін жаралайды. Аңдамай ғайбат айтып, байқамай сөз тасиды. Сөйлеуге үйренген тілі бос әңгімеге дағдыланып, нәпсісі үнемі қысыр сөзге, мүлдем қатысы жоқ дүниелерге құмар болады да тұрады. Бос басқосу, жел сөзге уақытын ысырап еткен мұндай жандардың рухани кемелденуі былай тұрсын, күннен күнге кері кетіп, түбінде құрдымға құлайды. Сондықтан, рухани кемелденуді мұрат еткен мүрид әрдайым әрбір сөйлеген сөзін жүрек сүзгішінен өткізіп барып қана айтады. Мүридтің сөзі – әрдайым хикмет, үнсіздігі пікір болуы ләзім. Сонда ғана ол рухани шыңдарды бағындырып, кемелдене түседі.

Алла елшісі (с.а.у.) қабірдің жанынан өтіп бара жатып, онда азаптанып жатқан екі адамның жағдайын айтқаннан кейін: «Жүректеріңнің құбылуы және артық сөздерің болмағанда, мен естіген нәрсені сендер де естір едіңдер», (Мұснад Ахмад ибн Ханбал) – деп кісінің тілі арқылы азапқа душар болатындығын, ал керісінше тіліне ие болған кезде көп адамға көмескі қабір әлемінде болып жатқан нәрселерді естуі мүмкін екендігін айтқан.

Төртіншісі, «ъузлату ъанил-анаам» – оңашалану. Мұсылман жалпы уақытта жамағатпен, көпшіліктің ортасында, елмен бірге болуға тиіс. Бұл міне мұсылманның өміріндегі негізгі қағида, тайқымайтын өлшем. Сондықтан, Алла елшісі (с.а.у.):

«Адамдармен араласып, олардың қиындықтарына сабыр еткен мүмін – адамдардан жырақ жүретін әрі олардың көрсетер қиындығына сабыр ете алмайтын адамнан әлде қайда қайырлы» – деген. Яғни, «халықтың ішінде жүріп Хақпен бірге болуы» ләзім. Әрине, өзіне кері әсер ететін жүрісі қисық жолдастардан, пасық адамдардан аулақ жүру қажет. Тек оларды тура жолға салып, дұрыс бағыт беру үшін ғана бірге жүруге, олардан әсерлену емес, керісінше өздеріне оң әсер ету үшін кей уақытта жандарынан табылуға болады.

Сонымен қатар, кейде белгілі бір уақыт көпшіліктен жырақтанып, оңашаланғанның да нәпсі тәрбиесіне, рухани кемелденуге өзіндік оң әсері бар. Бұл оңашалану баста айтқанымыздай үнемі емес, қажетіне қарай кей уақыттарда ғана болуға тиіс. Оңашалануды сопылықта «хилуат» (оңашалану), «чилехана» (қырықтық) деп те атайды. Мұны жалғыз жасауға да болатыны секілді, мұршидтің жетекшілігінде өзі сияқты бірнеше мүридтермен де бірге жасауға болады.

Кісі күнделікті өмірде орындай алмай жүрген түнгі тәһажжүд намазы, сәресіндегі «истиғфар», дұға-зікірлер секілді кейбір құлшылық түрлерін осы кезде толық орындап бойын үйретеді, табиғатына айналдырып әбден дағдыланады. Жоғарыда айтылған «қиллатут-тағам», «қиллатул-манам», «қиллатул-кәламды» да осы кезеңдерде жүзеге асырып, бойын үйретеді. Әдетте күнделікті мазасыз тіршіліктің, жалт-жұлт еткен дүниенің сән-салтанатынан, айқай-шуынан шығып, оңаша қалған сәтте кісі терең ойға батып, құлшылыққа беріліп ерекше рухани күйге бөленеді. Өйткені, былайғы уақытта адам нәпсісін қытықтап, шәһуатын оятатан, рухани кемелденінуге кедергі келтіретін дүниелер өте көп болады.

«Оңашалану» – мүридтің барлық дүниелік қатынастан мүмкіндігінше қол үзіп, күнәсына тәубе етіп, мейлінше рухани тазаратын, нәпсісін тыйып, көзін, тілін, құлағын харамнан сақтауға көмектесетін, нәпсісіне қиын соғатын құлшылық түрлеріне бойын дағдыландыратын, жүрегін шабыттандырып, рухын шалқытатын, көкірек көзінің ашылуына ықпал жасайтын арнайы «лагерь» деуге де болады.

Мұндай оңашаланудың үлгісі ретінде Алла елшісінің өзіне әлі уахи түспей тұрып Хира үңгіріне барып, айлар бойы оңашаланып, өзін тек ғибадатқа бергендігін негізге алуға болады. Кейбіреулер Алла елшісінің үңгірде оңашалануы уахи түспей тұрып жүзеге асқандығын, сондықтан оның дәлелге жарамайтындығын алға тартады. Рас, Алла елшісінің (с.а.у.) үңгірге барып оңашалануы Жебірейіл періште арқылы өзіне алғашқы уахи түспей тұрып болған. Әйтсе де, Хақ Расулінің (с.а.у.) оңашалануы уахидың алғашқы сатысы садық (шынайы) түстерді көре бастағаннан кейінгі уақытта жүзеге асқан. Айша анамыздан риуаят етілген Бұхаридегі хадисте Алла Тағала ардақты пайғамбарымыздың жүрегіне оңашалануды ұнаттарып, көкірегіне арнайы салғандығы анық айтылады. Сөйтіп тікелей Жебірейіл періштеден уахиды қабылдап алуға Алла елшісінің (с.а.у.) руханиятын дайындады.

Сондай-ақ әз Пайғамбарымыздың (с.а.у.) рамазан айының соңғы он күніндегі, тіпті кейбір жылдары жиырма күн бойы мешіттен шықпай, барлық дүниелік қатынастардан қол үзіп, құлшылыққа қатты берілетін «иғтикафты» дәлел ретінде келтіруге болады. Мына замандағы адам рухын кірлететін, нәпсімен күреске кедергі келтіретін күнделікті өмірде кездесетін факторлардың көптігін ескерсек, мұндай «оңашаланудың» аса қажеттілігі, айтпаса да, түсінікті. «Оңашаланудың» уақыт мөлшері кісінің мүмкіншілігі мен қажетіне қарай өзгеріп отырады.

Десек те, сопылық тариқаттарда оңашалануға көбіне қырық күн таңдалған. Қырық күндік арнайы оңашалануға арабша «арбаъин», парсыша «чиле» (қырық) делінеді. Әсілінде кісінің бойындағы жағымсыз бір әдетін тастап, екінші бір жақсы әдетке үйреніп, оны өзінің айнымас табиғатына айналдыруына кем дегенде қырық күндік ыждаһат, тынымсыз күрес қажет. Қырық күннің маңыздылығын сопылар мынандай хадистер мен Құран аятынан алған:

Алла елшісі (с.а.у.) былай дейді: «Кімде-кім қырық күн барлық намазды алғашқы тәкбіріне үлгеріп жамағатпен оқитын болса, екі нәрседен аман болатындығына кепілдік жазылады. Біріншісі, тозақтан, екіншісі, екіжүзділіктен аман болады» (Әт-Тирмизи, Тәрбиятинар-рухия, 130). Тағы бір хадисте: «Кімде-кім қырық түн намазының алғашқы рәкатына үлгеріп құптанды жамағатпен оқитын болса, Алла Тағала оған оттан азат болуды жазады». Басқа бір хадисте: «Кімде-кім қырық күн Алла разылығы үшін ықыласпен амал ететін болса, жүрегінен тіліне хикмет бұлағы тасиды» делінеді.

Сондай-ақ, «Ағраф» сүресінде: «(Ғибадат, ораза ұстаумен өткізген) отыз түннен кейін (Тәуратты тапсыру үшін) Мұсамен уәделескен едік. Сосын оған тағы да он күнді қостық. Осылайша Раббысының оған (ғибадат жасау үшін) бөлген уақыты қырық түнмен тәмамдалды» («Ағраф» сүресі, 142-аят) – делінген аятты да мысал ретінде келтіруге болады. Аятта Мұса пайғамбардың Раббысымен сөйлесуі әрі Тәуратты қабыл алуы үшін қырық күн бойы ораза ұстап, құлшылық жасауға бұйырылғандығы баяндалған. Байқағанымыздай аятта түнгі ғибадаттың маңыздылығын білдіру үшін қырық күн емес, «қырық түн» делінген.

Имам Шафиғи «хилуат» жайлы: «Кімде-кім Алла Тағала оның жүрегін ашып, ғылыммен рызықтандыруын қаласа, онда «хилуатқа» кірсін, яғни, оңашалансын және аз тамақ ішіп, жетесіздермен және кейбір ынсабы жоқ, әдебі төмен ғалымдармен араласуды доғарсын».

Имам әл-Ғазали: «Хилуаттың пайдасы шаш етектен. Мысалы, кісінің қолын байлайтын артық жұмыстардан сақтайды, құлағың мен тіліңді тыйады. Құлақ пен тіл жүрекке ашылған өзен. Жүрек – сезім мүшелерінен құйылып жатқан жаман әрі лас су жиналатын қауызға ұқсайды. Хилуаттағы күрестің мақсаты – жүректі сол лай судан, пайда болған балшықтан тазартып, жүрек қауызының өз бұлағының көзін ашу. Ал енді жүрекке ағып, төгіліп жатқан лай суды тоқтатпай тұрып, оның бұрыннан жиналып қалған ескі лай суын қалай тазартуға болады?! Тіл мен құлақтан үздіксіз лас өзен ағып тұрса, бұл қалай жүзеге аспақ?! Ендеше сезім мүшелерінің зәрулік мөлшерінен тыс жұмысын қатаң қадағалауға алу қажет. Ал бұл тек «хилуатпен» яғни, оңашаланумен ғана жүзеге асады».

(жалғасы бар)

Келесі сұхбаттардан оқитындарыңыз:

– Зікір салу шариғатта бар ма?.

– Пірге қол беруді қалай түсінеміз?

– Нәпсінің дәрежелері қандай?

– «Әулие» деп кімді айтамыз?

– Әулиелердің кереметі.

– Қайрат Жолдыбайұлының өзі қай тариқатта?

Сұхбаттасқан Салтан САЙРАНҰЛЫ