Осы мақалада біз дін тіректерінің кейбір мәселелерді түсіндіруге тырысамыз. Оларды тіпті өте зерек адамдар мен ілімге ұмтылған студенттердің өзі де түсіне алмай жүр және де олардың қолынан келетіні бір-ақ іс, ол осы Мәселелерді айналып өтулері. Ал енді бұл мәселені осы күінде тастауға болмайды, себебі ол дін негіздерінен болған іс және де бұл істе білімсіздікпен қателесуіміз бізді ақтамайды. Білімді адамдар арасында осы тақырыпқа сөз қозғасың: “Мен білмеймін”- деп жауап береді. Әрине “Мен білмеймін”- деп жауап берудің өзі ілімнің жартысы деп айтқан, дегенмен бұл сөз, дәл осы мәселелерге қатысы жоқ. Ей, мұсылман бауырым, мына нәрсені білгенің жөн!

Қазіргі таңда адамдар арасында дін негіздерін танудағы надандықтың кеңінен жайылуы үлкен қасірет. Дін негідерін халыққа үйретуі үшін ғалым сол халықтың қалың ішінде жүріп, сол ісінде Пайғамбарлар сияқты басына түскен барлық қиыншылықтарды сабырлықпен өткеруі керек. Және осы жолды имамдарымыз да ұстануы керек, себебі Пайғамбарлардың орынбасарлары емес пе? Ал Пайғамбарлар өздерінен кейін ілімнен басқа мирас қалдырмады. Ал енді кімде-кім өзін “ Пайғамбарлардың мирасқорынанмын”-деп есептесе, ол мойынына жүктелген ілімді жеткізу (таблиғ ) міндетін өтеуі керек. Адамдар ғалымдарың өз істерімен айналасып жүргенін көргенінде өздерін ғалым деп жүрген надандарға жүгіне бастады. Осы жалған ғалымдар халықты күнделікті тіршілігінде адастыра бастады және адамдар сол есерлерге ілесті. Әрбір ілім иесіне адамдардың сенім (ақида) және шариғат мәселелерінде көздерін ашу міндет, тіпті Аллаһ Тағала ол халықтын разы болмайынша. Осы шағын еңбегімізді “ Ұқсамау мен ұқсату арасындағы үлкен айырмашылық “- деп атадық, себебі кәзіргі таңда халық осы екі ұғымды біріктіре бастады. Бәрімізге мәлім болғандай дін негізі күшті болмаса және ол Құдайды бір деп танып, (тахидқа) сүйенбесе мықты бола алмады. Қарапайым халық арасында Ахли-Сунна сенімдері Жайында теріс пікірлер жайылып кетті.Біз осы еңбегімізде Хақ сенімдермен адасушы топтардың сенімдерін салыстыра отырып қайсы дұрыс, қайсы бұрыс екенін анықтамақшымыз.

Мұсылмандар ішіндегі антропоморфизм (бір нәрсені адамның сипаттарымен сипаттап Құдай деп тану).

Ибн Хазм Әл-Андалуси “Әл-Фисал” кітабында: “Таурат кітабының алғашқы нұсқалары барлық раввиндерде( еврей дін қызметкелері)бірдей болған және онда ешбір айырмашылықтары болмаған. Дәл осындай жағдай яхудилердің екінші тұтқындалуларына дейін жалғасты, оларды екінші рет тұтқындағаннан кейін Тауратта мынадай сөздер пайда болды: ” Аллаһ Тағала : ” Біз адамзатты өз бейнемізге ұқсатып жараттық”-деп айтты . Егер осы жерде тек қана” бейнемізде” деп айтылғанда онда тұрған бір қорқыныш болмас еді және де оның мағынасы дұрыс болар еді,себебі бұл сөз Аллаһтың осы бейнені жаратқанын білдіруші еді. Біз: “ Бұл Аллаһтың ісі” – деген сөзді айтамыз ғой , демек “Аллаһтың бейнесі” дегенді , ол бейнені Аллаһ жаратқан деп түсінеміз. Бірақ “өзіне ұқсатып” деген сөз қосылған соң оның мағынасын біз жоғары дағыдай түсіне алмаймыз, себебі бұл сөз Адам (оған Аллаһтың сәлемі болсын) Аллаһқа ұқсас дегенді білдіреді, әрине бұл істің болуы мүмкін емес және ақылға сыймайды, Аллаһ бұндай кемшіліктерден пәк, Оның бір нәрсеге ұқсауы Және бір нәрсенің Оған ұқсауы мүмкін емес. Бұл өте маңызды сөз,себебі яхудилер: ”Аллаһ бізге ұқсайды” деп айтып ұқсатушылардан ( мушаббих) болды. Жәнеде Ибн Хазм бұл істі Кітапта (Құран), ақылда қайтарғанын айтады. Мұсылманға олай ойлауға болмайды. Адасушы топтарды Зерттеумен айналасатын ғалымдар осы ұқсату ісі яхудилерден жеткен деп айтады. Яхудилердің өздері негізгі екі топқа бөлінеді, олар: ұқсатушылар мен қадарилер. Ғұлама Әбу Музаффар Әл Исфарони: ”Әт Табсиру фид дин” кітабында: ”Олар(яхудилер) ұқсатудың (ташбихтың) қайнар көзі. Және Исламда осы сөздерді айтушылардың бірі солардың жолына ілесті”-деді. Міне Исламдағы ұқсатушылар кімнің соныңа ілескендері естерінде болсын!

Дұрыс әдістен ауытқу

Мұсылмандар Сахабалардың жолынан алыстаған сайын және Олармен Пайғамбарлық нұрының арасын уақыт алыстатқан Сайын Ислам үмметінде бүлікпен күмәндәр көбейе түсті. Кейбір надандар Раббыларын адамға ұқсас деп таныды. Оның себебі Халифат құрамына көптеген өзге ұлт және олардың өкілдері кірді мажуси (зароастризм), брахман буддизм), индуистер сияқты және яхудилер мен масихилер халифат істеріне араласа бастады,сөйтіп мұсылмандардың ой-пікірлеріне әсерін тигізді. Аһлул – Хадис (Хадис ғалымдары) имамдары осы жағ дайды көріп Аһли-Суннаның(Пайғамбардың жолына ерушілер) муташабиһ ( уқсату) аяттары мен хадистерге дұрыс сеніп, түсіну жолын түзіп шықты. Имам Ахмад Ханбал , имам Дауд Әли Әл-Асбахан және де басқа имамдарға (қатысты сөздерге) келсек Олар Малик Ибн Аббас сияқты сәләф ( алғашқы ғалымдар ) Ғалымдарының жолын ұстанды. Олар қауыпсіз жолмен жүрді және: ”Біз Құран мен Сүннетте келген барлық нәрсеге сенеміз және тауил ( астарлы мағына ) жасамаймыз. Сонымен қатар біз Аллаһ Тағала еш нәрсеге ұқсамайды да, еш нәрсе Аллаһқа ұқсамайды деп сенеміз. Және Аллаһ барлық елестетіп, ойға келтіре алатын нәрселерді жаратқан Ұлы Жаратушы деп сенеміз”-деді. Ал имам Шахристанидің айтқаны мынау: ” Олар ташбихтан соншалықты қорықты, тіпті мына сөзді айтты: Кімде-кім” Мен оны Өзімнің екі қолыммен жараттым”-деген сөзді оқып қолын қимылдатса, немесе ”Момынның журегі Рахымдының саусақтарының арасында” – деген хадисті оқып саусақтарын қимылдатса оның қолын шауып, саусақтарын жұлып тастау керек”- деген. Олар және мына сөзді айтты: ”Біз осы аяттарды түсіндіріп, олардың мағыналарына терең кірмеуімізге екі себеп бар. Олар: Біріншіден: бұл істен бізді Құран қайтарды, ”Ол Аллаһ саған Құранды түсірді. Оның ашық мағыналы аяттары бар. Солар Кітаптың негізгі іргетасы. Екінші ұқсас ұғымды аяттар бар. Ал жүректерінде қыңырлық болғандар, бұзақылық іздеп, ұқсас мағыналы аяттардың ұғымын іздестіріп соңына түседі. Оның Ұғымын Аллаһ қана біледі. Сондай –ақ ғылымда озат болғандар: “Бұған сендік. Барлығы Раббымыздың қасынан”- дейді. Бұны Ақыл иелері ғана түсінеді”.(Әл-Имран, 7 аят ) Осы себепті біз тәуилден сақтанамыз.

Екіншіден:Тәуил – деген бұл пікір,ойға (зонн )сүйенген пікір. Ал Аллаһ жайында (хақында ) ойға сүйеніп сөйлеуге болмайды. Егер біреу ол аятты түсіндірем деп Аллаһтың аятқа жасырған мағынасына қарсы келсе адасуы мүмкін. Сол себепті біз ”Осының бәрі Раббымыздан” – дейміз, нағыз білімі барлар айтқандай. Біз осының бәрін қабыл алып иман келтірдік және ол істі Аллаһқа тапсырдық. Және бұл іс бізге жүктелмеген, себебі бұл иманның бөліктерінен емес – деді.??????

Және де Шахристани : “Кейбір ( сәләфтар )бұл істе соншалық сақтық танытты, олар”әл-уәжһ”,”әл-ияд”,” әл-истәуә” сияқты сөздерді парсы тіліне аудармады. Ол сөздерді сол күйінде ( демек арбша) қолданды. Міне осы жол нағыз қауіпсіз жол,бұл ташбихтың (ұқсату) ізі де, белгісі де, аздаған көрінісі де жоқ. Осы ұстанымның ұқыптылығына қараңызшы, бұл сәләфтардың ( алғашқы ғалымдар ) осы істе қателісіп қалмау үшін өте қатты сақтық танытулары болып табылады. Осы айтылып жатқан сөздерді сәләф – имамдардың өздері қуаттайды, мысалы Имам Ахмадтың сөзін келтірсек: ” Біз оларға ( аяттар мен хадистер ) сенеміз және иман келтіреміз, бірақ оларға мағына бермейміз де, бейнелемейміз”.

Және хафиз Тирмизи “Сунан” кітабында: ”Осы мәселеде имамдардың және Суфьян Әс-Сәури, Малик ибн Анас, Ибн Әл-Мубарак, Ибн Уйейна, Уәкиғ сияқты білімі бар адамдардың мазхабы мынаған Сүйенген, олар осының бәрін келтіріп барып былай айтар еді: ”Бұл хадистер риуаят етіледі( жеткізіледі) және біз оларға иман келтіреміз де қалай деп сұрамаймыз”. Міне ахлул- Хадистің ұстанған жолы осы. Хадисте келген сөзді сол күйінде қабылдап, оған иман келтіру және мағынасына терең кірмеу (туфассир), оны елестетпей және қалай демеу. Ілім иелерінің жолы осы”. Сәләф салихиндердің ( алғашқы үш ғасыр ғалымдары ) мазһабы осы, яғни мағынасын бір Аллаһқа тапсырып оны қазбаламау. Осы әдіс Аллаһтың ”қолы” бар мүше ретінде, “истауа” отыру, “нузуль” орын ауыстыру әдісімен салыстыруға келе ме? Сол сияқты басқа да адасуға түсушілердің бұл ұстанымдары “ Қалай келсе соған иман келтірдік, мағынасына кірмейміз” – деген сәләфтардың ұстанымы ма? Аллаһты жаратылыстардың сипатымен сипаттушылар мен муташабиһ( ұқсау) аяттарының мағынасын Аллаһқа тапсырып, Оны жаратылыстарына ұқсатпай иман келтірушілердің арасында қандай да бір ұқсастық бар ма? Ондай адамдардың сәләфтардың жолын ұстанамыз деулерінде ешбір негіз жоқ! Бұл дегеніңіз тек қана қарапайым халықты көркем сөзбен алдау әрекеттері. Олар өздерінің не айтып жүргендерін де білмейді, білімсіз пәтуә шығарып елді адастыруда. Олар тура жолдан адасушылар. Төменде олардың жағдайларын толығырақ айтып өтеміз, әсіресе осы заманымыздағы адасушыларға тоқталамыз, Инша Аллаһ. Енді біз «Сәләфтардың» осы мәселедегі ұстанымдарын кеңірек баяндауға тырысамыз және олардың мушаббиһ емес екендігін, Аллаһқа тарап, шекара, қимыл, орын бекітпегендігін айтамыз.

Ибн Джахбал есімімен танылған шейх алляма Шихабудин Әл – Халяби былай деп жады: «Сәләфтардың мәзһабы Аллаһты бір деп білу және жаратылыстарға ұқсатпауға негізделген, ал бұл дегеніміз тәджсим де (дене деп білу) ташбих та (ұқсату) емес. Жексұрын жаңалықтарды ұстанушылар өздерін сәләфтардың мәзһабындамыз дейді. Қалайша сәләфтарды Аллаһ Тағаланы жаратылыстарға ұқсатты деп, жиіркенішті жаңалықтар енгізілгенде үндемеді деп айтамыз? Аллаһ Тағала айтпады ма: «Жалғанды ақиқат демеңдер» – деп. (Бақара сүресі, 42-аят) және Аллаһ Тағала тағы бір аятында былай дейді: «Сол уақытта Аллаһ Тағала Кітап берілгендерден «Әлбетте оны адамдарға түсіндіріңдер, жасырмаңдар» деп, сенім алған. Дегенмен олар оны арт жақтарына тастады. Әрі олар оны аз бір бағаға айырбастап алды. Сонда олар нендей жаман нәрсе сатып алды». (Әли ғимран сүресі 187 аят).

Имам Абу Жағфар Ат Тахауи «Ақидасында» айтады: «Ақиқатында Аллаһ Жалғыз, Оның серігі жоқ, Оған ұқсас ешнәрсе жоқ, Одан күшті зат жоқ, одан басқа Тәңір жоқ. Ол басталусыз және аяқталусыз мәңгі зат. Ол ешқашан жоқ болмайды және Оның тіршілігі ешқашан аяқталмайды. Оның қалауынсыз ешнәрсе болмайды. Оны ешбір ақыл, ой қамти алмайды, Оны ешбір ұғым ұға алмайды, Ол ешбір жаратылысқа ұқсамаған».

Ей адамдар, осы ұлық ғалымдардың сөздеріне қарап өздеріңнен сұраңдаршы, олар Аллаһ Тағаланы белгілі бір бейнемен белгіледі ме?

Олар Аллаһты үлкен немесе кішірек бір дене деп таныды ма ? олар Аллаһты базар аралап жүреді, біз сияқты немесе адамға ұқсас, бірақ одан алдеқайда үлкен деп мушаббихтер айтып айтып жүргендей айтты ма ? Әлде олар Аллаһтың денесі Аршыға тиіп тұр ,немесе Аллаһ пен Аршының арасында саңылау бар деді ме? Әлде олар Аллаһ бір орын алып тұр, Оған пенде басқа бір нәрсеге жақындайтындай жақындай алады немесе пенде Раббысына нұсқай алады деді ме?

Мұсылмандар, міндетті түрде өздеріңді сараптаудан өткізіңдер! Жүректеріңдегі Аллаһ Тағалаға (хаққысына) қатысты нәрсені сараптап көріңдер. Жәнеде мағынасын ұқпастан айтып олардың сөздеріне иланбаңдар.

Жүректеріңе үңіліңдер! Сендер Аллаһ Тағаланы затында болсын, сипатында болсын немесе ісінде болсын бір нәрсеге ұқсатасыңдар ма? Егер солай болған болса ол жеккөрінішті сенімдерді тастаңдар, Раббыларыңның кешіріміне ұмтылыңдар.

Аллаһ Тағала айтқанындай : “ Оған ұқсаған ешнәрсе жоқ, Ол көруші, Естуші.” Сендердің “Біз сәләфпіз және сәләфтерге ілестік ”- деген құр сөздерің сендерді құтқарады деп ойламаңдар, себебі сәләфтарда мұндай жеккөрінішті сенім болмады және олар Жаратушыларын ешнәрсеге ұқсатпады. Және де алғашқы ғасырлардың мұсылмандары: «Ислам ғалымдарының көбісі адасқан» деп сендер айтқандай куәлік етпеген.

Ислам ғұламалары: хафиздер, фиқих, тәмпсір, араб тілі ғалымдары, олар адасушылар болғаны ма? Сонда сендердің кішкене ғана бір топтарың Аһли сунна болғаны ма? Осындай ұлық ғұламалардың алдында сендердің ілімдерің не тұрады. Сендердің тақуалықтарың мен шыншылдықтарың қайда? Аллаһ Тағала рахым етіп қойған кейбір фиқих мәселелеріндегі әр түрлі көзқарастарды сендер бүлік шығару үшін пайдаланғаннан басқа Ислам үшін не істедіңдер? Сендер дін негіздерін менсінбестен муташаббихтер мен мужассимдердің сөздерін өздеріңе негіз етіп алдыңдар. Сендер өздеріңді (Тозақтан) құтылдық деп ойлайсыңдар ма? Аллаһтың атымен ант етемін, осылай ойлағандар және өзін ешбір себепсіз бірдеңеге дримын деп жүргендердің әрбірі надан. Ұқсамау, ұқсату мен мойындамаудың ортасында Әбу Жағфар Ат Тахауй: «Кімде кім Аллаһ Тағаланың сипаттарын мойындамаса және одан сақтанбаса немесе Аллаһты бір нәрсеге ұқсатса, ол адам адасып, Аллаһтың ұлықтығын түсіне алмаған пенде. Себебі, Раббымыз Жалғыздық және мүлдем ешнәрсеге ұқсамау сипаттарымен сипатталып, ешбір нәрсе Оған ешқандай мүлдем ұқсамаған деп сипатталады. Аллаһ қандай болмасын шектелуден пәк, Ол белгілі бір шекарада болудан, бөлшектерден құралудан, қол, аяқ сияқты немесе басқада мүшелерден пәк зат. Ол жаратылыстар сияқты алты тараптың бірінде емес».

Осындағы әрбір сөзде пайда бар. Бұл сөздер жаттауға әбден лайық. Ақидатул Тақауия Ислам әлемінің барлығына әйгілі. Онда жазылғанның бәрі хақ екніне және осы Аһли Сунна ақидасы екеніне барлығы келісті. Жоғарыда келтірілгенүзіндіден Құран мен Сүннетте елген нәрсеге қарсы келуге болмайтынын түсінеміз. Мысалы , «Естуші» деген сипат айтылса адамдар құлақ арқылы миға жетуін елестетеді. Бұл есту сөзінің нақты мағынасы. Бірақ бұл сөз қандай да бір кемшілікті білдіреді деп мойындамай қоюға болмайды. Біз, жай ғана Аллаһ осы сөзбен сипатталған дейміз, бірақ, Аллаһ Тағалада құлақ бар деп немесе Аллаһтың естуге арналған бір мүшесі бар, Ол сол мүше арқылы естиді деп сенбейміз. Аллаһтың естуі адамның естуіндей демейміз. Бұл жердегі мағына Аллаһ Тағаланың ұлықтығына лайық есту сипатымен сипаттап, Оны барлық кемшіліктерден пәктеуіміз. Бұл бір ғана мағына беретін сөзге қатысты мәселе, ал енді сөздің бірнеше мағынасы болса, онда біз сол мағыналардан Аллаһтың ұлықтығына ең лайықты мағынаны таңдап, лайықты болмаған мағыналардан бас тартуымыз керек. Ал енді осы істі «Тәуил» деп атайды.

Ташбихке келер болсақ біз оны да мойындауымыз керек. Аллаһ Тағала өзіне тән сипаттармен сипатталған, оның сипаттары жаратылыс сипаттарына ұқсамайды. Бұл, ташбихке (ұқсату) қарсы тұрудың негзгі шарты. Раббымыз барлық кемшілік, өзгерулерден пәк. Қол, аяқты бар деу бөлшектердің бар екндігін білдіреді, ал бұл дегеніміз кемшілік, себебі бұл нәрсе осы бөлшектерді құрашы біреуге нұсқайды. Бір мақсатқа жету үшін мүшелерін пайдаланған зат кемшілікпен сипатталады. Мекені бар нәрсенің барлығы шектеулі, ал біз шектелудің кемшілік екенін білеміз. Сол себепті имам Тахауй Аллаһ Тағаланың мекені болуына қарсы келеді. Осы сенімге Аһли Сунна бір ауыздан келіседі және муташаббихтерден басқа ешкім бұған қарсы келмейді. Шихабуддин Әл – Хляби «Хашауиттер мазһабы Аллаһты бір орынға бекітеді бұл бейшара негізсіз мазһаб. Аздап қана ақыл жүгіртсе бұлардың айтқандары жала екені белгілі болады. Имамдар: «Олардың мазһабтарын жоққа шығару үшін сия шығындауға да тұрмайды, бірақ қарапайым мұсылмандар оларға алданғандары үшін осы іске барамыз» деген (Табақат кітабы, Ас – Субки 9|36). Және де ол кісі: «Аллаһтың атымен ант етемін, тіпті бір емес мың рет ант етемін! Елшілердің мырзасы Аллаһ жоғарыда деген сенімде болған жоқ» деді.

Жәнеде мынаны түсінген абзал; ұлы, жоғары болу мен жқғарыда болудың жер мен көктей айырмашылығы бар. Шариғат Мұсылманға Аллаһты ұлы (жоғары мәртебелі, арабшасы Ал Али) деп сенуге бұйырады. Осыны нағыз ұлықтық, мәртебелі деп есептеуге болады. Ал мекнге келетін болсақ онда ол Фауқ (әлемнің үстінде) деген мағынада болады, Шариғаттың ешқандай жерінен бұл сөсзді таппайсыз, оның үстіне бұл жалған сенім, бұлай ойлауға болмайды. Осы себепті имам Тахауй Аллаһқа қатысты барлық мекенді жоққа шығарды. Егер Аллаһ Тағалаға жоғарыда болу дайық болғанда имам Тахауй нені жоққа шығарды? Ал енді имамның осы сөзін астарлап түсіндіру керек дегенге ешбір дәлел жоқ, бұлай түсіндіру нәпсіге еру. Егерде сен дәлелсіз: «Имам бұл жерде оны айтқысы келмеді, олбасұа нәрсені меңзеп еді» десең, сөздің мағынасын өзгерту болмағанда не?

Аллаһқа мекен бекітудің нәтижесінде екі іс пайда болады: Аллаһты Құран мен Сүннетте болмаған нәрсемен сипаттау, өздерін «Салафимыз» деушілер; «Біз Аллаһты, Ол өзін Құранда сипаттағандай және Пайғамбарымыз (С.А.У) сипаттағандай сипаттаймыз» деп, өздері осы ережелеріне бірінші болып қарсы шығады. Бұл сөз (яғни фауқ) Аллаһтың затына лайыұты емес, себебі ол кемшілікті білдіретін болады. Имам Тахауй: «Кім Аллаһты жар атылыс мағыналарымен сипаттаса ол күпірлік етті (кәпір блды)» – деген. Белгілі бір мекенде болу мақлұқтарға лайықты сипат, демек ол кемшілікті білдіреді. Және бұл жерде ұлықтыққа ешқандай нұсқау жоқ. Көп қабатты үйлердің тоғызыншы қабатының тұрғыны екінші қабат тұрғынынан ұлық болмағанындай. Шариғатта да, ақыл ойлап тапқан ойда да жоғары болған бір жер төмендегі жерден ұлық демеген. Сондықтан жоғарыда деген сипатты бекіту – бұл нәпсіге еру. Имам ӘЛ – Жуайни осы мәселеге қатысты негізгі ережені ескертіп өтті: «Жаратылыстың қандай болмасын сипаттары-ол бір істің нәтижесі, ойсыз жаратылуы мүмкін болмаған. Тағы бұл нәрсе Раббының хаққысына мүмкін еме, себебі бұл сипат Раббының затында бар болғанда, ол сипатты пайда қылатын істі істеушіге мұқтаж болып ұалар еді. Бұл өзгеруші жаратылысқа лайықты сипат» – деді. Бұл сөздер сенімнің өте маңызды мәселелерін қамтиды. Оның мағынасы мынада; егер біз жаратылыстардан белгілі бір сипат байқасақ, мысалы: қозғалыс жайлы ой жүгіртсек айқын дәлелдер арқылы істің жаратылғанын түсінеміз, яғни қозғалыстың басталуы бар екенін және басталусыз мәңгі емес екнін. Осыған қарап біз қозғалыс сипатымен сипатталған заттың да басталуы бар, яғни жаратылғандеген сөз. Себебі қозғалыс жаралмаған деу мүмкін емес, бұл болса қозғалыспен сипатталған заттың жаратылғанын білдіреді.

Енді Аллаһ Тағалаға қатысты мәселелерге көңіл аударайық. Бір хауаши бізге: «Аллаһ кеңістікте қозғалып бір орыннан екінші орынға ауысып тұрады» – деді. Біз оған: «Егер Аллаһ қозғалса, бұл іс Оның басталуы бар екенін, яғни жаралғанын білдіреді, себебі қозғалыс дегеннің өзі өзгеру мағынасын білдіреді. Сондықтан сен мужассим (Аллаһқа дене бекітуші) болсаң, Аллаһқа қозғалу сипатын бекітсең, онда сен Аллаһтың басталуы бар, өзгеруші дегенің». Басталуы бар болу немесе өзгеруді білдіретін қандай да болмасын сипаттар Аллаһтың затына лайық емес деп білуіміз міндет. Өйткені мұндай сипаттың өзі Аллаһтың басталуын және өзгеруін білдіреді, бұл болса Аллаһтың ұлықтығына лайық емес. Аһли – Сунна мазһабының негізі Аллаһ затында да, ісінде де, сипатында да жалғыз екнін білдіреді. Және барлық ғұламалар бір ауыздан: «ойыңа не келтіріп елестетсеңде Аллаһ оған ұқсамайды» – деген. Имам Әл–Джуайни: «Кімде кім Жаратушыны өз ойымен танымақшы болса ол мушаббих. Кім Аллаһты жоққа шығаруға бекінген болса, ол муғаттил. Ал кім Раббысын бар деп біліп және Оған (Оны тануда) адамның ақылы жетпейді деп білсе, ол бір Құдайшыл».

Мына сөздің ұлықтығы мен сұлулығына қараңызшы. Әрбір пенде осы сөзді өзіне міндетті ереже етіп алсын және Аллаһтың: «Оған ұқсас ешнәрсе жоқ» – деген сөзіне тәпсір етіп алсын.

Ислам сенімдерінің тереңдеу анықтамасы.

Осы тақырыпты біз кейбір аяттар мен ғалымдардың сөзімен бастамақшымыз. Ғұламалардың сөздері жүректің сенімін арттырады және кейбіреулер сияқты: «Олар адамдар (ерлер), біз де адамбыз (ерміз), олар қалай ізденсе (ижтихад) бізде солай іздене аламыз» –деуге болмайды. Біздің оларға жауаптарымыз келесі: Олар ізденуді ер блған соң істемеді, себебі ижтихатты әйел адамдарға да істеуге рұқсат қой. Олардың іздену себебі ғалым болғандықтан. Ізденіспен айналысудың белгілі бір шарттары бар және ол әр адамның қолынан келмейді. Ол дәрежеге жету үшін керемет талпыныс, сонымен қатар көптеген қиыншылықты бастан өткізу керек, себебі Аллаһ Тағала: «білмегендеріңді ілім иелерінен сұраңдар» –деген.

Құранда: «Оған ұқсас ешнәрсе жоқ» – деді. Бұл аяттың мағынасы анық. Түсінікті (мухкам) және барлық анық емес, астарлы (муташаббих) аяттарды осы аят арқылы түсіну керек. Әл–Байхакиден жеткен хадисте: Әбу Ибн Кағб Пайғамбарымыз (с.а.у.) мүшіриктер (көпқұдайшылдар) келіп: «Раббыңды сипаттап берші» –деді. Сонда Пайғамбарымызға (с.а.у) уахи келді: «Айт: Ол Аллаһ біреу–ақ (1) Аллаһ мұңсыз. Әр нәрсе оған мұқтаж. (2) Ол тумады да туылмады (3) Әрі Оған ешкім тең емес (4)» (Ықылас сүресі) және пайғамбарымыз (с.а.у): «Оған ұқсас ешнәрсе жоқ, Оған тең ешнәрсе жоқ және Ол тәрізді ешнәрсе жоқ» –деді. (Тирмизи, сахих хадис) Имам Әбу ханифа «Уасия» кітабында: «Біз Аллаһтың Аршыға Истауа екенін мойындаймыз, бірақ оған отыруға, бекуге мұқтаж емес. Аллаһ Аршығада, өзгеге де иелік жүргізеді, олардың ешбіріне мұқтаж емес» –деді. Бұл жерден көріп тұрғанымыз Абу Ханифа Аллаһты Аршыда отыр немесе Аршыда деуден қайтарады. Имам тек қана истауа сипатын келтіреді де ешбір жаратылысқа ұқсатпайды. Ибн Абдул Баррыдан жеткен риуаятта Аюб ибн Салах Әл Махруми: «Біз Маликпен бірге болған кезде бір Ирактық келіп оған: «Ей, Абдуллаһ, Рахман болған зат Аршыға истауа, қалай истауа?» –дегенде, имам, «Сенің сұраған нәрсең белгісіз нәрсе емес және ол нәрсені елестету мүмкін емес (ғайру мағқұл)» –деді. Яхия ибн Ибраһим: «Малик осындай хадистерді адамдардың айтқанын жақсы көрмейтін, себебі онда ұқсату мен шектеу сипаттары бар еді. Бұдан сақтанудың бір–ақ жолы бар – ол Аллаһтың айтқанындай айту. Аллаһ өзін уәжһ, иәдәйн, истәуә деп сипаттады да былай айтты: «Рахман болған зат Аршыға истауа» Аллаһтың айтқанын ғана айт, оған тереңдеп кірме, оны тәпсірлеме және «қалай?» деме. Ақиқатында бұл деген өлім. Себебі Аллаһ құлына оған иман келтіруді бұйырды, тәпсірлеп тереңдеуді емес. Оның мағынасын Аллаһтан басқа ешкім білмейді».

Осы сөздерге қарап ой жүгірт! Сонда бұл адамдардың ұқсатудан қаншалықты қорыққанын көресің, одан өлімнен қорққанындай қорққанын көресің. Ал енді оның мағыналарына тереңдеуге тыйым салулары –ұқсатудың қандай түріннен болмасын сақтанулары. Ұқсатудан тию Құран мен Сүннетте, сәләфтардан болған ғалымдардың сөздерінде бар және де бұл кейбіреулердің Құран мен Сүннетте ұқсатуға тиым жоқ дегеніне қарамастан ашық, анық тиым.

Адасушылардың кейбір қауіпті пікірлерінен сақтану.

Имам Шахристани: «Білгін! Сәләфтар басталусыз ежелгі сипаттармен сипаттайтын Ілім, Құдірет, Тіршілік, Қалау, Есту,Көру, Сөйлеу, Рахым, Күш сияқты сипаттармен және оларды затына, ісіне қатысты сипаттар деп ажыратпаған. Олар Аллаһты хабари сипаттармен сипаттаған «әл–иядәйн», «рижләйн» сияқты, сонымен қатар осы сипаттарға астарлы мағына бермеген, бірақ осы сипаттарды ескерсе хабари сипат деп атап өтетін. Мұғтазилалар сипаттарды жоққа шығарса, сәләфтар оларды бар деп бекітетін. Сәләфтарды « сипат берушілер», мұғтазилаларды «сипат ұайтарушылар» – деп атаған. Кейбір сәләфтар Аллаһты сипаттауда ұқсатудың шегіне жетіп Аллаһты басталуы бар сипаттармен сипаттады. Кейбірі істі білдіретін сипаттармен шектелді. Осы хабария сипаттарына келгенде сәләфтар екіге бөлінді. Олардың кейбірі сол сипаттарға лайық астарлы мағына берді. Ал басқалары астарлы мағына беруден сақтанып; «Біз Аллаһқа ұқсас зат жоқ екеніне және Аллаһ ешбір нәрсеге ұқсас еместігіне нақты сенімдеміз. Осылайша иман келтіре отырып біз; «Рахман болған зат аршыға истауа» –деген аяттағы сөздің нағыз мағынасын және осы сияқты басқа сөздердің де мағыналарын білмейміз. Бізге бұл аяттардың мағынасын білу міндет емес, бірақ Аллаһқа серік қоспай, Оған ұқсас ешнәрсе жоқ деп иман келтіруіміз міндетті». Осыдан кейін келген кейбір ғалымдар: «бұл сөздерді негізгі мағынасында түсіну керек» –деп айтып, сол себепті ташбихке тап болды да сәләфтарға қарсы шықты. Ұқсату (ташбих) яхудилердің сипаты еді, әрине олардың барлығы ұқсатқан жоқ, олардан кейін шийттердің ішіндегі қатты адасушылары имамдарын Құдайға теңеді. Сәләфтардың арасында мутакаллимдер (ақида ғалымдары) және мұғтазилалар пайда болғанда рауафиттер тобы (бас тартушылар) өздерінің шектен шығу жолын тастап мұғтазилия жолына түсті. Ал кейбір сәләфтар өз мағынасында түсінеміз деп ұқсатуға ұрынды.»

Тәуилде (астарлы мағынасын алу) жасамаған,ташбиһқада (ұқсату) бармаған саляфтарға Мәлик ибн Әнәс (оған Аллаһ разы болсын) жатады, ол ««истауға » иман келтіру міндет, ол жайында сұрақ қою діндегі жаңалық (бидаға)»-деп айтқан. Және осы ғалымдардың қатарында Ахмад ибн Ханбал, Суфиян Ас Саури, Дәуіт ибн Әли Әл Әсфахани және оларға ілесушілер.» (Шахристанидің сөзі осымен аяқталды) (14).

Және ол : «Кейбір шейиттер мен асхабул хадистерден (хадис ғалымдары) болған хашауилер Аллаһты анық жаратылыстарға ұқсатқан. Олар табынған заттарын бейнелеп, оның бөлшектері, мүшелері барбір орыннан келесі орынға ауысады, отырады,орнығады деген. Олар Раббылары жаратылыстарға жанасып, қолын тигізе алады деп ойлаған,(15) Дәуіт Жауариби : «Біз Аллаһта сақал мен жыныс мүшесінен басқа сипаттың бәрі бардеп білеміз» – деген, бірақ Оның етпен сүйегі жаратылыстыкіндей емес деген.» (16) Осыдан соң имам Шахристани: «Олар Құранда келген «Истауа», «Уажһ» -сияқты сөздерді өз мағынасында түсіну денеге қатысты іс екеніне қарамастан дәл солай түсінген. (17) Және олар осы істеріне дәлел ретінде көп деген қолдан құрастырылған хадистер келтірген. Ол хадистердің көбісі яһудилерден жеткен.» (18) Жәнеде ол : «Ұқсатушылардың кейбірі «хулюлия» мазһабын(жолын) ұстанып Аллаһ адам бейнесінде көріне алады деген.» (19) Хафиз ибн Джаузи кейбір мужассималар (Аллаһты дене деп санаушылар) Жайында : «Мен кейбір Ханбали мазһабын ұстанушылардың дін негіздеріндегі (ақида) мәселелерде лслайық емес сөздерді айтып жүргендерін естідім. Осы істе белсендік танытушы үшеу бар , олар: Әбу Абдуллаһ ибн Халид, оның шәкірті Әл қади Әбу Яғлә және Ибн Әз Әзағуни. Олар әртүрлі кітаптар жазып Ханбали мазһабына кір келтірді (ластады). Мен ол кітаптарды қарапайымадамдардың қолынан көрдім жіне онда сипаттарды тілдік мағынасында түсіндіретінін көрдім. Егер олар ұқсату (муташаббиһ) хадистерді еститін болса, дереу Аллаһты бейнелей бастайтын және осы істі Аллаһтың тіршілігінде артық іс деп есептейтін. Олар Аллаһқа екі көз, саусақтар, шынашақ, көкірек, екі аяқ және екі балтыр теліді. Осыдан кейін олар: «Біз басы бар дегенді естімеппіз» –деді. Және де Аллаһ жаратылысқа қолын тигізе алады, сонымен қатарбіз де Аллаһқа жанаса аламыз деген. Кейбірі Аллаһ дем алады (тыныстайды) деген. Олар Аллаһтың есімдері мен сипаттарын сөзбе сөз түсіне бастады. Осындай түсінік діндегі жаңалық (бидға) және оларда осы істеріне Құран мен хадистен де, ақылдан да келтірер дәлелі жоқ. Олар сөзбе сөз түсінуден Аллаһқа міндетті (ужіб) болған түсінікке көшпеді, әрі өзгеру ісін білдіретін осы түсініктен арылмады. Ең болмағанда олар: «бұл іс сипаттары» –демеді. Керісінше; «Аллаһтың затын осылай сипаттаймыз» –деді. Осының барлығын Аллаһқа теліген олар: «Барлығын сөзбе сөз түсінеміз, бұның негізгі мағынасы–адамның сипаттары, сондықтан біз оны осылай түсінеміз» –деді. Осыдан кейін олар өздерін ұқсатушы емеспіз, Аһли суннамыз дейді. Бірақ олардың сөздерінің барлығы ұқсату. Осыларға қарапайым халық ілесті. Мен оларға өсиет етемін: «Ханбали мазһабын ұстанушылар! Сендер ұлық имам Ахмад ибн Ханбалдың (Аллаһ оны рақымына алсын) соңына ерушілерсіңдер, оның мазһабына, ол кісіге қатыс жоқ нәрсені кіргізбеңдер. Сендер аллаһқа лайық емес нәрсені қосудасыңдар. Қалай ғана ол кісі айтпаған нәрсені айтасыңдар? Сендер; «Біз барлығын сөзбе сөз түсінеміз» –дейсіңдер, бірақ балтыр сөзінің мағынасы мүшені білдіреді. Масихиларға (христиандар) Иса (Оған Аллаһтың сәлемі болсын) «Рухуллоһ» –деп айтылғанда, олар бұл Аллаһтың сипаты Исамен бірікті демеді ме? Аллаһ затымен орнықты (Аршыға) деушілер Аллаһ Тағалаға денеге тиісті нәрсені қосты. Біз Аллаһқа ақыл арқылы басталусыз мәңгі сипаттардыбекіткенге қарсы шығуларың дұрыс емес. Егер сендер: «Біз осы хадистерді оқимыз, бірақ үнсіз қаламыз» –дегендеріңде, ешкім сендерге үн қатпас еді. Бірақ сендер Аллаһқа сипаттарды осылай бекітесіңдер. Бұл салихалы сәләфтың мазһабына оған қатысы жоқ нәрсені енгізбеңдер. Сендер бұл мазһабты жиркенішті бір нәрсеге айналдырып жібердіңдер. Тіпті Ханбали жолын ұстанушы деген сөз ұқсатушы сөзінің синониміне айналды. Сендер осы мазһабтың ерекше көрінісі ретінде Язид ибн Мағауияның жолын ұстануда, қатып қалуды (фанатизм) таңдадыңдар, осы мазһабтың ұлы ғұламалары оған қарғыс айтуына қарамастан. Тіпті Әбу Мухаммад Тамими сендердің кейбір имамдарың жайлы: «мазһаб соншалықты ластанды, ол енді Қияметке дейін тазармас» –деген.

Аяқтау (қорытынды)

Ибн Жаузи «Сәйд Әл Фатыр»; «Қарапайым мұсылмандар үшін үлкен қауіп пайда болды, ол мұсылмандардың жүректері көтере алмайтын қауіп. Бір топ олардың рухтарына ұқсату (ташбих) тұқымдарын еге бастады. Мысалы: Аллаһ Аршыға тиіп отыр немесе Аллаһтың заты Аршының көлеміндей, немесе төрт елі одан артық. Аллаһ орын ауыстырып көкке түскен кезде Аршы бос қалады деп есептейді. Егер оларды танзихке (пәктеу) шақырсаң: «Ол сен ойлағандай емес. Хадиске сөзбе сөз иман келтіру керек, бірақ оны елестетпеу керек» –дейді. Ал қарапайым ел үшін бұл қиын іс. Оның екі себебі бар.

Біріншісі: қарапайым халық көзбен көріп, қолға ұсталатын нәрсені ғана түсіне алады.

Екіншісі: олар осы нәрсені өздеріненде өткен ғалым деп жүрген надандардан естиді. Осы сенімді ұстанушы адамның өзі қауіпті. Мен мынадай бір әңгіме естідім. Бір ғалым танзих ақидасын түсіндіріп жатқанда, бір кісі; «Аллаһтың атымен ант етем! Егер менде мүмкіндік болғанда мен оны өлтірер едім» –деген. Қараңдаршы, осы оқиға сендерге ғибрат болмай ма? өз қалауыңа ерме, бұл сен үшін нағыз өлім. Біз мақсат еткенімізді баяндадық. Осында көрсеткен жалпы сілтемелер жеткілікті болар. Ұлық ғалымдардың осы сөздері тақуалардың жүректеріне әсер етеді деп сенеміз. Аллаһтан осы еңбегім пайдалы болып және осы еңбегім арқылы адамдарды тура жолға бастауын сұраймын! Біз үшін Аллаһтан басқа мақсат та, мазһабта жоқ.»

---

1. «Ат–Табсира» –Мұхаммет Заһид Әл Кәсаридің шархымен (түсіндіруімен).

2. «Әл– Миләл Ән –Ниһәл» (1\118-119)

3. Ибн Жәһбәл еңбегінен, имам Әс–Әсубкидің «Табақат» (9\34) Ибн Таймияға қайтару кітабынан.

4. Құран (2/42)

5. Құран (3/187)

6. Табақат Әс–Субки (9/36)

7. Табақат Әс–Субки (9\37)

8. Әл–Ақида Ән–Низамия 21б

9. Әл–Ақида Ән–Низамия 23б

10. Бұл Әбу Ханианың Әл –Уәсият кітабындағы сөздер. Олар осы кітаптың әртүрлі қожазбаларында бар. Осы сөздер Аллаһтың Аршыда отырмағанын білдіреді. Бірақ Мұхаммәд Уәйнә «Дәр ибн Хазм» баспасынан шыққан осы кітабындағы үзіндісінде бұл сөзді өзінше тәпсірлеп: «Аллаһ Аршыға мұқтажсыз орныққан күйінде истауа». Бірақ кітаптың кіріспесінде ол «Әл Уәсият» кітабының түпнұсқасының көшірмесін келтірген, ондағы мәтінде біз жоғарыда бергендей айтылған. Қазіргі мужасималарда ғалымдардың сөзін осылай бұрмалайды. Жәнеде мені таң қалдырған нәрсе осы кітаптың Мысырлық басылымында, ұстаз Мұхаммет Заһид Әл-Кәусаридың шархымен, дәл осы қателіктердің барлығы. Әл-Кәусари осы сөздерді түсіндірме қалдырар ма еді. Меніңше баспагер осы кітаптың түпнұсқасына мән берместен көшіре салған, тіпті Әл Каусаридың жазбаларына қарамағанда.

11. Құран 2:115

12. Құран 5:64

13. «Әл-Тамхид» 7\151-152б

14. «Әл-Миләл уән Нихал» 104 б, 120 б

15. Мына нәрсеге назар аударыңыздар! Мужасимаға ең қатты шақырып, қызықтырушы осы Ибн Таймия. Оның кітаптары осы нәрселерге тұнып тұр. Ол Аллаһтың бөлшектері, мүшелері бар деп есептеген. Аллаһ жаратылысқа жанасады, бір орыннан екінші орынға ауысады және Аршыда отыр деп есептеген. Ибн Таймияның ойынша жан-жақтарынан шектелген бір дене; «Әл-Кашарус Сағир» кітабынан қараңыздар.

16. Әһли сунна «өз» сөзінің мағынасын денеге қатысты сөз дейді. Біз дене мен рухтан тұрамыз және бұл дүниеде дене қажеттіліктері басым түседі. Дене үш өлшемнен тұрады. Сол сияқты ашарилер (имам Ашғаридың мазһабын ұстанушылар) дене деп бір өлшемнен тұратын затты атқан. Біз болсақ барлығының бір ауыздан келіскен нәрсесін ұстанамыз. Бұл дүниеде біз пайдаланатын сөздердің басым көпшілігі дене мағынасын береді. Және ол сөздерді айтқанда әрине әуелі негізгі мағынасы ойға келеді, ал ол мағына денеге қатысты. Дәл осы мағынаның біздің оға келу себебі ол бізді қоршаған ортаның ақиқатына байланысты. Бұл жаратылысқа қатысты. Ал енді Аллаһқа қатыстыіске кіріскенде, оның Құдірет, Ұлықтығы жайлы сөз қозғамақшы болғанда қандай сөздер пайдаланамыз? Құран араб тілінде түспеді ме? Осы жерде біз мына нәрсені білуіміз тиіс; осы сөздерді Аллаһқа қатысты падаланғанымызда біз олардың мағынасын адамдарғақатысты мағына ретінде елестетпеуіміз керек. Бір сөз негізгі мағынасын бермей ішінен шыққан басқа бір мағына беруі мүмкін, Аһли Сунна кейбір сөздерді осындай мағына беру арқылы талдау жлын ұстанды және оны «тәуйл» атады. Оның мағынасы: сөздің адамға қатысты мағынасын Аллаһқа қолдансақ мағынаны өзгерткен боламыз. Ал егер де мағынасы өзгермейді, сол қалпында қалады десек ұқсатушы боламыз. Осы қағида тіл, мантық (логика) шариғат қағидаларына сай келеді және бұған ешбір есті адам қарсы келмейді. Ал мужасималарды айтар болсақ, біз бұл сөздің мағынасы адамға қатысты деген нрсені Аллаһқа қатысты пайдаланып дене деп тануға және ұқсатуға барды. Имам Әш-Шахристани бұны бізге әбден түсіндіріп берді: «біздің ойымызға бірден келетін сөздің «өз» мағынасын біз Аллаһқа қатысты мағына деуден қатаруымыз керек».

17. «Әл-Миләл уән Нихал» 121,123 бет

18. Имам Мұхаммет Зәһид Әл Каусари осы сөздерге қатысты шархында: «Имам Ахмадтан нузул, көру, балтыр тәрізді сөздер жайлы сұрағанда ол: «біз оны бенелемей, оған мағына бермейиман келтіреміз жәнекуәлік етеміз» – деген. Бір күні ол кісіден итауа жалы сұрады,ол: «Аршыға истауа, Оның қалауында, ол жайында ойлаушы ойымен шектегендей және бейнелегендей емес»-деді. Бұл оқиғаны Әл Халәл өз «Суннан» кібында көкесінен Ханбалға дейін толық тізбегімен жеткізген. Міне дәл осы нәрсе «тауфид» және «танзих», демек сәләфтардың мазһабы. Кейде олар тауил (астарлы мағынаны алу) істетін. Имам Ахмадтан жеткен оқиғада бір тартыста имамға Қиямет күні «Бақара» және «Тәбәрік» сүрелері келеді деген хадисті айтқанда, ол: «Олардың сауабы берілді»-деп жауап берген. Жнеде Аллаһқа қатысты: «және сенің раббың келеді сап-сап періштелермен»-деген аятта, Аллаһтың құдыреті айтылған деген имам. Ибн Хазм «фисал» кітабында: «жне сенің Раббыңның шешімікелді (жетті)» деген аятпен тпсірлеген. Міне осы нағыз тәуил және танзих, нағыз халафтар (кейін келген ғалымдар) мазһабы.»

19. «Дәр шубуһат әт ташбиһ» 97 бет

20. «Сәйдул хатыр» 419 бет.